DoTએ ભારતીય ટેલિકોમ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ પ્રગતિ કરી છે

• 17 જાન્યુઆરી, 2025 ના રોજ નેશનલ બ્રોડબેન્ડ મિશન (NBM) 2.0 લોન્ચ કરવામાં આવ્યું; જેનો હેતુ ભારતને ડિજિટલ પરિવર્તનના નવા યુગમાં લઈ જવાનો છે
• દેશભરના તમામ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 5G સેવાઓ શરૂ કરવામાં આવી છે અને તે દેશના 99.9% જિલ્લાઓમાં 85% વસ્તી કવરેજ સાથે ઉપલબ્ધ છે
• ટેલિકોમ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ (TSPs) દ્વારા દેશભરમાં 5.08 લાખ 5G બેઝ ટ્રાન્સસીવર સ્ટેશનો (BTSs) સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે
• ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કેબલ (OFC) ની લંબાઈ 19.35 લાખ રૂટ કિમી (2019) થી વધીને 42.36 લાખ રૂટ કિમી થઈ છે; કુલ 2,14,843 ગ્રામ પંચાયતો (GPs) હવે બ્રોડબેન્ડ કનેક્ટિવિટીથી સજ્જ છે
• ભારતમાં એકંદર ટેલિ-ડેન્સિટી (Tele-density) માર્ચ 2014 માં 75.23% હતી જે વધીને સપ્ટેમ્બર 2025 માં 86.65% થઈ છે
• ગ્રામીણ ટેલિફોન જોડાણોમાં 42.9% નો વધારો થયો છે; જે શહેરી વધારા કરતા લગભગ બમણો છે, જે માર્ચ 2014 માં 377.78 મિલિયનથી વધીને સપ્ટેમ્બર 2025 માં 539.83 મિલિયન થયો છે
• ઇન્ટરનેટ જોડાણો 100 કરોડનો માઈલસ્ટોન પાર કરીને 100.29 કરોડ પર પહોંચ્યા છે, જે માર્ચ 2014 માં 25.15 કરોડ હતા, જેણે 298.77% ની વૃદ્ધિ નોંધાવી છે
• બ્રોડબેન્ડ જોડાણો માર્ચ 2014 માં 6.1 કરોડથી વધીને 2025 માં 99.56 કરોડ થયા છે, જે 1,532.13% ની વૃદ્ધિ દર્શાવે છે
• વાયરલેસ ડેટા સબસ્ક્રાઇબર દીઠ સરેરાશ માસિક ડેટા વપરાશ 2025 માં 399 ગણો વધીને 24.01 GB થયો છે, જે માર્ચ 2014 માં 61.66 MB હતો, જે વિશ્વમાં સૌથી વધુ પૈકીનો એક છે
• સરેરાશ મોબાઈલ બ્રોડબેન્ડ ડાઉનલોડ સ્પીડમાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળ્યો છે, જે 2019 માં 10.71 Mbps થી વધીને ઓક્ટોબર 2025 માં પ્રભાવશાળી 131.47 Mbps થઈ છે
• C-DOT, Tejas Networks અને TCS વચ્ચેના સહયોગ અને BSNL દ્વારા તૈનાતી દ્વારા ભારત પોતાનો સ્વદેશી 4G સ્ટેક વિકસાવનાર વિશ્વનો માત્ર 5મો દેશ બન્યો છે
• DoT એ IMT આધારિત સેવાઓ માટે વિવિધ ફ્રીક્વન્સી બેન્ડ્સ જેમ કે 6425-7025 MHz, 2500-2690 MHz અને 1427-1518 MHz માં 687 MHz સ્પેક્ટ્રમને રિ-ફાર્મ (re-farmed) કર્યું છે
• DoT એ COAI ના સહયોગથી એશિયાના સૌથી મોટા ટેકનોલોજી અને ઈનોવેશન ફોરમ, ઈન્ડિયા મોબાઈલ કોંગ્રેસની નવમી આવૃત્તિ (IMC 2025) નું આયોજન કર્યું હતું
• આત્મનિર્ભર ભારત- PLI એ રૂ. 96,240 કરોડનું વેચાણ, રૂ. 19,240 કરોડની નિકાસ અને અંદાજે 30,000 રોજગાર નિર્માણની નોંધ કરી છે
• DoT એ સાયબર છેતરપિંડી નિવારણને મજબૂત કરવા માટે “ફાઇનાન્શિયલ ફ્રોડ રિસ્ક ઇન્ડિકેટર (FRI)” રજૂ કર્યું છે; RBI એ બેંકિંગ સિસ્ટમમાં FRIના સંકલનને ફરજિયાત બનાવ્યું છે; 70 લાખથી વધુ છેતરપિંડીભર્યા વ્યવહારો માટે એલર્ટ જનરેટ કરવામાં આવ્યું છે, જેનાથી નાગરિકોને અંદાજે ₹450 કરોડનું નાણાકીય નુકસાન થતું અટકાવ્યું છે
• સંચાર સાથી મોબાઈલ એપ હિન્દી, અંગ્રેજી અને 21 પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં લોન્ચ કરવામાં આવી; તેના લોન્ચિંગથી અત્યાર સુધીમાં 1.5 કરોડથી વધુ ડાઉનલોડ્સ નોંધાયા છે; સંચાર સાથી પોર્ટલ પર 22 કરોડ મુલાકાતીઓ નોંધાયા છે
• સંચાર સાથી પહેલની મદદથી 26.35 લાખ ખોવાયેલા/ચોરાયેલા હેન્ડસેટ ટ્રેસ કરવામાં આવ્યા, 7.3 લાખ હેન્ડસેટ હકદાર માલિકોને પરત કરવામાં આવ્યા, છેતરપિંડી સાથે જોડાયેલા 6.21 લાખ IMEI બ્લોક કરવામાં આવ્યા
• ઉત્પાદકો, બ્રાન્ડ માલિકો અને આયાતકારોને મફતમાં IMEI પ્રમાણપત્રો રજીસ્ટર કરવા અને જનરેટ કરવા માટે DoT એ 'ડિવાઇસ સેતુ' – ઇન્ડિયન કાઉન્ટરફેઇટેડ ડિવાઇસ રિસ્ટ્રિક્શન (ICDR) સિસ્ટમ અમલમાં મૂકી છે
• એલર્ટ પ્રસાર માટે સ્વદેશી સેલ બ્રોડકાસ્ટિંગના અખિલ ભારતીય અમલીકરણ માટે DoT માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે
• હિમાચલ પ્રદેશ, ઉત્તરાખંડ, પંજાબ અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પૂર, વાદળ ફાટવા અને ભૂસ્ખલન દરમિયાન તેમજ ચક્રવાત 'મોંથા' (Montha) અને 'દિતવાહ' (Ditwah) દરમિયાન અને 'ઓપરેશન સિંદૂર' દરમિયાન DoT એ સ્થિતિસ્થાપક ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને અવિરત સેવાઓ સુનિશ્ચિત કરી છે
• મહત્વાકાંક્ષી ભારત 6G મિશન હેઠળ સ્વદેશી 6G સંશોધન અને વિકાસમાં મોટી પ્રગતિ હાંસલ કરવામાં આવી છે
• DoT એ 'સંચાર મિત્ર 2.0' લોન્ચ કર્યું છે, જે એક યુવા-લક્ષી પહેલ છે જેનો હેતુ મોબાઈલ સુરક્ષા, ટેલિકોમ છેતરપિંડી નિવારણ અને સરકારી ડિજિટલ પહેલો વિશે જાહેર જાગૃતિ લાવવા માટે યુવા વિદ્યાર્થીઓની ઊર્જા અને ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરવાનો છે

ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) 2025 ના વર્ષને ગહન પરિવર્તનના વર્ષ તરીકે જુએ છે, જે કનેક્ટિવિટી, ડિજિટલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, નાગરિક-કેન્દ્રીય શાસન અને ટેકનોલોજીકલ સ્વનિર્ભરતામાં મોટી સિદ્ધિઓ દ્વારા ચિહ્નિત થયેલ છે. આ સમયગાળામાં ટેલિફોન અને ઇન્ટરનેટના વ્યાપમાં અભૂતપૂર્વ વૃદ્ધિ જોવા મળી છે, સાથે રેકોર્ડ-બ્રેક ઓછી ડેટા કિંમતો પણ જોવા મળી છે, જે વૈશ્વિક ડિજિટલ પાવરહાઉસ તરીકે ભારતના સ્થાનને મજબૂત રીતે મજબૂત બનાવે છે. ઓપ્ટિકલ ફાઈબર અને 5G ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનું ઝડપી વિસ્તરણ, ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ, 2023 હેઠળના નિર્ણાયક નિયમનકારી સુધારાઓ સાથે મળીને, આ ક્ષેત્ર માટે એક મહત્વપૂર્ણ ક્ષણ બની છે.

આ વર્ષની એક મધ્યસ્થ થીમ ટેલિકોમ ઇકોસિસ્ટમની સુરક્ષા અને જવાબદારીનું નાટકીય મજબૂતીકરણ હતું, જે સંચાર સાથી અને FRI જેવી નાગરિક-કેન્દ્રીય પહેલોની સફળતા દ્વારા સંચાલિત હતું. આત્મનિર્ભર ભારતના વિઝનને અનુરૂપ, સ્વદેશી નેટવર્ક ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના મોટા પાયે રોલઆઉટે પણ નોંધપાત્ર ગતિ પ્રાપ્ત કરી છે. ભારત વિશ્વનો માત્ર 5મો એવો દેશ બન્યો છે જેની પાસે પોતાનો 4G સ્ટેક છે, જે 5G માં અપગ્રેડ કરી શકાય તેવો છે, જે ટેકનોલોજીકલ સ્વનિર્ભરતા પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે. જ્યારે વિશ્વના અન્ય ભાગોમાં આવી ટેકનોલોજી વિકસાવતા દાયકાઓ લાગ્યા હતા, ત્યારે આવી ટેકનોલોજી વિકસાવવામાં માત્ર 2 વર્ષ લાગ્યા હતા. આની સાથે મળીને, મહત્વાકાંક્ષી ભારત 6G મિશન હેઠળ સ્વદેશી 6G સંશોધન અને વિકાસમાં મોટી પ્રગતિ હાંસલ કરવામાં આવી હતી.

ભારત ટેલિકોમ ક્ષેત્રમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે ઉભરી રહ્યું છે - વૈશ્વિક ધોરણોને આકાર આપી રહ્યું છે, આંતરરાષ્ટ્રીય નીતિ સંવાદોમાં ફાળો આપી રહ્યું છે અને સંચાર તકનીકોની આગામી પેઢીમાં પોતાને મોખરે રાખી રહ્યું છે. 'લોકલ ફોર ગ્લોબલ' ના વિઝન અને સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમ અને સર્વસમાવેશક વૃદ્ધિને મજબૂત કરવાની પ્રતિબદ્ધતા દ્વારા માર્ગદર્શન મેળવીને, DoT એ DSS અભિગમ - ડિઝાઇન ઇન ઇન્ડિયા, સોલ્વ ઇન ઇન્ડિયા, સ્કેલ ફોર ધ વર્લ્ડ (Design in India, Solve in India, Scale for the World) ની આસપાસ તેની ડિજિટલ પરિવર્તન વ્યૂહરચના ઘડી છે.

2025માં ભારતીય ટેલિકોમ દૃશ્ય

ટેલિફોન સબ્સ્ક્રિપ્શન્સ:

ભારતમાં કુલ ટેલિફોન જોડાણો માર્ચ 2014માં 933 મિલિયનથી વધીને સપ્ટેમ્બર, 2025માં 1228.94 મિલિયન થયા છે, જેણે 31.72% ની વૃદ્ધિ નોંધાવી છે. સપ્ટેમ્બર, 2025 ના અંતે મોબાઈલ ટેલિફોન કનેક્શનની સંખ્યા 1182.32 મિલિયન હતી. ભારતમાં એકંદર ટેલિ-ડેન્સિટી માર્ચ 2014 માં 75.23% હતી જે વધીને સપ્ટેમ્બર, 2025 માં 86.65% થઈ છે.

શહેરી ટેલિફોન જોડાણો માર્ચ 2014માં 555.23 મિલિયનની સરખામણીએ સપ્ટેમ્બર, 2025 માં વધીને 689.11 મિલિયન થયા છે, જે 24.11% ની વૃદ્ધિ દર્શાવે છે, જ્યારે ગ્રામીણ ટેલિફોન જોડાણોમાં વૃદ્ધિ 42.9% હતી જે શહેરી વધારા કરતા લગભગ બમણી છે, જે માર્ચ 2014 માં 377.78 મિલિયનથી વધીને સપ્ટેમ્બર, 2025 માં 539.83 મિલિયન થઈ છે.

ઇન્ટરનેટ અને બ્રોડબેન્ડ વ્યાપ:

ઇન્ટરનેટ જોડાણો જૂન, 2025 માં 1 અબજ (100.29 કરોડ) ના માઈલસ્ટોનને વટાવી ગયા છે જે માર્ચ, 2014 માં 25.15 કરોડ હતા, જેણે 298.77% ની વૃદ્ધિ નોંધાવી છે.

બ્રોડબેન્ડ જોડાણો માર્ચ, 2014 માં 6.1 કરોડથી વધીને સપ્ટેમ્બર, 2025 માં 99.56 કરોડ થયા છે જે 1532.13% ની વૃદ્ધિ દર્શાવે છે.

વાયરલેસ ડેટા સબસ્ક્રાઇબર દીઠ સરેરાશ માસિક ડેટા વપરાશ જૂન, 2025 માં 399 ગણો વધીને 24.01 GB થયો છે જે માર્ચ, 2014 માં 61.66 MB હતો.

સરેરાશ મોબાઈલ બ્રોડબેન્ડ ડાઉનલોડ સ્પીડમાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળ્યો છે, જે Ookla ના સ્પીડટેસ્ટ ગ્લોબલ ઇન્ડેક્સ મુજબ 2019માં 10.71 Mbps થી વધીને ઓક્ટોબર 2025માં પ્રભાવશાળી 131.47 Mbps થઈ છે. તેવી જ રીતે, સરેરાશ ફિક્સ્ડ બ્રોડબેન્ડ ડાઉનલોડ સ્પીડ 2019 માં 29.25 Mbps થી વધીને ઓક્ટોબર 2025 માં 60.34 Mbps થઈ છે.

ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કેબલ (OFC) ની લંબાઈ 19.35 lakh રૂટ કિમી (2019) થી વધીને 42.36 lakh રૂટ કિમી (સપ્ટેમ્બર, 2025 મુજબ) થઈ છે.

BTS અને ટાવર્સ:

31.10.2025 ના રોજ મોબાઈલ બેઝ ટ્રાન્સસીવર સ્ટેશન (BTS) ની સંખ્યા 31.44 લાખ છે.

31.10.2025 ના રોજ મોબાઈલ ટાવરની સંખ્યા 8.43 લાખ છે.

FDI નો પ્રવાહ:

2024-25 દરમિયાન ટેલિકોમ્યુનિકેશન સેક્ટરમાં FDI (ઈક્વિટી પ્રવાહ) US $746 મિલિયન હતો.

ડેટા કિંમત:

1 GB મોબાઈલ ડેટાની સરેરાશ કિંમત ગયા વર્ષના $0.16 ની સરખામણીએ $0.10 છે.

ટેલિકોમ સુધારા

ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ, 2023

વિભાગ હાલમાં ટેલિકોમ એક્ટ, 2023 ની વિવિધ કલમો હેઠળ નિયમો બનાવવાની પ્રક્રિયામાં છે. કેન્દ્ર સરકારે, આજની તારીખ સુધીમાં, 43 કલમો (62 કલમોમાંથી) લાગુ કરી છે અને કાયદાની 14 જોગવાઈઓ હેઠળ નિયમો સૂચિત કર્યા છે.

ઓથોરાઇઝેશન, સ્પેક્ટ્રમની અસાઇનમેન્ટ/મેનેજમેન્ટ, રેગ્યુલેટરી સેન્ડબોક્સ વગેરેને લગતી જોગવાઈઓ હેઠળના ડ્રાફ્ટ નિયમો ડ્રાફ્ટિંગ/જાહેર પરામર્શના વિવિધ તબક્કા હેઠળ છે.

નાગરિક કેન્દ્રીય સેવાઓ અને સાયબર-ક્રાઈમ અને નાણાકીય છેતરપિંડી માટે ટેલિકોમ સંસાધનોના દુરુપયોગની રોકથામ સંબંધિત સુધારા.

• સંચાર સાથી પોર્ટલ: 2023માં લોન્ચ કરાયેલ નાગરિક-કેન્દ્રીય સંચાર સાથી પોર્ટલ (www.sancharsaathi.gov.in) 21 ભાષાઓમાં ઉપલબ્ધ છે અને આજની તારીખ સુધીમાં 22 કરોડથી વધુ મુલાકાતો નોંધાઈ છે. સરેરાશ, પોર્ટલ દરરોજ અંદાજે 2.4 લાખ મુલાકાતીઓ મેળવે છે, અને ચાલુ વર્ષમાં, દૈનિક મુલાકાતીઓની સંખ્યા વધીને આશરે 3.7 લાખ વપરાશકર્તાઓ થઈ છે. 2025માં સંચાર સાથી પોર્ટલ પર એક નવું મોડ્યુલ, 'ટ્રસ્ટેડ કોન્ટેક્ટ ડિટેલ્સ' (Trusted Contact Details) ઉમેરવામાં આવ્યું છે. આ મોડ્યુલમાં બેંકો, નાણાકીય સંસ્થાઓ અને સરકારી સંસ્થાઓના ટોલ-ફ્રી નંબર, ઈમેલ અને અસલી વેબસાઈટ જેવી સંપર્ક વિગતો છે.
• સંચાર સાથી મોબાઈલ એપ: છેતરપિંડીભર્યા કોલ્સની જાણ કરવા, ખોવાયેલા/ચોરાયેલા મોબાઈલ હેન્ડસેટને બ્લોક/અનબ્લોક કરવા, નાગરિકના નામે જારી કરાયેલા મોબાઈલ કનેક્શન જાણવા વગેરેની સુવિધા આપવા માટે DoT એ 17.01.2025 ના રોજ સંચાર સાથી મોબાઈલ એપ લોન્ચ કરી છે. નવી લોન્ચ થયેલ સંચાર સાથી મોબાઈલ એપ ગૂગલ પ્લે સ્ટોર અને એપલ એપ સ્ટોર બંને પર ડાઉનલોડ કરવા માટે ઉપલબ્ધ છે અને હિન્દી, અંગ્રેજી અને 21 પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં ઉપલબ્ધ છે, જે તેની દેશવ્યાપી સર્વસમાવેશકતા અને સુલભતા સુનિશ્ચિત કરે છે. સંચાર સાથી મોબાઈલ એપ લોન્ચ થયા પછી 1.5 કરોડથી વધુ ડાઉનલોડ્સ નોંધાયા છે.
• ડિજિટલ ઈન્ટેલિજન્સ પ્લેટફોર્મ (DIP): સાયબર-ક્રાઈમ અને નાણાકીય છેતરપિંડી રોકવા માટે હિતધારકો વચ્ચે ટેલિકોમ સંસાધનોના દુરુપયોગને લગતી માહિતીની વહેંચણી માટે 2024માં ડિજિટલ ઈન્ટેલિજન્સ પ્લેટફોર્મ (DIP) લોન્ચ કરવામાં આવ્યું હતું. હાલમાં ટેલિકોમ સર્વિસ પ્રોવાઈડર્સ (TSPs), MHA, UIDAI, SEBI, FIU, NPCI, સેન્ટ્રલ LEAs, 800+ બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓ, 35 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની પોલીસ, કેન્દ્રીય એજન્સીઓ અને અન્ય હિતધારકો સહિત 850થી વધુ સંસ્થાઓ આ પ્લેટફોર્મ પર જોડાયેલી છે. આ પ્લેટફોર્મ, અન્ય બાબતોની સાથે, ડિસ્કનેક્ટ થયેલા મોબાઈલ કનેક્શન્સની યાદી વાસ્તવિક સમયના આધારે ડિસ્કનેક્શનના કારણો સાથે હોસ્ટ કરે છે જે હિતધારકોને આ મોબાઈલ નંબર સાથે જોડાયેલી સંકળાયેલ સેવાઓને દૂર કરવા સહિત યોગ્ય પગલાં લેવા સક્ષમ બનાવે છે.
• ફાઇનાન્શિયલ ફ્રોડ રિસ્ક ઇન્ડિકેટર (FRI): પ્રો-એક્ટિવ ઈન્ટેલિજન્સ પર આધારિત સાયબર ક્રાઈમ અને નાણાકીય છેતરપિંડી સામે લડવા માટેના એક મોટા પગલામાં, DoT એ મે 2025માં ફાઇનાન્શિયલ ફ્રોડ રિસ્ક ઇન્ડિકેટર (FRI) રજૂ કર્યું. FRI મોબાઈલ નંબરને નાણાકીય છેતરપિંડીમાં સામેલ થવાના તેમના સંભવિત જોખમના આધારે વર્ગીકૃત કરે છે - મધ્યમ, ઉચ્ચ અથવા ખૂબ જ ઉચ્ચ. તે બેંકો, નાણાકીય સંસ્થાઓ, NBFCs અને UPI સેવા પ્રદાતાઓને વહેલા જોખમો ઓળખવા અને એલર્ટ જનરેટ કરવા, ચેતવણીઓ, ટ્રાન્ઝેક્શન વિલંબ, અસ્વીકાર અથવા એકાઉન્ટ પ્રતિબંધો જેવા નિવારક પગલાં લેવાની મંજૂરી આપે છે. હિતધારકો દ્વારા અહેવાલ મુજબ, બેંકો/UPI પ્લેટફોર્મ્સે 70 લાખથી વધુ છેતરપિંડીભર્યા વ્યવહારો માટે વ્યવહારો નકાર્યા છે અને એલર્ટ જનરેટ કર્યા છે, જેનાથી નાગરિકોને આશરે ₹450 કરોડનું નાણાકીય નુકસાન થતું અટકાવ્યું છે.
• RBI એ DoT ના સહયોગથી શંકાસ્પદ વ્યવહારોની સુરક્ષા અને અટકાવવા માટે બેંકિંગ સિસ્ટમમાં FRI ના સંકલન અંગે એડવાઈઝરી જારી કરી છે. PFDRA એ પેન્શન ફંડ્સ અને સેન્ટ્રલ રેકોર્ડકીપિંગ એજન્સીઓ (CRAs) ને FRI અપનાવવા અંગે એડવાઈઝરી જારી કરી છે.
• DoT અને ફાઇનાન્શિયલ ઇન્ટેલિજન્સ યુનિટ (FIU)-IND એ ટેલિકોમ આધારિત સાયબર-ગુનાઓ અને નાણાકીય છેતરપિંડી સામેના પ્રયાસોને મજબૂત કરવા માટે સપ્ટેમ્બર 2025 માં એક સમજૂતી પત્ર (MoU) પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે.
• ઇન્ટરનેશનલ ઇનકમિંગ સ્પુફ્ડ કોલ્સ પ્રિવેન્શન સિસ્ટમ: ભારતીય મોબાઈલ નંબર સાથે છેતરપિંડી (spoofed) કરીને આવતા આંતરરાષ્ટ્રીય કોલ્સને ઓળખવા અને બ્લોક કરવા માટે ઓક્ટોબર 2024 માં આ સિસ્ટમ લોન્ચ કરવામાં આવી હતી. તેણે આજની તારીખ મુજબ આવા દૂષિત કોલના પ્રયાસોને ઘટાડીને દરરોજ 1-2 લાખ કરી દીધા છે. આ કોલના પ્રયાસો પણ ઇન્ટરનેશનલ લોંગ-ડિસ્ટન્સ ગેટવે પર જ બ્લોક કરવામાં આવે છે.
• ઇન્ટરનેશનલ કેરિયર્સ/એગ્રીગેટર્સનું બ્લોકિંગ: ક્રાઉડ-સોર્સ્ડ ચક્ષુ (Chakshu) ડેટાના વિશ્લેષણથી બિનઉપયોગી એરિયા/સેટેલાઇટ કોડ્સને બ્લોક કરવામાં આવ્યા અને ભારતને વારંવાર સ્પુફ્ડ કોલ ટ્રાફિક મોકલતા 309 થી વધુ આંતરરાષ્ટ્રીય કેરિયર્સ/એગ્રીગેટર્સને બ્લોક કરવામાં આવ્યા.
• DoT ની સૂચનાઓના આધારે, અગ્રણી ટેલિકોમ સેવા પ્રદાતાઓએ ભારત આવતા આંતરરાષ્ટ્રીય નંબરો સાથેના તમામ ઇનકમિંગ કોલ્સમાં સબ્સ્ક્રાઇબર્સને "International Call" પ્રદર્શિત કરવાનું અમલી બનાવ્યું છે જેથી નાગરિકો માહિતગાર નિર્ણય લઈ શકે અને સાયબર ક્રાઈમ અને નાણાકીય છેતરપિંડીનો ભોગ બનતા અટકે.
• ડિવાઇસ સેતુ – ઇન્ડિયન કાઉન્ટરફેઇટેડ ડિવાઇસ રિસ્ટ્રિક્શન (ICDR) સિસ્ટમ: ઉત્પાદકો, બ્રાન્ડ માલિકો અને આયાતકારોને મફતમાં IMEI પ્રમાણપત્રો નોંધણી અને જનરેટ કરવા માટે આ સિસ્ટમ અમલમાં છે. 2025 માં, સ્થાનિક ઉત્પાદકોને 48,000 થી વધુ અને આયાતકારોને 27,000 પ્રમાણપત્રો જારી કરવામાં આવ્યા છે, જે આજની તારીખ સુધીમાં ~29.43 કરોડ ઉપકરણોને આવરી લે છે.
• DoT એ અંદાજે 2 લાખ ડાયરેક્ટ ઇનવર્ડ ડાયલિંગ (DID)/લેન્ડલાઇન ટેલિફોન નંબર ડિસ્કનેક્ટ કર્યા છે જે અનધિકૃત પ્રમોશનલ પ્રવૃત્તિઓ અને ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ હોવાનું જણાયું હતું.
• ભારતીય ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ 2023 ની પૃષ્ઠભૂમિમાં, કલમ 22(1) અને (2) હેઠળ, DoT એ વર્ષ 2024 માં ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ (ટેલિકોમ સાયબર સિક્યુરિટી) રૂલ્સ, 2024 સૂચિત કર્યા હતા. DoT એ ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ (ટેલિકોમ સાયબર સિક્યુરિટી) સુધારા નિયમો, 2025 સૂચિત કર્યા છે. આ નિયમોનો હેતુ ભારતના સંચાર નેટવર્ક અને સેવાઓને સુરક્ષિત કરવાનો છે. આ નિયમો ઓપરેટરો પર નિયમિત સુરક્ષા ઓડિટ કરવાથી લઈને ઘટનાઓની જાણ કરવા સુધીની કડક જવાબદારીઓ લાદે છે, જ્યારે IMEI સાથે છેડછાડ પર પ્રતિબંધ મૂકે છે. આ નિયમનકારી પગલાં એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે સર્વિસ પ્રોવાઈડર અને ડિવાઈસ આયાતકાર બંને સાયબર સુરક્ષા અને સબ્સ્ક્રાઇબર સુરક્ષાને પ્રાથમિકતા આપે.
• DoT એ ટ્રેનમાં ચોરાયેલા અથવા ખોવાયેલા મોબાઈલ ફોનની રિકવરી પ્રક્રિયાને વધારવા માટે સંચાર સાથી પોર્ટલની ‘તમારા ખોવાયેલા/ચોરાયેલા મોબાઈલ હેન્ડસેટને બ્લોક કરો’ અથવા સેન્ટ્રલ ઇક્વિપમેન્ટ આઇડેન્ટિટી રજિસ્ટર (CEIR) સુવિધા દ્વારા રેલવે પ્રોટેક્શન ફોર્સ (RPF) સાથે ભાગીદારી કરી છે.

