ભારત સરકારના પર્યાવરણ, વન અને આબોહવા પરિવર્તન મંત્રાલય (MoEF&CC) એ કચરો બનેલી બેટરીઓના પર્યાવરણને અનુકૂળ સંચાલન માટે 24 ઓગસ્ટ, 2022 ના રોજ બેટરી વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ નિયમો, 2022 પ્રકાશિત કર્યા છે. આ નિયમો તમામ પ્રકારની બેટરીઓ જેવી કે ઇલેક્ટ્રિક વ્હીકલ બેટરી, પોર્ટેબલ બેટરી, ઓટોમોટિવ બેટરી અને ઔદ્યોગિક બેટરીઓને આવરી લે છે. આ નિયમો એક્સટેન્ડેડ પ્રોડ્યુસર રિસ્પોન્સિબિલિટી (EPR) ના ખ્યાલ પર આધારિત છે જ્યાં બેટરીના ઉત્પાદકો (આયાતકારો સહિત) ને બજારમાં મૂકવામાં આવેલી બેટરી સામે કચરો બનેલી બેટરીઓના સંગ્રહ અને રિસાયક્લિંગ અથવા રિફર્બિશમેન્ટ માટે વાર્ષિક લક્ષ્યાંકો આપવામાં આવ્યા છે. આ નિયમો ઉત્પાદકો માટે નાણાકીય વર્ષ 2027-28થી નવી બેટરીના ઉત્પાદનમાં સ્થાનિક રીતે રિસાયકલ કરાયેલ સામગ્રીની લઘુત્તમ ટકાવારીનો ઉપયોગ કરવાનું ફરજિયાત બનાવે છે.

ઉત્પાદકો અને રિસાયકલર્સ/રિફર્બિશર્સની નોંધણી, ઉત્પાદકો અને રિસાયકલર્સ/રિફર્બિશર્સ વચ્ચે EPR પ્રમાણપત્રોની આપ-લે અને ઉત્પાદકો અને રિસાયકલર્સ/રિફર્બિશર્સ દ્વારા રિટર્ન ફાઇલ કરવા માટે સેન્ટ્રલાઇઝ્ડ ઓનલાઇન EPR પોર્ટલ વિકસાવવામાં આવ્યું છે. અત્યાર સુધીમાં, EPR પોર્ટલ પર આ નિયમો હેઠળ 4022 ઉત્પાદકો અને 487 રિસાયકલર્સની નોંધણી કરવામાં આવી છે. આ નિયમોના નોટિફિકેશન પછી, અંદાજે 58.26 લાખ ટન બેટરી કચરો રિસાયકલ કરવામાં આવ્યો છે. બેટરી વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ નિયમો, 2022 હેઠળની EPR વ્યવસ્થા માત્ર નોંધાયેલા રિસાયકલર્સ દ્વારા જનરેટ કરાયેલ EPR પ્રમાણપત્રોને માન્યતા આપે છે. EPR વ્યવસ્થા અસંગઠિત ક્ષેત્રને રિસાયકલ કરેલી સામગ્રીના વેચાણમાંથી પેદા થતી આવક ઉપરાંત, ઉત્પાદકો સાથે EPR પ્રમાણપત્રોના વિનિમય દ્વારા આવક પેદા કરવા માટે સંગઠિત થવા પ્રોત્સાહિત કરે છે.

અસંગઠિત ક્ષેત્રને સંગઠિત મૂલ્ય સાંકળમાં અપગ્રેડ કરવા માટે, MeitY દ્વારા 'MSME ની સૂક્ષ્મ અને લઘુ ઉદ્યોગ ક્લસ્ટર ડેવલપમેન્ટ (MSE-CDP) યોજના હેઠળ રિસાયક્લિંગ ક્લસ્ટરોની રચના સાથે અસંગઠિત ક્ષેત્રની ક્ષમતા નિર્માણ અપગ્રેડેશન' પર એક પ્રોજેક્ટ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે. MeitY એ 'પ્રમોટ સર્ક્યુલારિટી કેમ્પેઈન' હેઠળ મિશન લાઈફ (Mission LiFE) ના ભાગરૂપે સેન્ટર ફોર મટીરીયલ ફોર ઈલેક્ટ્રોનિક્સ ટેકનોલોજી (C-MET) દ્વારા સ્વદેશી રીતે વિકસિત ખર્ચ-અસરકારક લિ-આયન (Li-ion) બેટરી રિસાયક્લિંગ ટેકનોલોજી અનેક રિસાયક્લિંગ ઉદ્યોગો અને સ્ટાર્ટ-અપ્સને ટ્રાન્સફર કરી છે.

સરકારે મે 2021માં 50 GWh ACC ક્ષમતા માટે 18,100 કરોડ રૂપિયાના ખર્ચ સાથે PLI-ACC યોજના 'નેશનલ પ્રોગ્રામ ઓન એડવાન્સ્ડ કેમિસ્ટ્રી સેલ (ACC) બેટરી સ્ટોરેજ' ને મંજૂરી આપી છે. આ પહેલે ભારતીય સેલ ઉત્પાદકો માટે સેલ મેન્યુફેક્ચરિંગ યુનિટ સ્થાપવા માટે ઉત્પ્રેરક તરીકે કામ કર્યું છે. PLI લાભાર્થીઓ ઉપરાંત, 10 થી વધુ કંપનીઓએ 100 GWhથી વધુ વધારાની ક્ષમતા માટે સેલ મેન્યુફેક્ચરિંગ યુનિટ સ્થાપવાની જાહેરાત કરી છે. ખાણ મંત્રાલયે ઈ-વેસ્ટ, વપરાયેલી લિથિયમ-આયન બેટરીઓ (LiBs) અને અન્ય સ્ક્રેપ જેવા ગૌણ સ્ત્રોતોમાંથી જટિલ ખનિજોના નિષ્કર્ષણ માટે દેશમાં રિસાયક્લિંગ ક્ષમતા વિકસાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે 'ક્રિટિકલ મિનરલ રિસાયક્લિંગ ઇન્સેન્ટિવ સ્કીમ' શરૂ કરી છે.

વધુમાં, MoEF&CC એ નેશનલ મેટલર્જિકલ લેબોરેટરી (NML), એડવાન્સ્ડ મટીરીયલ્સ એન્ડ પ્રોસેસિસ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (AMPRI) અને સેન્ટ્રલ ઇલેક્ટ્રોકેમિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (CECRI) જેવી CSIR લેબોરેટરીઓ અને રિસાયકલર સંસ્થાઓ વચ્ચે ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર અને ટેકનિકલ સહાયની સુવિધા માટે સમજૂતી પત્ર (MoU) પર હસ્તાક્ષર કરવામાં મદદ કરી છે, જેથી અત્યાધુનિક રિસાયક્લિંગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સ્થાપિત કરી શકાય, સ્થાનિક કચરાના રિસાયક્લિંગને ટેકો આપી શકાય અને અદ્યતન રિસાયક્લિંગ પ્રક્રિયાઓ દ્વારા જટિલ ખનિજોનો પુરવઠો સુરક્ષિત કરી શકાય.

આ માહિતી કેન્દ્રીય પર્યાવરણ, વન અને આબોહવા પરિવર્તન રાજ્ય મંત્રી શ્રી કીર્તિ વર્ધન સિંઘ દ્વારા આજે રાજ્યસભામાં એક પ્રશ્નના લેખિત જવાબમાં આપવામાં આવી હતી.

SM/BS/GP/JD