પેન્શન અને પેન્શનરોના કલ્યાણ વિભાગ (DoPPW) એ 2025માં પેન્શનરોના કલ્યાણને વધારવા, ફરિયાદ નિવારણને સુવ્યવસ્થિત કરવા અને પેન્શન પ્રક્રિયાઓમાં ડિજિટાઇઝેશનને પ્રોત્સાહન આપવાના હેતુથી અનેક પહેલો અમલમાં મૂકી છે.

ફરિયાદ નિવારણની મુખ્ય બાબતો

1. ડિજિટલ લાઇફ સર્ટિફિકેટ (DLC) ઝુંબેશ 4.0

- DLC ઝુંબેશ 4.0 એ ભારતમાં પેન્શનરોના કલ્યાણને સુધારવા માટેનું અત્યાર સુધીનું સૌથી મોટી ઝુંબેશ હતી, જે 1 નવેમ્બરથી 30, 2025 દરમિયાન દેશભરના 2000 શહેરો/નગરોમાં 75,000 કેમ્પ અને 1,400 નોડલ અધિકારીઓ સાથે હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું, જેના પરિણામે 15.4 મિલિયન ડિજિટલ લાઇફ સર્ટિફિકેટ (DLC) જનરેટ થયા હતા.

- 60 ટકાથી વધુ, અથવા 9 મિલિયનથી વધુ DLC, ફેસ ઓથેન્ટિકેશન ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને જનરેટ કરવામાં આવ્યા હતા, જે DLC 3.0 ઝુંબેશ કરતા 2.5 ગણા વધુ છે. આ ખાસ કરીને ઝાંખી આંગળીના છાપ ધરાવતા વૃદ્ધ પેન્શનરો, ગતિશીલતા સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહેલા દિવ્યાંગો અને ગ્રામીણ અને દૂરના વિસ્તારોમાં રહેતા પેન્શનરો માટે ફાયદાકારક સાબિત થયું.

- 80 વર્ષ અને તેથી વધુ ઉંમરના પેન્શનરો દ્વારા 11.1 લાખ ડીએલસી જમા કરાવવામાં આવ્યા હતા, 22 લાખ ડીએલસી સ્ટેટ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા, 4.6 લાખ ડીએલસી આઈપીપીબી દ્વારા અને 3.12 લાખ ડીએલસી પીએનબી દ્વારા જનરેટ કરવામાં આવ્યા હતા.

વરિષ્ઠ નાગરિકો માટે DLC જનરેટ કરી રહ્યા છીએ

2. પેન્શનરોની ફરિયાદોનું નિવારણ:

- 92 મંત્રાલયો અને વિભાગોમાં પેન્શનરોની 1.07 લાખથી વધુ ફરિયાદોનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું, 25,117 ફેમિલી પેન્શન કેસ અને 13,113 સુપર સિનિયર પેન્શનર કેસ (02.12.2025ના રોજ).

- ફરિયાદ નિવારણનો સરેરાશ સમય 36 દિવસ (2018) થી ઘટાડીને 28 દિવસ (2025) કરવામાં આવ્યો છે.

3. CPENGRAMS પોર્ટલ સુધારાઓ:

- ફરિયાદો પર માસિક અહેવાલો, ફરિયાદ નિવારણમાં તેમના પ્રદર્શનના આધારે મંત્રાલયો/વિભાગોને ક્રમાંકિત કરવા, રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા.

- નવી સુવિધાઓમાં સંરક્ષણ મંત્રાલયમાં ફરિયાદોનું ઓટો ફોરવર્ડિંગ શામેલ છે, જે ઝડપી નિરાકરણ માટે શરૂ કરવામાં આવ્યું છે.

4. ફેમિલી પેન્શન અને સુપર સિનિયર પેન્શન ફરિયાદો માટે ખાસ ઝુંબેશ:

- જુલાઈ 2025 માં એક મહિનાની ખાસ ઝુંબેશમાં 2,210 ફરિયાદોના નિરાકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું, જેમાં 2,052 કેસોનો ઉકેલ લાવીને 93% સફળતા દર પ્રાપ્ત થયો.

- આ ઝુંબેશ દરમિયાન સગીર અથવા આશ્રિત પુત્રીઓ જેવા જટિલ કેસોનો સફળતાપૂર્વક ઉકેલ લાવવામાં આવ્યો.