DoT ના પ્રયત્નોની સ્પષ્ટ અસર અને પરિણામોનો સારાંશ: (નવેમ્બર, 2025 સુધીનો ડેટા)

ક્રમ નં.	હેડિંગ	સંખ્યા
1	સંચાર સાથી પોર્ટલ પર મુલાકાતીઓ (www.sancharsaathi.gov.in)	22 કરોડ
2	સંચાર સાથી મોબાઈલ એપના ડાઉનલોડ્સ	1.5 કરોડ
3	ASTR વિશ્લેષણના આધારે પુનઃ-ચકાસણી નિષ્ફળતા પછી મોબાઈલ નંબર ડિસ્કનેક્શન	86 લાખ
4	વિવિધ હિતધારકોના ઇનપુટ્સના આધારે મોબાઈલ નંબર ડિસ્કનેક્શન	97.5 લાખ
5	વ્યક્તિગત જોડાણ મર્યાદા ઓળંગવા માટે મોબાઈલ નંબર ડિસ્કનેક્શન	1.82 કરોડ
6	સંચાર સાથી પર નાગરિક પ્રતિસાદ (નોટ માય નંબર/નોટ રિક્વાયર્ડ) ના આધારે મોબાઈલ નંબર ડિસ્કનેક્શન	1.94 કરોડ
7	CEIR દ્વારા ટ્રેસ કરાયેલા ખોવાયેલા/ચોરાયેલા મોબાઈલ હેન્ડસેટ્સ	26.35 લાખ
8	પોલીસ દ્વારા હકદાર માલિકોને પરત કરાયેલા ખોવાયેલા/ચોરાયેલા મોબાઈલ હેન્ડસેટ્સ	7.3 લાખ
9	બ્લોક કરાયેલા IMEIs (સાયબર-ક્રાઈમ/નાણાકીય-છેતરપિંડીની સંડોવણી)	6.21 લાખ
10	બ્લેકલિસ્ટ કરાયેલા પોઈન્ટ ઓફ સેલ (SIM વિક્રેતાઓ)	75,410
11	ડિસએન્ગેજ કરેલા WhatsApp પ્રોફાઇલ્સ/ગ્રુપ્સ	28.89 લાખ

સેન્ટ્રલાઈઝ્ડ રાઈટ ઓફ વે (RoW) પોર્ટલ

ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ, 2023 ની મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ પૈકીની એક 'ડિજિટલ બાય ડિઝાઇન' છે: એક્ટ આદેશ આપે છે કે તેનું અમલીકરણ ડિઝાઇન દ્વારા ડિજિટલ રહેશે. તદનુસાર, સેન્ટ્રલાઈઝ્ડ RoW પોર્ટલને 01.01.2025 થી RoW નિયમો, 2024 મુજબ અપગ્રેડ કરવામાં આવ્યું હતું. પાછળથી આ પોર્ટલને DoT ના યુનિફાઇડ પોર્ટલમાં સામેલ કરવામાં આવ્યું જેનું નામ 'ટેલિકોમ ઈ-સર્વિસિસ પોર્ટલ' રાખવામાં આવ્યું છે.

પોર્ટલે રાઈટ ઓફ વે એપ્લિકેશન માટે પરવાનગી આપવાની પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરી છે, એપ્લિકેશન પ્રોસેસિંગ માટે મંજૂરીનો સમય 448 દિવસ (2019) થી અંદાજે 13 ગણો ઘટાડીને આશરે 34 દિવસ (નવેમ્બર, 2025 મુજબ) કર્યો છે અને ~25% અરજીઓ હવે 15 દિવસની અંદર નિકાલ કરવામાં આવે છે. પોર્ટલે સમયબદ્ધ રીતે મંજૂરીઓને સફળતાપૂર્વક સુવ્યવસ્થિત કરી છે જેના પરિણામે ટાવર અને ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કેબલની પરવાનગીઓની મંજૂરીમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે (અત્યાર સુધીમાં 3.81 લાખ અરજીઓનો નિકાલ થયો છે). આ પ્રવેગે વધુ મોબાઈલ કનેક્શન અને સુધારેલી સેવા ગુણવત્તા સક્ષમ કરી છે, ખાસ કરીને ગ્રામીણ અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં ડિજિટલ વિભાજનને અસરકારક રીતે દૂર કર્યું છે.

સમગ્ર દેશમાં રાઈટ ઓફ વે (RoW) નિયમો, 2024 નું અમલીકરણ

ભારત સરકાર, ટેલિકોમ વિભાગે 17મી સપ્ટેમ્બર, 2024 ના રોજ ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ (રાઈટ ઓફ વે) રૂલ્સ, 2024 સૂચિત કર્યા છે, જે 1લી જાન્યુઆરી, 2025 થી અમલમાં આવ્યા છે. તેનો હેતુ ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના રોલઆઉટમાં સામનો કરવામાં આવતા અનેક પડકારોને નોંધપાત્ર રીતે સુવ્યવસ્થિત કરવાનો અને ઘટાડવાનો છે:

• સિંગલ વિન્ડો એપ્રુવલ સિસ્ટમ: ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની મંજૂરી માટે એકીકૃત, સિંગલ વિન્ડો સિસ્ટમની સ્થાપના. આનાથી ટેલિકોમ કંપનીઓને અગાઉ વિવિધ સ્થાનિક, રાજ્ય અને કેન્દ્રીય સત્તાધિકારીઓ પાસેથી પરવાનગી મેળવતી વખતે થતા વિલંબમાં ઘટાડો થાય છે.
• સ્પષ્ટ સમયરેખા: નવા નિયમો મંજૂરી આપવા માટે કડક સમયરેખા નક્કી કરે છે.
• રાજ્યો અને સ્થાનિક સત્તાધિકારીઓમાં એકરૂપતા: નિયમો વિવિધ રાજ્યો અને નગરપાલિકાઓમાં RoW પરવાનગીઓ મેળવવાની પ્રક્રિયાને પ્રમાણિત કરે છે. આ સુસંગતતા ટેલિકોમ કંપનીઓને દરેક ક્ષેત્રમાં વિવિધ જરૂરિયાતોને પાર કરવામાં મદદ કરે છે.
• જાહેર જમીન/મકાનનો કાર્યક્ષમ ઉપયોગ સુવિધાજનક બનાવવો: જાહેર સંસ્થા જે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોજેક્ટ અથવા પ્રોજેક્ટ્સની શ્રેણી માટે જવાબદાર છે, તે ટેલિકોમ્યુનિકેશન નેટવર્કની સ્થાપના માટે આવા કોમન ડક્ટ્સ અથવા કંડ્યુટ્સ અથવા કેબલ કોરિડોર ઓપન એક્સેસના આધારે ઉપલબ્ધ કરાવશે, જે ભેદભાવ વગર અને બિન-વિશિષ્ટ રહેશે, જે નિર્ધારિત શરતોને આધીન રહેશે.
• ઝડપી વિવાદ નિવારણ: નિયમો વિવાદ નિવારણ પદ્ધતિ રજૂ કરે છે, જે ટેલિકોમ કંપનીઓને સ્થાનિક સત્તાધિકારીઓ અથવા જમીન માલિકો સાથેના સંઘર્ષો અગાઉ કરતા વધુ ઝડપથી ઉકેલવાની મંજૂરી આપે છે.
• વહેંચાયેલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને પ્રોત્સાહન: નિયમો ટેલિકોમ પ્રદાતાઓ વચ્ચે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર શેરિંગને પણ પ્રોત્સાહિત કરે છે, જે સમાન વિસ્તારમાં બહુવિધ ટાવર્સ અથવા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની જરૂરિયાત ઘટાડે છે.

PM ગતિ શક્તિ નેશનલ માસ્ટર પ્લાન (NMP) પ્લેટફોર્મ

ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) એ PSUs ના આશરે 13.5 લાખ રૂટ કિમી OFC, રાજ્ય સરકારોના આશરે 43,000 કિમી OFC, આશરે 8.40 લાખ ટેલિકોમ ટાવર્સ જેમાં આશરે 31.31 લાખ (બેઝ ટ્રાન્સસીવર્સ) BTSs છે, આશરે 3.15 લાખ PM-WANI વાઇ-ફાઇ હોટસ્પોટ્સ અને વિવિધ DBN (ડિજિટલ ભારત નિધિ) પ્રોજેક્ટ્સના આયોજિત મોબાઈલ ટાવર્સનું PM ગતિ શક્તિ NMP પ્લેટફોર્મ પર મેપિંગ કર્યું છે.

ટેલિકોમ અસ્કયામતોના મેપિંગથી નવા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોજેક્ટ્સના આયોજન અને 5G જેવી નવી ટેકનોલોજીના રોલઆઉટમાં મદદ મળી છે. આ વ્યાપક મેપિંગે વ્યૂહાત્મક નિર્ણય લેવાની ક્ષમતામાં વધારો કર્યો છે, સંસાધન ફાળવણીને શ્રેષ્ઠ બનાવી છે અને ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની તૈનાતીને વેગ આપ્યો છે.

પાલન બોજ ઘટાડવો

ઈઝ ઓફ લિવિંગ અને ઈઝ ઓફ ડુઈંગ બિઝનેસ વધારવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે, વિભાગે સરકાર-થી-નાગરિક અને સરકાર-થી-વ્યવસાય બંને ઇન્ટરફેસને સરળ બનાવીને પાલન (compliance) બોજ ઘટાડવા માટે એક મહત્વાકાંક્ષી પહેલ શરૂ કરી છે. આ પહેલને અનુરૂપ, ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) એ દૂર કરવા અથવા તર્કસંગત બનાવવા માટે 114 અનુપાલનોની ઓળખ કરી છે, જેમાંથી 110 ને પહેલેથી જ સંબોધવામાં આવ્યા છે. વધુમાં, સેવા પ્રદાતાઓ સાથે પરામર્શ કર્યા પછી, વિવિધ સામયિક અહેવાલોની જરૂરિયાતોની સમીક્ષા કરવામાં આવી હતી, જેના પરિણામે કેટલાક બિન-આવશ્યક અહેવાલો બંધ કરવામાં આવ્યા હતા, અન્ય ઘણા અહેવાલોની આવર્તન (periodicity) માં વધારો કરવામાં આવ્યો હતો અને બહુવિધ અનુપાલન આવશ્યકતાઓ માટે ભૌતિક સબમિશનથી ડિજિટલ સબમિશનમાં સંક્રમણ કરવામાં આવ્યું હતું. આનાથી પ્રક્રિયાઓ નોંધપાત્ર રીતે સુવ્યવસ્થિત થઈ છે અને હિતધારકો પર સંચાલન બોજ ઘટ્યો છે.

વિભાગે પ્રો ટેમ (Pro Tem) સિક્યુરિટી સર્ટિફિકેશનની માન્યતાને અગાઉના છ મહિનાથી વધારીને બે વર્ષ કરીને બિઝનેસ કરવાની સરળતાને મજબૂત બનાવી છે, જેનાથી ટેલિકોમ અને ICT ઉત્પાદકો માટે વ્યવસાયની સાતત્યતા સુનિશ્ચિત થઈ છે. 102 પ્રમાણપત્રો પહેલેથી જ જારી કરવામાં આવ્યા હોવાથી, લાંબી માન્યતા ઉદ્યોગ પર રિન્યુઅલના દબાણને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડશે. આ પગલું જુલાઈ 2025માં DoT દ્વારા સુરક્ષા પરીક્ષણ ફીમાં 95% સુધીના ઘટાડા અને અત્યંત વિશિષ્ટ સાધનો (Highly Specialized Equipment) અને એન્ડ-ઓફ-સેલ/એન્ડ-ઓફ-લાઇફ પ્રોડક્ટ્સ માટેની પ્રક્રિયાઓના સરળીકરણને પૂરક બનાવે છે, જે ભારતના વ્યાપક MTCTE-આધારિત સુરક્ષા પ્રમાણપત્ર માળખા સાથે જોડાયેલ ComSec સ્કીમ હેઠળ સ્થાનિક અને વૈશ્વિક OEMs ને ટેકો આપવાની સરકારની પ્રતિબદ્ધતાને પુષ્ટિ આપે છે. DoT એ અત્યંત વિશિષ્ટ સાધનો (HSE) અને એન્ડ-ઓફ-સેલ/એન્ડ-ઓફ-લાઇફ ટેલિકોમ ઉત્પાદનો માટે સુરક્ષા પરીક્ષણ અને અનુપાલન પ્રક્રિયાને પણ સરળ બનાવી છે. આ પગલાં ટેલિકોમ/ICT ક્ષેત્રોમાં સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય ઓરિજિનલ ઇક્વિપમેન્ટ મેન્યુફેક્ચરર્સ (OEMs) બંને માટે બિઝનેસ કરવાની સરળતાને સક્ષમ કરવાના સરકારના સંકલ્પનો સંકેત આપે છે.

આપત્તિ વ્યવસ્થાપન

ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) એ SOP-2020 હેઠળ તેના આપત્તિ સજ્જતા અને કટોકટી સંચાર માળખાને મજબૂત કરવાનું ચાલુ રાખ્યું છે, જે કુદરતી આફતો અને બદલાતી સુરક્ષા પરિસ્થિતિઓ દરમિયાન સ્થિતિસ્થાપક ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને અવિરત સેવાઓ સુનિશ્ચિત કરે છે. ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ (DM) વિભાગે ટેલિકોમ નેટવર્કની ઝડપી પુનઃસ્થાપના અને કટોકટી સેવાઓ અને નાગરિકો માટે અસરકારક સંચાર સહાયની ખાતરી કરવા માટે LSAs, ટેલિકોમ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ (TSPs) અને કેન્દ્રીય અને રાજ્ય એજન્સીઓ સાથે ગાઢ સંકલન કર્યું હતું.