5. પેન્શન અદાલતો

13.02.2025, 4.06.2025 અને 10.09.2025ના રોજ ત્રણ પેન્શન અદાલતોનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં અનુક્રમે ફેમિલી પેન્શન અને સુપર સિનિયર પેન્શનરો સંબંધિત ફરિયાદો પર કેન્દ્રિત બે વિષયોની અદાલતનો સમાવેશ થાય છે.

- 1840 ફરિયાદો લેવામાં આવી હતી, જેમાંથી 1467 ફરિયાદોનું સ્થળ પર જ નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું હતું.

- 2017માં આ પહેલની શરૂઆત થઈ ત્યારથી, 14 પેન્શન અદાલતો યોજાઈ છે જેમાં કુલ 26,725 લાંબા સમયથી પડતર ફરિયાદોનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે. આમાંથી, 19,133 કેસોનું સફળતાપૂર્વક નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે, જે ફરિયાદ નિવારણમાં 71% થી વધુ સફળતા દર પ્રાપ્ત કરે છે.

રાજ્યમંત્રી (પીપી) ડૉ. જીતેન્દ્ર સિંહ, ફરિયાદોનું સ્થળ પર જ નિરાકરણ લાવતા

6. રાષ્ટ્રીય અનુભવ પુરસ્કાર યોજના:

8મી રાષ્ટ્રીય અનુભવ પુરસ્કાર યોજના 2025માં નિવૃત્ત અધિકારીઓ દ્વારા 15 અનુકરણીય લેખોને માન્યતા આપવામાં આવી હતી, જેમાં 33% મહિલાઓને આપવામાં આવ્યા હતા - જે યોજનાના ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ ટકાવારી છે.

રાષ્ટ્રીય અનુભવ પુરસ્કાર વિજેતાઓ

7. અનુભવ પુરસ્કાર વિજેતા સ્પીક વેબિનાર:

- પુરસ્કાર વિજેતાઓ અને અગ્રણી નિવૃત્ત વ્યક્તિઓને દર્શાવતી માસિક શ્રેણીએ તેની ૨૨ ^મી આવૃત્તિ પૂર્ણ કરી.
- ૧૬ મંત્રાલયોના વક્તાઓએ નિવૃત્ત કર્મચારીઓને તેમના અનુભવો શેર કરવા માટે પ્રેરણા આપી.

માસિક પેન્શનર્સ અનુભવ પુરસ્કાર વિજેતાનું વક્તવ્ય

8. પેન્શન મુકદ્દમા પર રાષ્ટ્રીય કાર્યશાળા

- પેન્શન મુકદ્દમા પર પ્રથમ રાષ્ટ્રીય કાર્યશાળા 2 જુલાઈ, 2025ના રોજ વિજ્ઞાન ખાતે યોજાઈ હતી. માનનીય રાજ્યમંત્રી (પીપી)ની અધ્યક્ષતામાં વિજ્ઞાન ભવન, નવી દિલ્હી ખાતે યોજાયેલ આ વર્કશોપમાં ભારતભરની વિવિધ અદાલતોમાં પેન્શન મુકદ્દમાના કોર્ટ કેસોનું સંચાલન કરતા તમામ મંત્રાલયો/વિભાગોના 300થી વધુ નોડલ અધિકારીઓ અને પેનલ વકીલોએ હાજરી આપી હતી.

- આ વર્કશોપમાં પેન્શન મુકદ્દમા વ્યવસ્થાપનમાં સુધારો કરવા અને કાયદા અધિકારીઓ સહિત તમામ મંત્રાલયો/વિભાગોના નોડલ અધિકારીઓ અને પેનલ વકીલો વચ્ચે વધુ સારા સંકલન સુનિશ્ચિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું. આ કાયદા વિભાગના 04.04.2025ના નિર્દેશ અનુસાર કરવામાં આવ્યું હતું, જેનું શીર્ષક "ભારત સરકાર દ્વારા મુકદ્દમાનું કાર્યક્ષમ અને અસરકારક સંચાલન" હતું. આ વર્કશોપને માનનીય રાજ્ય મંત્રી (પીપી), ભારતના એટર્ની જનરલ, સચિવ, DoPPW, કાયદા સચિવ, સચિવ, ભૂતપૂર્વ સૈનિકો કલ્યાણ, CATના સભ્યો અને ભારતના વધારાના સોલિસિટર જનરલ દ્વારા સંબોધવામાં આવ્યું હતું.