કુદરતી આફતો દરમિયાન પ્રતિભાવ અને પુનઃસ્થાપના (2025)

• હિમાચલ પ્રદેશ પૂર અને ભૂસ્ખલન (ઓગસ્ટ 2025): ચંબા, કુલ્લુ અને લાહૌલ-સ્પીતિમાં ભારે વરસાદ અને ભૂસ્ખલનને કારણે મોટી દુર્ઘટના સર્જાઈ હતી. DoT એ તાત્કાલિક ICR સક્રિયકરણ અને પ્રાયોરિટી કોલ રાઉટિંગ (PCR) સક્ષમ કર્યું. રાજ્યના સહયોગથી દુર્ગમ વિસ્તારોમાં એર-ડ્રોપ કરાયેલી ટીમો દ્વારા કામગીરી કરવામાં આવી.
• જમ્મુ અને કાશ્મીર વાદળ ફાટવું અને ભૂસ્ખલન (ઓગસ્ટ 2025): ભારે વરસાદને કારણે કિશ્તવાડ, ડોડા, રામબન, રિયાસી અને ઉધમપુરમાં ફાઈબરને વ્યાપક નુકસાન થયું અને BTS આઉટેજ થયા. 24×7 કંટ્રોલ રૂમ સક્રિય કરવામાં આવ્યો હતો અને 26 ઓગસ્ટ થી 10 સપ્ટેમ્બર સુધી ICR કાર્યરત રહ્યું હતું. વિશેષ લોજિસ્ટિક્સ સપોર્ટ અને NDMA, આર્મી અને UT સત્તાધિકારીઓ સાથેના સંકલન સાથે, ~99% કનેક્ટિવિટી બે અઠવાડિયામાં પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવી હતી.
• ઉત્તરાખંડ વાદળ ફાટવું – ધરાલી અને થરાલી (ઓગસ્ટ 2025): ICR નું ઝડપી સક્રિયકરણ, BTSs અને સ્મોલ સેલ્સની તૈનાતી અને કટોકટીમાં ફાઈબર રિપ્લેસમેન્ટ (આર્મીના સહયોગથી) દ્વારા 3-5 દિવસમાં સંપૂર્ણ પુનઃસ્થાપના કરવામાં આવી.
• પંજાબ પૂર (ઓગસ્ટ 2025): ટેલિકોમ બેકબોન અકબંધ રહ્યું; સ્થિતિ સુધરતા જ પાણી ભરાયેલા વિસ્તારોમાં BTSs ઝડપથી પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવ્યા.
• ચક્રવાત મોંથા (ઓગસ્ટ 2025): આંધ્રપ્રદેશ અને ઓડિશાના દરિયાકાંઠે લેન્ડફોલ થાય તે પહેલાં, DoT એ વિજયવાડામાં 24×7 કંટ્રોલ રૂમ સક્રિય કર્યો હતો અને અવિરત નેટવર્ક ઉપલબ્ધતા, પર્યાપ્ત ઇંધણ અનામત અને કટોકટીની ફિલ્ડ ટીમોની તૈનાતી સુનિશ્ચિત કરવા માટે તમામ TSPs ને નિર્દેશો જારી કર્યા હતા. SOP-2020 મુજબ તમામ TSPs માટે ICR અને સેલ બ્રોડકાસ્ટ પરીક્ષણ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં સ્વદેશી સેલ બ્રોડકાસ્ટ સફળતાપૂર્વક APSDMA સાથે પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું અને ત્યારબાદ વહેલી ચેતવણી એલર્ટ મોકલવા માટે ઉપયોગમાં લેવાયું હતું. રાજ્યના સત્તાધિકારીઓ સાથે સંકલિત આયોજન દ્વારા સંવેદનશીલ સ્થળોએ જરૂરી COWs અને મોબાઈલ BTS એકમો અગાઉથી ગોઠવવામાં આવ્યા હતા. આ ઘટના દરમિયાન નેટવર્ક પર કોઈ અસર પડી ન હતી અને કેટલીક સાઇટ્સના આઉટેજ મુખ્યત્વે પાવરની અનુપલબ્ધતાને કારણે હતા, જે પાવર સપ્લાય ફરી શરૂ થતા તરત જ પુનઃસ્થાપિત થયા હતા.
• ચક્રવાત દિતવાહ (નવેમ્બર 2025): ચક્રવાત દિતવાહ માટે, DoT અને TN LSA એ તમામ TSPs સાથે સજ્જતાની સમીક્ષા કરીને, ઇન્ટ્રા-સર્કલ રોમિંગ, ઇંધણની વ્યવસ્થા, પ્રતિભાવ ટીમોની ઓળખ અને મોબાઈલ DG સેટ્સ અને સેલ્સ-ઓન-વ્હીલ્સ જેવા મહત્વપૂર્ણ સંસાધનોની ગોઠવણી સુનિશ્ચિત કરીને IMDની ચેતવણીઓના આધારે અગાઉથી તૈયારીઓ હાથ ધરી હતી; તમિલનાડુ સરકાર, પુડુચેરી પ્રશાસન અને NDMA સાથે સંકલન બેઠકો યોજવામાં આવી હતી, સમર્પિત ટેલિકોમ કંટ્રોલ રૂમ દ્વારા દિવસમાં બે વાર નેટવર્ક સ્ટેટસનું નિરીક્ષણ કરવામાં આવતું હતું અને રાજ્ય ઇમરજન્સી ઓપરેશન સેન્ટરમાં DoT અધિકારીઓ તૈનાત કરવામાં આવ્યા હતા - જેના પરિણામે ચક્રવાત સમયગાળા દરમિયાન તમિલનાડુ અને પુડુચેરીમાં શૂન્ય નેટવર્ક આઉટેજ થયા હતા.

ઓપરેશન સિંદૂર દરમિયાન વ્યૂહાત્મક સજ્જતા અને સ્થિતિસ્થાપકતાના પગલાં

મે 2025 માં, ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) એ દેશભરમાં ટેલિકોમ સેવાઓની સ્થિતિસ્થાપકતા અને સાતત્યને મજબૂત કરવા માટે વ્યાપક નિર્દેશો અને કાર્ય યોજનાઓની શ્રેણી જારી કરી હતી. ટેલિકોમ સેવાઓની સાતત્યતા અંગેના નિર્દેશે પર્યાપ્ત ઇંધણના સંગ્રહ, ક્રૂ મોબિલિટીની સુવિધા, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સુરક્ષા અને ICR સજ્જતા દ્વારા સરહદી અને સંવેદનશીલ જિલ્લાઓમાં નેટવર્કની સુરક્ષા પર ભાર મૂક્યો હતો. તે જ સમયે, DoTએ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર હાર્ડનિંગ અને સાયબર-સ્થિતિસ્થાપકતા માટેની એક્શન પ્લાન બહાર પાડ્યો હતો, જેમાં ટેલિકોમ અસ્કયામતોના GIS-આધારિત જોખમ મેપિંગ, ઉન્નત પાવર રિડન્ડન્સી, ક્વિક રિસ્પોન્સ ટીમ્સ (QRTs) ની તૈનાતી, VSAT અને સેલ-ઓન-વ્હીલ્સ (COW) સિસ્ટમની સજ્જતા અને સુરક્ષા ઓપરેશન સેન્ટર (SOC) દ્વારા ચોવીસ કલાક દેખરેખ જેવા પગલાંની રૂપરેખા આપવામાં આવી હતી. વધુમાં, તમામ ટેલિકોમ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ (TSPs) ને વાસ્તવિક સમયના નેટવર્ક મોનિટરિંગ અને કટોકટી દરમિયાન સંકલિત રાષ્ટ્રીય પ્રતિભાવ માટે નેશનલ લેવલ કંટ્રોલ સેન્ટર્સ (NLCCs) સ્થાપિત કરવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો. આંતરરાષ્ટ્રીય કનેક્ટિવિટી સ્થિતિસ્થાપકતા વધારવા માટે, સબમરીન કેબલ રિઝિલિયન્સ પ્રોગ્રામ અમલમાં મૂકવામાં આવ્યો હતો, જે હેઠળ તમામ સબમરીન કેબલ ઓપરેટરોએ નેટવર્ક રિડન્ડન્સી, ભૌગોલિક રીતે વિવિધ માર્ગો અને જરૂરી MoD/MHA મંજૂરીઓ સાથે SEAIOCMA રિપેર જહાજોની સજ્જતા સુનિશ્ચિત કરતી વિગતવાર યોજનાઓ રજૂ કરી હતી.

એલર્ટ પ્રસાર માટે સ્વદેશી સેલ બ્રોડકાસ્ટિંગનું અખિલ ભારતીય અમલીકરણ

ભારતના રાષ્ટ્રીય જાહેર ચેતવણી ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને મજબૂત કરવા માટે, તમામ ભારતીય ટેલિકોમ નેટવર્ક્સ પર સ્વદેશી સેલ બ્રોડકાસ્ટ (CB) સિસ્ટમના અમલીકરણ માટે ફેબ્રુઆરી 2025 માં સેન્ટર ફોર ડેવલપમેન્ટ ઓફ ટેલિમેટિક્સ (C-DOT) અને નેશનલ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટી (NDMA) વચ્ચે સમજૂતી પત્ર (MoU) પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) અને NDMA ના માર્ગદર્શન હેઠળ હાથ ધરવામાં આવેલી આ પહેલનો હેતુ કુદરતી આફતો અને કટોકટીના સમયે મોબાઈલ નેટવર્ક દ્વારા નાગરિકોને સ્થાન-વિશિષ્ટ ચેતવણીઓના પ્રસારને સક્ષમ કરવાનો છે. MoU પછી, C-DOT એ તેના સ્વદેશી રીતે વિકસિત CB પ્લેટફોર્મને ચારેય મોટા ટેલિકોમ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ (Airtel, BSNL, Jio, અને Vi) પર સફળતાપૂર્વક એકીકૃત કર્યું છે, જેણે 95% થી વધુ પાન-ઇન્ડિયા નેટવર્ક સજ્જતા હાંસલ કરી છે.

વર્ષ દરમિયાન, તમામ TSPs પર CB સિસ્ટમનું પાઇલટ પરીક્ષણ, DoT અને NDMA ની દેખરેખ હેઠળ દેશવ્યાપી એકીકરણ પરીક્ષણ અને આંધ્રપ્રદેશ અને ઓડિશામાં ચક્રવાત મોંથા (ઓક્ટોબર 2025) દરમિયાન લાઇવ ઓપરેશનલ ડિપ્લોયમેન્ટ સહિત મહત્વપૂર્ણ માઈલસ્ટોન હાંસલ કરવામાં આવ્યા હતા. પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં 2-3 સેકન્ડમાં એલર્ટ પ્રસારિત કરવામાં આવ્યા હતા, જે અસરગ્રસ્ત વસ્તી સુધી અસરકારક રીતે પહોંચ્યા હતા અને સામૂહિક જાહેર ચેતવણી માટે ભારતની સ્વદેશી CB ટેકનોલોજીની વિશ્વસનીયતા દર્શાવે છે. આ પહેલ "એલર્ટ ફોર ઓલ" (Alert for All) સિસ્ટમના વિઝનને હાંસલ કરવા તરફનું એક મોટું પગલું રજૂ કરે છે, જે સમગ્ર દેશમાં આપત્તિની ચેતવણીઓના ઝડપી અને વિશ્વસનીય પ્રસારને સુનિશ્ચિત કરે છે.

5G અને 6G

5G સેવાઓનું રોલઆઉટ

દેશભરના તમામ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 5G સેવાઓ શરૂ કરવામાં આવી છે અને તે દેશના 99.9% જિલ્લાઓમાં 85% વસ્તી કવરેજ સાથે ઉપલબ્ધ છે. 31.10.2025 ના રોજ, દેશભરમાં ટેલિકોમ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ (TSPs) દ્વારા 5.08 લાખ 5G બેઝ ટ્રાન્સસીવર સ્ટેશનો (BTSs) સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે.

દેશભરમાં 5G સેવાઓ અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની તૈનાતીને વેગ આપવા માટે, સરકારે ઘણી પહેલ કરી છે, જેમાં અન્ય બાબતોની સાથે નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• 5G મોબાઈલ સેવાઓ માટે સ્પેક્ટ્રમની હરાજી.
• એડજસ્ટેડ ગ્રોસ રેવન્યુ (AGR), બેંક ગેરંટી (BGs) અને વ્યાજ દરોને તર્કસંગત બનાવવા માટે નાણાકીય સુધારા.
• 2022ની હરાજીમાં અને ત્યારબાદ હસ્તગત કરેલ સ્પેક્ટ્રમ માટે સ્પેક્ટ્રમ વપરાશ શુલ્ક (Spectrum Usage Charges) નાબૂદી.
• SACFA (રેડિયો ફ્રીક્વન્સી એલોકેશન પરની સ્ટેન્ડિંગ એડવાઈઝરી કમિટી) ક્લિયરન્સ માટેની પ્રક્રિયાનું સરળીકરણ.
• RoW પરવાનગીઓ અને ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની સ્થાપનાના ક્લિયરન્સને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે ગતિશક્તિ સંચાર પોર્ટલ અને RoW (રાઈટ ઓફ વે) નિયમોનું લોન્ચિંગ.
• સ્મોલ સેલ્સ અને ટેલિકોમ્યુનિકેશન લાઇન સ્થાપવા માટે સ્ટ્રીટ ફર્નિચરના ઉપયોગ માટે સમયબદ્ધ પરવાનગી.

100 5G લેબ્સ પહેલનું અમલીકરણ

ઓક્ટોબર 2023 માં, માનનીય પ્રધાનમંત્રીએ 100 5G યુઝ કેસ લેબ્સ એનાયત કરી હતી. તમામ લેબ્સ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે અને એપ્રિલ 2025થી કાર્યરત છે. લેબના પ્રદર્શનને ગ્રેડ આપવા અને લેબ્સ વચ્ચે સ્વસ્થ સ્પર્ધા ઉભી કરવા માટે ગ્રેડેશન ફ્રેમવર્ક વિકસાવવામાં આવ્યું છે. ઈન્ડિયા મોબાઈલ કોંગ્રેસ-25 માં ટોચની ત્રણ સંસ્થાઓનું સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું. ઉચ્ચ પ્રદર્શન કરતી સંસ્થાઓને અન્ય સંસ્થાઓ સાથે તેમનું પ્રદર્શન સુધારવા માટે અનુભવ શેર કરવામાં જોતરવામાં આવી રહી છે.