પેન્શન મુકદ્દમા પર રાષ્ટ્રીય કાર્યશાળા

પેન્શન પ્રક્રિયાઓનું એકીકરણ

1. પેન્શન અરજી પ્રક્રિયાનું એન્ડ-ટુ-એન્ડ ડિજિટાઇઝેશન:

- ભવિષ્ય (Bhavishya) હેઠળ એક જ સરળ બનાવેલ ફોર્મ (ફોર્મ 6-A) રજૂ કરવામાં આવ્યું, જેના દ્વારા અગાઉના નવ ફોર્મોને બદલવામાં આવ્યા.

- 41,998થી વધુ નિવૃત્ત અધિકારીઓએ ફોર્મ 6-A નો ઉપયોગ કરીને તેમની પેન્શન અરજીઓ ફાઇલ કરી છે.

-  ભવિષ્ય સાથે PFMS ને સંકલિત કરીને પેન્શન અરજી પ્રક્રિયાના એન્ડ-ટુ-એન્ડ ડિજિટાઇઝેશનને પ્રાપ્ત કરવા માટે PFMS સાથે સતત અને સમર્પિત પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે .

૩. બેંકો સાથે એકીકરણ

- 2025માં 2 નવી બેંકો જેમ કે HDFC, ઇન્ડિયન બેંક અને ICICI બેંક ભવિષ્ય સાથે એકીકૃત થઈ રહી છે. અત્યાર સુધીમાં કુલ 9 બેંકો ભવિષ્ય સાથે એકીકૃત થઈ ગઈ છે. આ એકીકરણમાં 90% પેન્શનરો અને પરિવાર પેન્શનરોને આવરી લેવામાં આવ્યા છે.

જાગૃતિ કાર્યક્રમો અને આઉટરીચ

1. બેંકર્સ જાગૃતિ કાર્યક્રમો:

- ફિલ્ડ બેંકર્સને પેન્શન નિયમો અને પ્રક્રિયાઓ વિશે શિક્ષિત કરવા માટે વર્કશોપ યોજવામાં આવ્યા હતા.

- અમદાવાદમાં અને વિવિધ પેન્શન વિતરણ કરતી બેંકો સાથે વર્ચ્યુઅલી કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું.

અમદાવાદ ખાતે જાગૃતિ કાર્યક્રમ

2. નિવૃત્તિ પૂર્વેની કાઉન્સેલિંગ (PRC) વર્કશોપ:

- ગુવાહાટી અને દિલ્હીમાં આયોજિત વર્કશોપમાં પેન્શનરી લાભો, DLC સબમિશન અને રોકાણ વિકલ્પો જેવા વિષયોને આવરી લઈને 1,510 થી વધુ નિવૃત્ત અધિકારીઓને લાભ મળ્યો.

નિવૃત્તિ પહેલાની વર્કશોપ

3. પેન્શનરોના કલ્યાણ સંગઠનો સાથે બેઠકો:

- DoPPW પહેલ અંગે જાગૃતિ વધારવા માટે ચેન્નાઈ, ગુવાહાટી, જયપુર, હૈદરાબાદ અને અમદાવાદ જેવા શહેરોમાં પાંચ આઉટરીચ બેઠકો યોજાઈ હતી.

અમદાવાદ ખાતે પેન્શનર જાગૃતિ કાર્યક્રમ

ગ્રેચ્યુઇટી, NPS OSM અને UPSમાં સુધારા

1. નિયમોમાં સુધારા/સરળીકરણ :

- CCS (NPS હેઠળ ગ્રેચ્યુઇટીની ચુકવણી) નિયમો, 2021માં 28.04.2025ના રોજ જાહેરનામા દ્વારા સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો જેથી તેને CCS (પેન્શન) નિયમો, 2021ની જોગવાઈઓ સાથે સમકક્ષ બનાવી શકાય.

- CCS (NPS હેઠળ ગ્રેચ્યુટીની ચુકવણી) નિયમો, 2021 પર એક નિયમ પુસ્તક પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું.