વિદ્યાર્થીઓ, ફેકલ્ટી, સંશોધકો અને સ્ટાર્ટઅપ્સ વચ્ચે સ્પર્ધા ઉભી કરવા અને વાસ્તવિક દુનિયાની સમસ્યાઓના ઉકેલો વિકસાવવા માટે 6 મહિના લાંબા હેકાથોન (Hackathon) ના રૂપમાં સ્પર્ધાત્મક માળખું બનાવવામાં આવ્યું છે. આ વર્ષની દેશવ્યાપી હેકાથોન એપ્રિલ થી સપ્ટેમ્બર 2025 દરમિયાન યોજાઈ હતી. ઉદ્યોગ અને ITU ના નિષ્ણાતો સહભાગીઓને માર્ગદર્શન આપવામાં જોડાયા હતા. વિજેતાઓને પુરસ્કૃત કરવામાં આવ્યા હતા અને IMC-25 માં તેમના ઉત્પાદનો પ્રદર્શિત કરવાની સુવિધા આપવામાં આવી હતી.

ટેલિકોમ્યુનિકેશનમાં ક્ષમતા નિર્માણ (Capacity Building) માં ટેલિકોમ્યુનિકેશન ક્ષેત્રના ઉદ્યોગ નેતાઓ [Ericsson અને Qualcomm] ને જોડવામાં આવ્યા છે.

ભારત 6G વિઝન અને ભારત 6G એલાયન્સ

માનનીય પ્રધાનમંત્રીએ માર્ચ 2023 માં ભારત 6G વિઝન લોન્ચ કર્યું હતું, જે ભારતને 2030 સુધીમાં 6G ટેકનોલોજીની ડિઝાઇન, વિકાસ અને તૈનાતીમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે સ્થાપિત કરે છે. ભારત 6G એલાયન્સ (B6GA) એ એક સહયોગી પ્લેટફોર્મ છે જે ભારતમાં વ્યાપક 6G ઇકોસિસ્ટમ બનાવવા માટે શિક્ષણ જગત, ઉદ્યોગ અને સરકારને એકસાથે લાવે છે. આ જોડાણ 6G ટેકનોલોજીના સંશોધન, વિકાસ અને માનકીકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય ઉભરતા 6G લેન્ડસ્કેપમાં ભારતને વૈશ્વિક નેતા બનાવવાનો છે. ભારત 6G એલાયન્સે 6G ના વિવિધ ડોમેન્સ જેમ કે સ્પેક્ટ્રમ, ટેકનોલોજી, એપ્લિકેશન, ગ્રીન અને સસ્ટેનેબિલિટી અને યુઝ કેસ પર સાત કાર્યકારી જૂથો (Working Groups) ની રચના કરી છે.

વૈશ્વિક સંચારના ભાવિને પુનઃવ્યાખ્યાયિત કરવા તરફના એક પગલામાં, ભારત 6G એલાયન્સે સહયોગી સંશોધન અને માનકીકરણ માટે અગ્રણી સંશોધન જોડાણો સાથે સમજૂતી પત્ર (MoU) પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. 6G સંશોધન જોડાણો સાથેના આ MoUs સ્થિતિસ્થાપક સપ્લાય ચેઇન્સ સહિત સુરક્ષિત અને વિશ્વાસપાત્ર ટેલિકોમ્યુનિકેશન ટેકનોલોજીના વિકાસને વધુ સક્ષમ બનાવશે.

સરકારે દેશમાં 6G ટેકનોલોજીના વિકાસને સુવિધાજનક બનાવવા માટે નીચેની પહેલ કરી છે:

• દેશમાં R&D અને ઈનોવેશનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે 6G THz ટેસ્ટબેડ અને એડવાન્સ ઓપ્ટિકલ કોમ્યુનિકેશન ટેસ્ટબેડ નામના બે ટેસ્ટબેડને ભંડોળ પૂરું પાડવું.
• 6G ટેકનોલોજી માટેના વૈશ્વિક રોડમેપને અનુરૂપ સંશોધન અને નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે 6G નેટવર્ક ઇકોસિસ્ટમ પર 100+ સંશોધન દરખાસ્તો મંજૂર કરવામાં આવી છે.
• 10મી ડિસેમ્બર 2025 ના રોજ કેન્દ્રીય મંત્રી જ્યોતિરાદિત્ય એમ. સિંધિયાની અધ્યક્ષતામાં ભારત 6G મિશનની એપેક્સ કાઉન્સિલની બેઠકે 2030 સુધીમાં વૈશ્વિક 6G નેતા તરીકે ઉભરી આવવા તરફ ભારતની ઝડપી પ્રગતિ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. કાઉન્સિલે સ્વદેશી 6G ઘટકો, સ્પેક્ટ્રમ વ્યૂહરચના, આંતરરાષ્ટ્રીય માનક-નિર્ધારણ અને ₹1-લાખ-કરોડના RDI ફંડ દ્વારા સંચાલિત પ્રગતિમાં થયેલા વધારાની સમીક્ષા કરી હતી. તેણે 5G યુઝ કેસ લેબ્સની સિદ્ધિઓ પણ પ્રદર્શિત કરી અને શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કરનારી સંસ્થાઓનું સન્માન કર્યું. ભારત 6G એલાયન્સે 84 થી વધુ સભ્યો સુધી મજબૂત વિસ્તરણ અને ગાઢ વૈશ્વિક સહયોગની જાણ કરી હતી, જે વિશ્વસ્તરીય, ભવિષ્ય માટે તૈયાર 6G ઇકોસિસ્ટમ બનાવવા માટે ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને પુષ્ટિ આપે છે.

પ્રોજેક્ટ્સ અને પહેલ

ડિજિટલ ભારત નિધિ (DBN)

સાર્વત્રિક સેવા જવાબદારી ભંડોળ (USOF), સંસદના અધિનિયમ દ્વારા રચાયેલ, દેશના વ્યવસાયિક રીતે બિન-લાભકારક ગ્રામીણ અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં ટેલિકોમ સેવાઓની જોગવાઈ માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવા માટે ભારતીય ટેલિગ્રાફ (સુધારા) અધિનિયમ, 2003 (2006 માં વધુ સુધારેલ) હેઠળ 01.04.2002 થી સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું હતું. USOF ની સ્થાપના ગ્રામીણ અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં લોકોને પોસાય તેવા અને વાજબી ભાવે 'મૂળભૂત' ટેલિકોમ સેવાઓ પૂરી પાડવાના મૂળભૂત ઉદ્દેશ્ય સાથે કરવામાં આવી હતી.

ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ, 2023 અને ત્યારબાદ તારીખ 30.08.2024 ના ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ (ડિજિટલ ભારત નિધિનું વહીવટ) રૂલ્સ 2024 ના નોટિફિકેશન મુજબ, યુનિવર્સલ સર્વિસ ઓબ્લિગેશન ફંડ (USOF) નું નામ બદલીને “ડિજિટલ ભારત નિધિ” (DBN) કરવામાં આવ્યું છે. ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ, 2023 એ DBN ના વ્યાપને પણ આ માટે વિસ્તૃત કર્યો છે:

• ઓછી સેવા ધરાવતા ગ્રામીણ, અંતરિયાળ અને શહેરી વિસ્તારોમાં ટેલિકોમ્યુનિકેશન સેવાઓની પહોંચ અને વિતરણને પ્રોત્સાહન આપીને સાર્વત્રિક સેવાને ટેકો આપવો;
• ટેલિકોમ્યુનિકેશન સેવાઓ, તકનીકો અને ઉત્પાદનોના સંશોધન અને વિકાસને ટેકો આપવો;
• આ કલમના ખંડ (a) હેઠળ સેવા પૂરી પાડવા માટે પાયલોટ પ્રોજેક્ટ્સ, કન્સલ્ટન્સી સહાય અને સલાહકાર સહાયને ટેકો આપવો;
• ટેલિકોમ્યુનિકેશન સેવાઓ, તકનીકો અને ઉત્પાદનોની રજૂઆતને ટેકો આપવો.

ભારતનેટ (BharatNet)

દેશની તમામ ગ્રામ પંચાયતો (GPs) અને ગામડાઓમાં બ્રોડબેન્ડ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડવા માટે ભારતનેટ પ્રોજેક્ટ તબક્કાવાર રીતે અમલમાં મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. 1 લાખથી વધુ GPs ના અમલીકરણ સાથે ફેઝ-I ડિસેમ્બર 2017 માં પૂર્ણ થયો છે અને બાકીની GPs ને અમલીકરણના વિવિધ મોડેલો હેઠળ જોડવામાં આવી રહી છે, એટલે કે રાજ્ય-સંચાલિત મોડેલ, CPSU-સંચાલિત મોડેલ અને ખાનગી ક્ષેત્ર-સંચાલિત મોડેલ વગેરે.

ઓક્ટોબર 2025 સુધીમાં, 6,94,711 કિમી ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કેબલ (OFC) નાખવામાં આવી છે અને 2,09,809 GPs OFC પર સેવા માટે તૈયાર (Service Ready) છે. આ ઉપરાંત, 5,034 GPs સેટેલાઇટ મીડિયા દ્વારા જોડવામાં આવી છે. આમ, કુલ 2,14,843 GPs હવે બ્રોડબેન્ડ કનેક્ટિવિટીથી સજ્જ છે.

ચોક્કસ, ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) ના વર્ષ 2025 ના વાર્ષિક રિવ્યુના બાકીના ભાગનો સચોટ અને સંપૂર્ણ ગુજરાતી અનુવાદ નીચે મુજબ છે:

સુધારેલ ભારતનેટ (BharatNet) પ્રોજેક્ટ દેશભરમાં ₹1.39 લાખ કરોડના ખર્ચ સાથે 2.65 લાખ ગ્રામ પંચાયતો (GPs) અને માંગ મુજબ પંચાયતોથી આગળના ગામડાઓમાં બ્રોડબેન્ડ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડવા માટે સુધારેલ ભારતનેટ પ્રોજેક્ટ તબક્કાવાર રીતે અમલમાં મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. ભારતનેટ હેઠળ નિર્મિત અસ્કયામતો ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) હેઠળની ડિજિટલ ભારત નિધિ (DBN) ની માલિકીની રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ હશે અને તમામ સેવા પ્રદાતાઓ માટે ભેદભાવ રહિત ધોરણે ઉપલબ્ધ રહેશે.

4G મોબાઈલ સેવાઓનું સેચ્યુરેશન (Saturation) કેન્દ્રીય કેબિનેટે 27.07.2022ના રોજ દેશભરના વંચિત ગામડાઓમાં 4G મોબાઈલ સેવાઓના સેચ્યુરેશન માટે રૂ. 26,316 કરોડના ખર્ચ સાથેના પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપી હતી. આ પ્રોજેક્ટનો ઉદ્દેશ્ય અંતરિયાળ અને દુર્ગમ વિસ્તારોમાં 24,680 વંચિત ગામડાઓમાં 4G મોબાઈલ સેવાઓ પૂરી પાડવાનો હતો. પુનર્વસન, નવી વસાહતો વગેરેને કારણે પ્રોજેક્ટમાં 20% વધારાના ગામડાઓનો સમાવેશ કરવાની જોગવાઈ છે. આ ઉપરાંત, માત્ર 2G/3G કનેક્ટિવિટી ધરાવતા 6,279 ગામડાઓને 4Gમાં અપગ્રેડ કરવામાં આવશે. પ્રોજેક્ટનું અમલીકરણ કાર્ય પ્રગતિમાં છે અને ઓક્ટોબર, 2025 સુધીમાં 648 ટાવરના અપગ્રેડેશન સહિત 17,193 ટાવરનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે, જેમાંથી 13,142 ટાવર કાર્યરત કરવામાં આવ્યા છે, જે 19,465 ગામડાઓને આવરી લે છે.

ટેલિકોમ ટેકનોલોજી ડેવલપમેન્ટ ફંડ (TTDF) TTDF યોજનાનો હેતુ ગ્રામીણ-વિશિષ્ટ સંચાર તકનીકોમાં સંશોધન અને વિકાસ (R&D) માટે ભંડોળ પૂરું પાડવાનો છે. તે ભારતની ટેલિકોમ ઇકોસિસ્ટમને વધારવા માટે શિક્ષણ જગત, સ્ટાર્ટઅપ્સ અને ઉદ્યોગો વચ્ચે સહયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે. TTDF એ માનનીય પ્રધાનમંત્રીના "જય અનુસંધાન" ના વિઝન સાથે સુસંગત છે. અત્યાર સુધીમાં 5G/6G, AI, ક્વોન્ટમ કોમ્યુનિકેશન્સ જેવી ઉભરતી ટેકનોલોજીના ₹550 કરોડના કુલ 136 પ્રોજેક્ટ્સને ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવ્યું છે.

ટેલિકોમ અને નેટવર્કિંગ ઉત્પાદનો માટે PLI સ્કીમ એપ્રિલ 2021 થી રૂ. 12,195 કરોડના કુલ ખર્ચ સાથેની આ યોજના ટેલિકોમ ઉત્પાદનોના સ્થાનિક ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપે છે. 30.09.2025 સુધીમાં, આ યોજનાએ રૂ. 4,646 કરોડથી વધુનું રોકાણ, રૂ. 96,240 કરોડથી વધુનું કુલ વેચાણ (જેમાં ₹19,240 કરોડની નિકાસ સામેલ છે) અને 29,574 રોજગારનું નિર્માણ કરીને પ્રભાવશાળી પ્રદર્શન કર્યું છે.

નેશનલ બ્રોડબેન્ડ મિશન (NBM) 2.0 (2025-30) માનનીય સંચાર મંત્રી શ્રી જ્યોતિરાદિત્ય એમ. સિંધિયાએ 17 જાન્યુઆરી, 2025 ના રોજ NBM 2.0 લોન્ચ કર્યું. તેના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો નીચે મુજબ છે:

• 2030 સુધીમાં 2.70 લાખ ગામડાઓ સુધી ઓપરેશનલ ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કનેક્ટિવિટી પહોંચાડવી.
• 2030 સુધીમાં શાળાઓ, પંચાયત કચેરીઓ અને આંગણવાડી જેવી 90% સંસ્થાઓને બ્રોડબેન્ડથી જોડવી.
• ફિક્સ્ડ બ્રોડબેન્ડ ડાઉનલોડ સ્પીડને લઘુત્તમ 100 Mbps સુધી લઈ જવી.
• 2030 સુધીમાં 30% મોબાઈલ ટાવર્સને ટકાઉ ઊર્જા (Sustainable Energy) થી ચલાવવાનું લક્ષ્ય.

કૉલ બિફોર યુ ડિગ (Call Before u Dig - CBuD) મોબાઈલ એપ માર્ચ 2023માં લોન્ચ થયેલી આ એપ ખોદકામ કરતી એજન્સીઓ અને સંપત્તિના માલિકો વચ્ચે સંકલન સાધે છે જેથી જમીનની નીચે રહેલા કેબલ કે પાઇપલાઇનને નુકસાન ન થાય. નવેમ્બર 2024માં 1,211 પૂછપરછની સરખામણીએ ઓક્ટોબર 2025 માં તે વધીને 11,258 થઈ છે — એટલે કે વપરાશમાં 9 ગણો (9X) ઉછાળો આવ્યો છે.

સંચાર મિત્ર 2.0 26.05.2025 ના રોજ લોન્ચ થયેલી આ યુવા-લક્ષી પહેલ હેઠળ 2,200 'સંચાર મિત્ર' (વિદ્યાર્થી સ્વયંસેવકો) પસંદ કરવામાં આવ્યા છે. તેઓ નાગરિકોને નીચેની બાબતો વિશે જાગૃત કરે છે:

• સ્પામ કોલ્સ અને 'ડિજિટલ એરેસ્ટ' સ્કેમથી બચવું.
• ભારતીય નંબરનો ઉપયોગ કરતા આંતરરાષ્ટ્રીય સ્કેમ કોલ્સની ઓળખ.
• ખોવાયેલા ફોન માટે CEIR પર ફરિયાદ નોંધવી.
• મોબાઈલ રેડિયેશન (EMF) અંગેની અફવાઓ દૂર કરવી.

સ્પેક્ટ્રમની હરાજી અને નીતિગત પહેલ

• સ્પેક્ટ્રમ રિ-ફાર્મિંગ: 6G ના વિકાસ માટે DoT એ 687 MHz સ્પેક્ટ્રમને રિ-ફાર્મ કર્યું છે.
• Wi-Fi અને ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમ: 6 GHz બેન્ડમાં વધારાનું સ્પેક્ટ્રમ Wi-Fi માટે અને 70 GHz બેન્ડ ઇન્ટેલિજન્ટ ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમ માટે ફાળવવામાં આવી રહ્યું છે.
• NFAP 2022 માં સુધારો: રેડિયો સ્પેક્ટ્રમના અસરકારક સંચાલન માટે નેશનલ ફ્રીક્વન્સી એલોકેશન પ્લાનમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો છે.

BSNL અને MTNL નું પુનરુત્થાન સરકારના પુનરુત્થાન પેકેજોને કારણે:

• BSNL એ નાણાકીય વર્ષ 2024-25 ના ત્રીજા અને ચોથા ક્વાર્ટરમાં અનુક્રમે ₹262 કરોડ અને ₹280 કરોડનો ચોખ્ખો નફો કર્યો છે (2008-09 પછી પ્રથમ વખત).
• BSNL એ 1 લાખ સ્વદેશી 4G સાઇટ્સ માટે ઓર્ડર આપ્યો છે, જેમાંથી 31.10.2025 સુધીમાં 97,068 સાઇટ્સ સ્થાપિત થઈ ગઈ છે.

મહત્વપૂર્ણ કાર્યક્રમો

ઈન્ડિયા મોબાઈલ કોંગ્રેસ (IMC) 2025 8 થી 11 ઓક્ટોબર 2025 દરમિયાન નવી દિલ્હીમાં આયોજિત આ એશિયાના સૌથી મોટા ટેકનોલોજી ફોરમમાં 101 દેશોના 1.4 લાખથી વધુ મુલાકાતીઓ નોંધાયા હતા. તેમાં AI, ક્વોન્ટમ કોમ્યુનિકેશન અને સેમિકન્ડક્ટર્સ જેવા ક્ષેત્રોમાં 1,500 થી વધુ ટેકનોલોજી યુઝ કેસ પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા હતા.

સ્વદેશી 4G સ્ટેકનું લોન્ચિંગ 27 સપ્ટેમ્બર 2025 ના રોજ પ્રધાનમંત્રી દ્વારા સંપૂર્ણ સ્વદેશી 4G ટેકનોલોજી સ્ટેક લોન્ચ કરવામાં આવ્યો. તે Tejas Networks, C-DOT અને TCS દ્વારા વિકસાવવામાં આવ્યો છે. ભારત હવે પોતાનો 4G સ્ટેક ધરાવતો વિશ્વનો 5મો દેશ છે, જે 5G માં પણ અપગ્રેડ થઈ શકે છે.

ચોક્કસ, તમારી સૂચના મુજબ આપેલા અંગ્રેજી લખાણના બાકીના ભાગનું સંપૂર્ણ, સચોટ અને શબ્દશઃ ગુજરાતી ભાષાંતર નીચે મુજબ છે:

ભારતનેટ (BharatNet) દેશભરમાં ₹1.39 લાખ કરોડના ખર્ચ સાથે 2.65 લાખ ગ્રામ પંચાયતો (GPs) અને ગ્રામ પંચાયતથી આગળના ગામડાઓમાં માંગના આધારે બ્રોડબેન્ડ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડવા માટે સુધારેલ ભારતનેટ પ્રોજેક્ટ તબક્કાવાર રીતે અમલમાં મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. ભારતનેટ હેઠળ નિર્મિત અસ્કયામતો ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) હેઠળની ડિજિટલ ભારત નિધિ (DBN) ની માલિકીની રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ હશે અને તમામ સેવા પ્રદાતાઓ માટે ભેદભાવ રહિત ધોરણે ઉપલબ્ધ રહેશે.

4G મોબાઈલ સેવાઓનું સેચ્યુરેશન (Saturation) કેન્દ્રીય કેબિનેટે 27.07.2022 ના રોજ દેશભરના વંચિત ગામડાઓમાં 4G મોબાઈલ સેવાઓના સેચ્યુરેશન માટે કુલ રૂ. 26,316 કરોડના ખર્ચે એક પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપી હતી. આ પ્રોજેક્ટનો હેતુ અંતરિયાળ અને મુશ્કેલ વિસ્તારોમાં 24,680 વંચિત ગામડાઓમાં 4G મોબાઈલ સેવાઓ પૂરી પાડવાનો હતો. પ્રોજેક્ટમાં પુનર્વસન, નવી વસાહતો, હાલના ઓપરેટરો દ્વારા સેવાઓ પાછી ખેંચવી વગેરેને કારણે 20% વધારાના ગામડાઓનો સમાવેશ કરવાની જોગવાઈ છે. આ ઉપરાંત, માત્ર 2G/3G કનેક્ટિવિટી ધરાવતા 6,279 ગામડાઓને 4Gમાં અપગ્રેડ કરવામાં આવશે. પ્રોજેક્ટના અમલીકરણનું કામ પ્રગતિમાં છે અને ઓક્ટોબર, 2025 સુધીમાં, 648 ટાવરના અપગ્રેડેશન સહિત 17,193 ટાવરનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે, જેમાંથી 13,142 ટાવર કાર્યરત કરવામાં આવ્યા છે, જે 19,465 ગામડાઓને આવરી લે છે.

ટેલિકોમ ટેકનોલોજી ડેવલપમેન્ટ ફંડ (TTDF) ટેલિકોમ ટેકનોલોજી ડેવલપમેન્ટ ફંડ (TTDF) યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય ગ્રામીણ-વિશિષ્ટ સંચાર તકનીકોમાં સંશોધન અને વિકાસ (R&D) માટે ભંડોળ પૂરું પાડવાનો છે, જે ભારતમાં ટેલિકોમ ઇકોસિસ્ટમને વધારવા માટે શિક્ષણ જગત, સ્ટાર્ટ-અપ્સ, સંશોધન સંસ્થાઓ અને ઉદ્યોગો વચ્ચે સહયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે. TTDF માનનીય પ્રધાનમંત્રીના "જય અનુસંધાન" ના વિઝન સાથે સુસંગત છે અને સ્વદેશી ટેલિકોમ ઉકેલોને પ્રોત્સાહન આપવા માંગે છે. ઉભરતી ટેલિકોમ ટેકનોલોજીઓ જેવી કે 5G/6G, AI, ક્વોન્ટમ કોમ્યુનિકેશન્સ વગેરેમાં ફેલાયેલા ₹550 કરોડના ખર્ચે કુલ 136 પ્રોજેક્ટ્સને ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવ્યું છે.

ટેલિકોમ અને નેટવર્કિંગ ઉત્પાદનો માટે પ્રોડક્શન લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ (PLI) સ્કીમ ટેલિકોમ અને નેટવર્કિંગ ઉત્પાદનો માટેની PLI યોજના, જે એપ્રિલ 2021 થી રૂ. 12,195 કરોડના કુલ ખર્ચ સાથે અમલમાં છે, તે વધારાના રોકાણ અને ટર્નઓવરને પ્રોત્સાહિત કરીને ટેલિકોમ ઉત્પાદનોના સ્થાનિક ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે DoT દ્વારા શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ યોજનાએ સ્થાનિક રીતે ઉત્પાદિત ટેલિકોમ ઉત્પાદનોના વેચાણમાં વધારો કરવામાં મદદ કરી છે. આ યોજના રૂ. 4,646 કરોડથી વધુના સંચિત રોકાણ, રૂ. 19,240 કરોડની કિંમતની નિકાસ સહિત રૂ. 96,240 કરોડથી વધુના કુલ વેચાણ અને 30.09.2025 ના રોજ (સંખ્યા) 29,574 રોજગાર નિર્માણ સાથે પ્રભાવશાળી પ્રદર્શન નોંધાવે છે.

નેશનલ બ્રોડબેન્ડ મિશન 2.0 (2025-30) માનનીય સંચાર અને ઉત્તર પૂર્વીય ક્ષેત્ર વિકાસ મંત્રી શ્રી જ્યોતિરાદિત્ય એમ. સિંધિયાએ 17 જાન્યુઆરી, 2025 ના રોજ નેશનલ બ્રોડબેન્ડ મિશન (NBM) 2.0 લોન્ચ કર્યું. NBM 2.0 નો હેતુ ભારતને ડિજિટલ પરિવર્તનના નવા યુગમાં લઈ જવાનો છે. 2047 સુધીમાં વિકસિત ભારતના માનનીય પ્રધાનમંત્રીના વિઝન સાથે સુસંગત રહીને, તે તમામને હાઇ-સ્પીડ બ્રોડબેન્ડ અને અર્થપૂર્ણ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડીને ભારતને વૈશ્વિક જ્ઞાન સમાજ તરીકે કલ્પના કરે છે. NBM 1.0 ની સફળતા પર નિર્મિત, NBM 2.0 ના મુખ્ય ફાયદા નીચે મુજબ હશે:

• 2030 સુધીમાં 95% અપટાઇમ સાથે 2.70 લાખ ગામડાઓ સુધી ઓપરેશનલ ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કેબલ (OFC) કનેક્ટિવિટી લંબાવવી.
• 2030 સુધીમાં શાળાઓ, PHCs, આંગણવાડી કેન્દ્રો અને પંચાયત કચેરીઓ જેવી 90% એન્કર સંસ્થાઓને બ્રોડબેન્ડ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડવી.
• ફિક્સ્ડ બ્રોડબેન્ડ ડાઉનલોડ સ્પીડમાં સુધારો - રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 2030 સુધીમાં લઘુત્તમ 100 Mbps.
• PM ગતિશક્તિ નેશનલ માસ્ટર પ્લાન પ્લેટફોર્મ (PMGS) પર 2026 સુધીમાં સરકારી PSUs ની માલિકીના ફાઈબર નેટવર્કનું 100% મેપિંગ હાંસલ કરવું અને વધારાના ભારતનેટ પ્રોજેક્ટના આયોજન માટે PMGS નો ઉપયોગ કરવો.
• બિઝનેસ કરવાની સરળતા (Ease of Doing Business) માટે, રાઇટ ઓફ વે (Right of Way) એપ્લિકેશનના સરેરાશ નિકાલના સમયમાં ઘટાડો કરવો.
• પ્રતિ 100 વસ્તી દીઠ ગ્રામીણ ઇન્ટરનેટ ગ્રાહકોની સંખ્યામાં વધારો કરવો.
• 2030 સુધીમાં 30% મોબાઈલ ટાવર્સને ટકાઉ ઊર્જા (Sustainable Energy) દ્વારા સંચાલિત કરવાનો લક્ષ્યાંક હાંસલ કરવો.
• ટેલિકોમ્યુનિકેશન એક્ટ, 2023 હેઠળ જારી કરાયેલ ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ (રાઇટ ઓફ વે) રૂલ્સ, 2024 ના અસરકારક અમલીકરણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે તમામ હિતધારકો જેમ કે કેન્દ્રીય મંત્રાલયો અને વિભાગો, રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને નગરપાલિકાઓ સાથે સહયોગ કરવો.

કૉલ બિફોર યુ ડિગ (Call Before u Dig - CBuD) મોબાઈલ એપ: માનનીય પ્રધાનમંત્રીએ 22 માર્ચ, 2023 ના રોજ 'કૉલ બિફોર યુ ડિગ' (CBuD) મોબાઈલ એપ્લિકેશન લોન્ચ કરી હતી, જે ખોદકામ કરતી એજન્સીઓ/કોન્ટ્રાક્ટરોને હાલની ઉપયોગિતા અસ્કયામતોના માલિકોને તેમના આગામી ખોદકામ રૂટ વિશે એલર્ટ/માહિતી આપવા માટે એક ઇન્ટરફેસ પૂરું પાડે છે. છેલ્લા એક વર્ષમાં, CBuD ના વપરાશમાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળ્યો છે, જેમાં માસિક પૂછપરછ નવેમ્બર 2024 માં 1,211 થી વધીને ઓક્ટોબર 2025 માં 11,258 થઈ છે — વપરાશમાં વર્ષ-દર-વર્ષ નવ ગણો (9X) ઉછાળો આવ્યો છે.

સંચાર મિત્ર DoT ની સંચાર મિત્ર યોજના, જે શરૂઆતમાં પાયલોટ ધોરણે શરૂ કરવામાં આવી હતી, તેને હવે પુનઃજીવિત કરવામાં આવી છે અને 26.05.2025 ના રોજ સંચાર મિત્ર 2.0 તરીકે નિયમિત પહેલ તરીકે રજૂ કરવામાં આવી છે. આ યુવા-લક્ષી પહેલનો ઉદ્દેશ્ય સુરક્ષિત ડિજિટલ વર્તણૂક વિશે જાગૃતિ ફેલાવવા માટે યુવા વિદ્યાર્થીઓની ઊર્જા અને ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરવાનો છે. આ યોજના હેઠળ, 'સંચાર મિત્ર' તરીકે ઓળખાતા વિદ્યાર્થી સ્વયંસેવકો મોબાઈલ સુરક્ષા, ટેલિકોમ છેતરપિંડી નિવારણ અને સરકારની ડિજિટલ પહેલ વિશે જનજાગૃતિ લાવશે. તેઓ ટેલિકોમ સેવાઓના જવાબદાર અને સુરક્ષિત ઉપયોગ અંગે નાગરિકોને શિક્ષિત કરવા માટે સમુદાયો, શાળાઓ અને જાહેર સ્થળોએ આઉટરીચ કાર્યક્રમો યોજશે. દેશભરની લગભગ 230 પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓમાંથી LSAs દ્વારા આશરે 2,200 સંચાર મિત્રોની પસંદગી કરવામાં આવી છે. થોડા સમય ગાળામાં, સંચાર મિત્રોએ સંચાર સાથીની વિશેષતાઓ અને EMF રેડિયેશનની માન્યતાઓ જેવી મુખ્ય નાગરિક-કેન્દ્રીય ટેલિકોમ પહેલ પર લગભગ 100 જાગૃતિ સત્રો યોજ્યા છે. નાગરિકોને નીચેની બાબતો પર સંવેદનશીલ બનાવવામાં આવી રહ્યા છે:

• અનિચ્છનીય વ્યાપારી કોલ્સ, સ્પામ કોલ્સ, ડિજિટલ એરેસ્ટ કૌભાંડો અને અન્ય છેતરપિંડીભર્યા સંચારથી પોતાને બચાવવા.
• ભારતીય નંબરોનો ઉપયોગ કરીને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્કેમ કોલ્સ ઓળખવા અને રિપોર્ટ કરવા.
• CEIR દ્વારા ખોવાયેલા/ચોરાયેલા મોબાઈલ ફોન માટે ફરિયાદ નોંધાવવી.
• મોબાઈલ હેન્ડસેટની અસલિયતની ચકાસણી કરવી.
• EMF રેડિયેશનની ભ્રમણા તોડવી.

સ્પેક્ટ્રમની હરાજી નીતિગત પહેલ IMT માટે સ્પેક્ટ્રમનું રિ-ફાર્મિંગ (Re-farm): ભારત 6G સેવાઓના વિકાસમાં અગ્રેસર બને તે માટે, મોબાઈલ સંચાર સેવાઓ માટે સ્પેક્ટ્રમનું રિ-ફાર્મિંગ એ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. તે રાષ્ટ્રભરમાં અત્યાધુનિક મોબાઈલ સંચાર સેવાઓને સક્ષમ કરવા માટે કુદરતી સંસાધનોના ઉપયોગને શ્રેષ્ઠ બનાવવા માટે સરકારની પ્રતિબદ્ધતાને રેખાંકિત કરે છે. આ સંદર્ભમાં, સરકારે IMT આધારિત સેવાઓ માટે વિવિધ ફ્રીક્વન્સી બેન્ડ્સ જેમ કે 6425-7025 MHz, 2500-2690 MHz અને 1427-1518 MHz માં 687 MHz સ્પેક્ટ્રમનું રિ-ફાર્મિંગ કર્યું છે. આ પહેલનો ઉદ્દેશ્ય મોબાઈલ નેટવર્કની પહોંચ, ગુણવત્તા અને પરવડે તેવી ક્ષમતાને વધારવાનો છે, જે મજબૂત અને સર્વસમાવેશક ડિજિટલ ઇન્ડિયાના સાકારને વધુ વેગ આપશે. આ પગલું 6G સહિતની આગામી પેઢીની ટેકનોલોજીના વિકાસ માટે મજબૂત પાયો પણ નાખે છે. Wi-Fi અને ઇન્ટેલિજન્ટ ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમ માટે સ્પેક્ટ્રમ: DoT સામાન્ય નાગરિકો માટે ઈઝ ઓફ લિવિંગ (Ease of Living) સુવિધા આપવા માટે મહત્વપૂર્ણ પહેલ કરી રહ્યું છે, જેમાં Wi-Fi માટે 6 GHz બેન્ડમાં વધારાનું સ્પેક્ટ્રમ, ઓગમેન્ટેડ રિયાલિટી (AR)/વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી (VR) જેવા આગામી પેઢીના યુઝ કેસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે અને ઇન્ટેલિજન્ટ ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમ માટે 70 GHz બેન્ડનો સમાવેશ થાય છે. NFAP 2022 નું પુનરાવર્તન: નેશનલ ફ્રીક્વન્સી એલોકેશન પ્લાન (NFAP) એ ભારતના રેડિયો સ્પેક્ટ્રમનું સંચાલન કરવા માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજ છે, જે વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તેનો કાર્યક્ષમ અને અસરકારક ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરે છે. NFAP ને વર્લ્ડ રેડિયોકોમ્યુનિકેશન કોન્ફરન્સ 2023 ના પરિણામો અને અપડેટેડ ITU રેડિયો રેગ્યુલેશન્સ 2024 ને સામેલ કરીને સુધારવામાં આવ્યું છે. પુનરાવર્તિત પ્રક્રિયામાં સરકારી એજન્સીઓ, ખાનગી ક્ષેત્રની સંસ્થાઓ, ઉદ્યોગ સંગઠનો, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને સ્ટાર્ટઅપ્સ સહિતના વિવિધ હિતધારકો સાથે પરામર્શ કરવામાં આવ્યો હતો જેથી એ સુનિશ્ચિત કરી શકાય કે અપડેટેડ NFAP તમામ વપરાશકર્તાઓની વિકસતી જરૂરિયાતોને સંબોધે છે. સુધારેલ NFAP નો હેતુ નિયમનકારી નિશ્ચિતતા પ્રદાન કરવાનો, રોકાણને પ્રોત્સાહન આપવાનો અને 5G, 6G, સેટેલાઇટ કોમ્યુનિકેશન્સ વગેરે જેવી ઉભરતી ટેકનોલોજીના વિકાસને ટેકો આપવાનો છે.

પ્રક્રિયાનું સરળીકરણ અને સમગ્ર પ્રક્રિયાને ઓનલાઇન પોર્ટલ પર ખસેડવી DoT એ કમ્યુનિટી રેડિયો સ્ટેશન (CRS) લાઇસન્સ જારી કરવાની પ્રક્રિયાના સરળીકરણ માટે ઓનલાઇન CRS મોડ્યુલ વિકસાવ્યું છે. DoT ના 'સરલ સંચાર' પોર્ટલ અને MIB ના 'બ્રોડકાસ્ટ સેવા' પોર્ટલને CRS કેસોની પ્રક્રિયા કરતી વખતે વિવિધ તબક્કે એકબીજા પાસેથી ડેટા/દસ્તાવેજ મેળવવા માટે સંકલિત કરવામાં આવ્યા છે.

BSNL અને MTNL નું પુનરુત્થાન: સરકારે 2019, 2022 અને 2023 માં રિવાઇવલ પેકેજ જારી કરીને BSNL અને MTNL ના પુનરુત્થાન માટે વિવિધ પગલાં લીધાં છે; જે હેઠળ સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિ યોજના (VRS), કેપેક્સ (Capex) સપોર્ટ દ્વારા મૂડી પ્રેરણા, 4G અને 5G માટે સ્પેક્ટ્રમ ફાળવણી, દેવું પુનર્ગઠન અને એસેટ મોનેટાઈઝેશન સહિતના કેટલાક પગલાં અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા છે અથવા હાલમાં પ્રગતિમાં છે. ઉપરોક્ત પુનરુત્થાન પેકેજો અને ભારત સરકારના પ્રયાસોના પરિણામે:

• BSNL એ છેલ્લા 5 વર્ષોમાં સતત આવકમાં વધારો અને હકારાત્મક EBIDTA જાળવી રાખ્યું છે.
• MTNL પણ છેલ્લા 4 વર્ષમાં EBITDA પોઝિટિવ બની છે.
• નાણાકીય વર્ષ 2008-09 પછી પ્રથમ વખત, BSNL એ 2024-25 ના ત્રીજા ક્વાર્ટરમાં રૂ. 262 કરોડ અને ચોથા ક્વાર્ટરમાં રૂ. 280 કરોડનો ચોખ્ખો નફો હાંસલ કર્યો છે.
• BSNL એ સમગ્ર ભારતમાં તેના નેટવર્ક અને ટેલિકોમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને અપગ્રેડ કરવા માટે છેલ્લા 2 વર્ષમાં કેપેક્સ રોકાણને વેગ આપ્યો છે. ટ્રાન્સમિશન સાધનો અને ઓપ્ટિકલ ફાઈબર કેબલ (OFC) નેટવર્કમાં મોટું રોકાણ કરવામાં આવ્યું છે.
• આ CAPEX ભવિષ્યમાં BSNL ને ઉચ્ચ આવક વૃદ્ધિના માર્ગ પર મૂકે તેવી અપેક્ષા છે.
• આત્મનિર્ભર ભારત પહેલને અનુરૂપ, BSNL એ સમગ્ર ભારતમાં તૈનાતી માટે 1 લાખ સ્વદેશી રીતે વિકસિત 4G સાઇટ્સ માટે ખરીદીનો ઓર્ડર આપ્યો છે. 4G સાધનોનો પુરવઠો સપ્ટેમ્બર 2023 થી શરૂ થયો છે અને 31.10.2025 સુધીમાં કુલ 97,068 4G સાઇટ્સ ઇન્સ્ટોલ કરવામાં આવી છે અને 93,511 સાઇટ્સ ઓન-એર (ON-Air) છે. આ સાધનો 5G માં અપગ્રેડ કરી શકાય તેવા છે.

મહત્વપૂર્ણ કાર્યક્રમો

ઈન્ડિયા મોબાઈલ કોંગ્રેસ, 2025

ઈન્ડિયા મોબાઈલ કોંગ્રેસની નવમી આવૃત્તિ (IMC 2025) નું આયોજન ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગ (DoT) અને સેલ્યુલર ઓપરેટર્સ એસોસિએશન ઓફ ઈન્ડિયા (COAI) દ્વારા સંયુક્ત રીતે 8 થી 11 ઓક્ટોબર 2025 દરમિયાન યશોભૂમિ, નવી દિલ્હી ખાતે કરવામાં આવ્યું હતું. એશિયાના સૌથી મોટા ટેકનોલોજી અને ઈનોવેશન ફોરમ તરીકે ઓળખાતા, IMC 2025 એ "Innovate to Transform" થીમ હેઠળ ડિજિટલ પરિવર્તન અને તકનીકી સ્વનિર્ભરતાને પ્રોત્સાહન આપવાના તેના વિઝનને આગળ ધપાવ્યું. આ કાર્યક્રમનું ઉદ્ઘાટન ભારતના માનનીય પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા માનનીય સંચાર મંત્રી શ્રી જ્યોતિરાદિત્ય એમ. સિંધિયા, માનનીય સંચાર રાજ્ય મંત્રી ડૉ. ચંદ્રશેખર પેમ્માસાની, વરિષ્ઠ સરકારી અધિકારીઓ અને ઉદ્યોગના દિગ્ગજોની ઉપસ્થિતિમાં કરવામાં આવ્યું હતું. IMC 2025 એ વૈશ્વિક સહયોગ અને તકનીકી નવીનતા માટે ગતિશીલ પ્લેટફોર્મ તરીકે કામ કર્યું હતું, જેમાં 101 દેશોના નેતાઓ, નવીનતાઓ, નીતિ ઘડવૈયાઓ અને સંશોધકોને એકસાથે લાવ્યા હતા. ચાર દિવસીય ઈવેન્ટમાં અગ્રણી ટેલિકોમ ઓપરેટર્સ Airtel, Jio અને Vi સહિત 860 પ્રદર્શકો અને ભાગીદારો તેમજ Ericsson, Nokia, TCS, Qualcomm, Intel, Tejas Networks, STL, VVDN, Tanla Platforms અને ઘણી વધુ જેવી અગ્રણી ટેકનોલોજી કંપનીઓ દર્શાવવામાં આવી હતી. પ્રદર્શનમાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં 1,500 થી વધુ અત્યાધુનિક ટેકનોલોજી યુઝ કેસ પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા હતા, જે AI, ડીપ ટેક, સાયબર સિક્યુરિટી, ક્વોન્ટમ કોમ્યુનિકેશન, સેમિકન્ડક્ટર્સ, SATCOM, ડિજિટલ હેલ્થ અને સ્માર્ટ મોબિલિટીમાં ભારતની વધતી જતી ક્ષમતાઓને દર્શાવે છે. આ પ્રદર્શનોએ ભારતની ટેકનોલોજી અપનાવનારથી વૈશ્વિક ઈનોવેશન લીડર સુધીની ઉત્ક્રાંતિને પ્રતિબિંબિત કરી છે, જે સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારો માટે માપી શકાય તેવા, સ્વદેશી ઉકેલો વિકસાવવા સક્ષમ છે. સ્ટાર્ટઅપ્સ આ વર્ષની આવૃત્તિની કરોડરજ્જુ હતા, જેમાં 465 ભારતીય સ્ટાર્ટઅપ્સે AI, ઓપ્ટિકલ કોમ્યુનિકેશન્સ, સેમિકન્ડક્ટર એપ્લિકેશન્સ, ક્વોન્ટમ નેટવર્કિંગ અને ફ્રોડ રિસ્ક ડિટેક્શન જેવા ક્ષેત્રોમાં સફળ ઉકેલો રજૂ કર્યા હતા. 'એસ્પાયર' (Aspire), IMC ના ફ્લેગશિપ સ્ટાર્ટઅપ પ્રોગ્રામે, આત્મનિર્ભર ભારતની ભાવનાનું ઉદાહરણ આપ્યું, જે સ્વદેશી નવીનતાને પોષવામાં સરકાર, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને ઉદ્યોગો વચ્ચે વધતા સમન્વયને રેખાંકિત કરે છે. IMC 2025 ની એક મુખ્ય વિશેષતા તેનો વ્યાપક કોન્ફરન્સ પ્રોગ્રામ હતો, જેમાં 113 સત્રોમાં 918 વક્તાઓ દર્શાવવામાં આવ્યા હતા, જેમાં 52 મુખ્ય ભાષણો, 12 રાઉન્ડ ટેબલ્સ અને 84 પેનલ ચર્ચાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ સત્રોએ કનેક્ટિવિટીના ભાવિ, ડિજિટલ વિશ્વાસ અને આગામી પેઢીની નવીનતા પર વિચારોના આદાનપ્રદાન માટે વૈશ્વિક પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડ્યું હતું. ચર્ચાઓમાં 5G અને 6G, AI, ક્લાઉડ, સાયબર સિક્યુરિટી, મેન્યુફેક્ચરિંગ, સેટકોમ, ક્વોન્ટમ કમ્પ્યુટિંગ અને બીજા ઘણા થીમ્સ સામેલ હતા. IMC 2025 માં 1.4 લાખથી વધુ મુલાકાતીઓની અભૂતપૂર્વ ભીડ આકર્ષાઈ હતી, જે આંતરરાષ્ટ્રીય જોડાણ અને જાહેર ભાગીદારીમાં વર્ષ-દર-વર્ષ વૃદ્ધિ દર્શાવે છે. તેના વ્યાપ, વિવિધતા અને ચર્ચાની ઊંડાઈ સાથે, આ કાર્યક્રમે ડિજિટલ અને ટેલિકોમ ઇનોવેશનના હબ તરીકે ભારતનો વધતો પ્રભાવ પુનઃસ્થાપિત કર્યો. સરકાર, ઉદ્યોગ, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ, સ્ટાર્ટઅપ્સ અને રોકાણકારોને એક પ્લેટફોર્મ પર એકીકૃત કરીને, IMC 2025 એ ડિજિટલ પરિવર્તનમાં વિશ્વસનીય વૈશ્વિક ભાગીદાર તરીકે ઉભરી આવવાની ભારતની આકાંક્ષાને આગળ વધારી છે. આ કાર્યક્રમે પ્રધાનમંત્રીના "ભારતના પરિવર્તનને બળ આપવા માટે નવીનતાનો ઉપયોગ" ના વિઝનને મૂર્ત સ્વરૂપ આપ્યું, જે સર્વસમાવેશક, સુરક્ષિત અને નવીનતાથી સંચાલિત ડિજિટલ ભાવિ તરફનો માર્ગ મોકળો કરે છે.

સ્વદેશી 4G સ્ટેકનું રોલઆઉટ

27 સપ્ટેમ્બર 2025 ના રોજ પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા સ્વદેશી 4G નેટવર્કનું રોલઆઉટ દેશના ટેલિકોમ સેક્ટરમાં એક પરિવર્તનકારી સીમાચિહ્નરૂપ રહ્યું. સંપૂર્ણ રીતે ઘરેલુ 4G ટેકનોલોજી સ્ટેક - જેમાં Tejas Networks દ્વારા વિકસિત રેડિયો એક્સેસ નેટવર્ક (RAN), C-DOT દ્વારા એન્જિનિયર્ડ કોર નેટવર્ક અને TCS દ્વારા સિસ્ટમ ઇન્ટિગ્રેશન - આત્મનિર્ભર ભારત વિઝનના ભાગરૂપે BSNL દ્વારા તૈનાત કરવામાં આવ્યું છે. આ સ્વદેશી 4G નેટવર્ક સંપૂર્ણપણે સોફ્ટવેર-સંચાલિત, ક્લાઉડ-આધારિત છે અને ભવિષ્ય માટે તૈયાર આર્કિટેક્ચર સાથે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યું છે જે 5G માં સીમલેસ અપગ્રેડને સક્ષમ કરે છે, જે ટેકનોલોજીકલ સ્વનિર્ભરતા પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે. લગભગ 98,000 ટાવર્સ પર તેની તૈનાતી ટેલિકોમ સાધનોના વૈશ્વિક ઉત્પાદક તરીકે ભારતના ઉદયને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે વિદેશી તકનીકો પર નિર્ભરતાથી આગળ વધીને અદ્યતન ટેલિકોમ ઉકેલોના નિર્માતા અને નિકાસકાર બની રહ્યું છે. ભારત પોતાનો 4G સ્ટેક ધરાવતો વિશ્વનો 5મો દેશ બન્યો છે. જ્યારે વિશ્વના અન્ય ભાગોમાં આવી ટેકનોલોજી વિકસાવતા દાયકાઓ લાગ્યા હતા, ત્યારે આ ટેકનોલોજી વિકસાવવામાં માત્ર 2 વર્ષ લાગ્યા હતા. આ સ્વદેશી રોલઆઉટ ટેકનોલોજીકલ સિદ્ધિ કરતા પણ વિશેષ છે - તે ભારતની વધતી આત્મનિર્ભરતા અને ડિજિટલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર નેતૃત્વનું પ્રતીક છે. આ નેટવર્ક પહેલેથી જ દેશભરના લાખો ગ્રાહકોને સેવા આપી રહ્યું છે, જે માપી શકાય તેવી અને વિશ્વસનીયતા બંને દર્શાવે છે. તે વિવિધ ભૂપ્રદેશો અને સમુદાયોમાં મજબૂત કનેક્ટિવિટી સક્ષમ કરે છે, એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે દેશનો કોઈ પણ ભાગ વંચિત ન રહે. આ એન્ડ-ટુ-એન્ડ ભારતીય 4G ઇકોસિસ્ટમ વિકસાવીને અને તૈનાત કરીને, રાષ્ટ્રે મોટા પાયે નવીનતા લાવવાની, ડિજિટલ સાર્વભૌમત્વને મજબૂત કરવાની અને ભવિષ્યના ટેલિકોમ એડવાન્સમેન્ટ્સમાં પોતાને મોખરે રાખવાની તેની ક્ષમતા સાબિત કરી છે.

DoT ના 2025 માં આંતરરાષ્ટ્રીય જોડાણો એશિયા પેસિફિક ટેલિકોમ્યુનિટી મિનિસ્ટરિયલ મીટિંગ (APT-MM) 30-31 મે 2025: સચિવ, DoT ના નેતૃત્વમાં એક પ્રતિનિધિમંડળે 29-31 મે, 2025 દરમિયાન ટોક્યો, જાપાનમાં APT SOM અને મંત્રી સ્તરની બેઠકમાં ભાગ લીધો હતો. ભારતે APT ની પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો અને ટેલિકોમ/ICT માં ભારતના નેતૃત્વની સ્થિતિને હાઇલાઇટ કરતું નિવેદન આપ્યું હતું.

વર્લ્ડ ટેલિકોમ્યુનિકેશન ડેવલપમેન્ટ કોન્ફરન્સ, 2025 (WTDC-25) બાકુ, અઝરબૈજાનમાં 17 થી 28 નવેમ્બર 2025: ભારતે ડૉ. પેમ્માસાની ચંદ્ર શેખર, માનનીય સંચાર અને ગ્રામીણ વિકાસ રાજ્ય મંત્રી (HMoSC) ના નેતૃત્વમાં WTDC-25 માં ભાગ લીધો હતો, જેમણે સાર્વત્રિક અને અર્થપૂર્ણ કનેક્ટિવિટી, સર્વસમાવેશક ડિજિટલ પરિવર્તન અને ઉભરતી ટેકનોલોજીની ભૂમિકા પર ભારતનું ઉચ્ચ સ્તરીય નીતિ વિષયક નિવેદન રજૂ કર્યું હતું. ભારતે WTDC-25 દરમિયાન ઘણી મુખ્ય નેતૃત્વ સ્થિતિઓ સંભાળી હતી, કોન્ફરન્સના વાઈસ-ચેર, APT-WTDC-25 કોઓર્ડિનેશન ચેર અને ડિજિટલ ટ્રાન્સફોર્મેશન એન્ડ ઈનોવેશન પર એડહોક ગ્રુપના ચેર તરીકે સેવા આપી હતી. ભારતે 2026-29 ચક્ર માટે ITU-D અભ્યાસ જૂથો (Study Groups) માટે બે નેતૃત્વ સ્થાનો (વાઈસ-ચેર) પણ સુરક્ષિત કર્યા. કોન્ફરન્સમાં 19 થી વધુ APT સામાન્ય પ્રસ્તાવોને અપનાવવામાં ભારતીય પ્રતિનિધિમંડળે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.

BRICS 2025 સંચાર મંત્રીઓની બેઠક: 11મી બ્રિક્સ (BRICS) સંચાર મંત્રીઓની બેઠક 2 જૂન 2025 ના રોજ યોજાઈ હતી. ભારત સરકારના માનનીય સંચાર રાજ્ય મંત્રી ડૉ. પેમ્માસાની ચંદ્ર શેખરે ભારતીય પ્રતિનિધિમંડળનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. આની પહેલા 29– 30 મે 25 ની વચ્ચે ICTs માં સહકાર પર વર્કિંગ ગ્રુપ મીટિંગ, ડિજિટલ બ્રિક્સ ટાસ્ક ફોર્સ (DBTF), બ્રિક્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફ્યુચર નેટવર્ક્સ (BIFN) અને બિઝનેસ ડાયલોગ જેવા નિયમિત જોડાણો યોજાયા હતા.

ઇન્ડિયા-યુકે કનેક્ટિવિટી એન્ડ ઇનોવેશન સેન્ટર: ભારત અને યુકેએ ડિજિટલ સમાવેશને આગળ વધારવા અને સુરક્ષિત અને નવીન સંચારના ભાવિને આકાર આપવા માટે 10 ઓક્ટોબર 2025 ના રોજ 'ધ ઇન્ડિયા-યુકે કનેક્ટિવિટી એન્ડ ઇનોવેશન સેન્ટર' ના રૂપમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ વ્યૂહાત્મક ભાગીદારીની જાહેરાત કરી. ઇન્ડિયા-યુકે કનેક્ટિવિટી એન્ડ ઇનોવેશન સેન્ટર અદ્યતન કનેક્ટિવિટીમાં યુકે અને ભારતીય નવીનતાની પૂરક શક્તિઓને એકસાથે લાવશે - જે યુનિવર્સિટીઓમાં અદ્યતન સંશોધનને લેબ પરીક્ષણ અને ફિલ્ડ ટ્રાયલ્સ સાથે, બજારમાં તૈનાતી સુધી જોડશે. આ પહેલ ઉદ્યોગ ભાગીદારોને બજારમાં અપનાવવાના માર્ગ સાથે ઉત્પાદનોની નવીનતા, પરીક્ષણ અને સ્કેલ કરવા સક્ષમ બનાવીને નવી વ્યાપારી તકો ઊભી કરશે.

GSMA સાથે MOU: ટેલિકોમ્યુનિકેશન્સ વિભાગે 10 ઓક્ટોબર, 2025 ના રોજ ટેલિકોમ્યુનિકેશનના ક્ષેત્રમાં ક્ષમતા નિર્માણ માટે GSMA ગ્લોબલ સાથે સમજૂતી પત્ર (MOU) પર હસ્તાક્ષર કર્યા.

ભારત-જાપાન 8મું ICT JWG: સચિવ, DoT, ભારત અને વાઈસ મિનિસ્ટર ફોર ઇન્ટરનેશનલ અફેર્સ, મિનિસ્ટ્રી ઓફ ઇન્ટરનલ અફેર્સ એન્ડ કોમ્યુનિકેશન્સ, જાપાનના નેતૃત્વમાં ભારત-જાપાન ICT JWG ની 8મી બેઠક 10 ઓક્ટોબર 2025 ના રોજ નવી દિલ્હીમાં યોજાઈ હતી. આ બેઠકે સરકાર તેમજ ખાનગી ક્ષેત્રને સંકળાયેલી ચર્ચાઓ દ્વારા ડિજિટલ નવીનતાના આગામી મોજાને ચલાવવા માટે બંને રાષ્ટ્રોની સંયુક્ત પ્રતિબદ્ધતા પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. 5G/6G અને AI થી લઈને Open RAN અને ક્વોન્ટમ સિક્યુરિટી સુધી, બંને દેશો વ્યૂહાત્મક ICT સહયોગ દ્વારા ભવિષ્ય માટે તૈયાર, સ્થિતિસ્થાપક અને સર્વસમાવેશક ડિજિટલ ઇકોસિસ્ટમને આકાર આપવાનું લક્ષ્ય રાખે છે.

ITU સાથે 2 LoI (Letter of Intents) પર હસ્તાક્ષર કર્યા:

• ડિજિટલ ટ્વિન (Digital Twin) જેવી અદ્યતન તકનીકોમાં નવીનતાને વેગ આપવો.
• પીએચડી (PhD) વિદ્વાનો સાથે શૈક્ષણિક સંવાદો દ્વારા સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવું.

SM/BS/GP/JD

(रिलीज़ आईडी: 2206823) आगंतुक पटल : 8