2. એકીકૃત પેન્શન યોજના:

• યુપીએસ પસંદ કરતા કર્મચારીઓ માટે 02.09.2025ના રોજ સીસીએસ (એનપીએસ હેઠળ યુપીએસનું અમલીકરણ) નિયમો, 2025ની સૂચના આપવામાં આવી.
• યુપીએસ હેઠળ આવરી લેવામાં આવેલા કર્મચારીઓ માટે 18.06.2025ના રોજ બે પરિપત્રો બહાર પાડવામાં આવ્યા હતા:
  1. CCS (NPS હેઠળ ગ્રેચ્યુટીની ચુકવણી) નિયમો, 2021 અનુસાર UPS પસંદ કરતા કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓને "નિવૃત્તિ ગ્રેચ્યુટી અને ડેથ ગ્રેચ્યુટી"નો લાભ આપવા માટે, અને
  2. સરકારી કર્મચારીનું સેવા દરમિયાન મૃત્યુ થાય અથવા તેની દિવ્યાંગતા/અમાન્યતાને કારણે તેને સેવામાંથી મુક્ત કરવામાં આવે તો, CCS (પેન્શન) નિયમો, 2021 અથવા CCS (અસાધારણ પેન્શન) નિયમો, 2023 હેઠળ OPSના લાભો મેળવવા માટે UPS પસંદ કરતા કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓને વિકલ્પ પૂરો પાડો.

યુપીએસ નિયમો, પુસ્તિકા

3. NPS અમલીકરણ અને UPS આઉટરીચનું નિરીક્ષણ:

- સપ્ટેમ્બર, 2025 દરમિયાન કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓ માટે UPSના અમલીકરણ પર સંબંધિત મંત્રાલયો/વિભાગો અને સંગઠનો સાથે દૈનિક સમીક્ષા બેઠકો યોજાઈ હતી જેથી તેની આઉટરીચ વધારવામાં આવે અને લાભાર્થીઓ સુધી UPS જોગવાઈઓનો ફેલાવો થાય.

- આ બાબતો સાથે કામ કરતા કેન્દ્ર સરકારના અધિકારીઓ માટે જુલાઈ અને ઓગસ્ટ, 2025 માં CSOI ખાતે NPS અને UPS પર બે તાલીમ વર્કશોપ યોજવામાં આવ્યા હતા. વધુમાં, આ વિભાગના અધિકારીઓએ અન્ય વિવિધ વિભાગો દ્વારા UPS પરિચય પર આયોજિત તાલીમ કાર્યક્રમોમાં પણ ભાગ લીધો હતો.

શાસન અને ફરિયાદ પદ્ધતિઓ:

1. આંતર-મંત્રાલય સમીક્ષા બેઠકો (IMRMs):

- માસિક સમીક્ષાઓ ફરિયાદ નિવારણ માર્ગદર્શિકાનું પાલન સુનિશ્ચિત કરે છે અને ફરિયાદોના અકાળ અથવા સંક્ષિપ્ત નિકાલને નિરુત્સાહિત કરે છે.

2. CPENGRAMS આઉટરીચ ઝુંબેશ:

- પેન્શનરોમાં જાગૃતિ લાવવા માટે 1296થી વધુ સફળતાની વાર્તાઓ અને 70 લાખ SMS ચેતવણીઓ શેર કરવામાં આવી.

3. અનુભવ આઉટરીચ ઝુંબેશો:

- રાષ્ટ્રીય અનુભવ પુરસ્કાર યોજના-૨૦૨૫ હેઠળ મૂલ્યાંકન માટે 02.12.2025 સુધીમાં 900થી વધુ લેખો પ્રકાશિત થયા છે (ગયા વર્ષની સરખામણીમાં 3 ગણા) .

અન્ય મુખ્ય પહેલો

1. પેન્શન સંબંધિત સૂચનાઓ માટે સંક્ષેપ:

- DoPPW દ્વારા જારી કરાયેલા સૂચનો/પરિપત્રો પરના બે સંક્ષેપ વર્ષ 2025 દરમિયાન સંકલિત અને જારી કરવામાં આવ્યા હતા.

2. જાતિ સમાનતા પર કાર્યશાળાઓ:

- જાતીય સતામણી નિવારણ અધિનિયમ (POSH) વિશે જાગૃતિ લાવવા માટે 2025માં ચાર કાર્યશાળાઓ યોજાઈ હતી. આવી છેલ્લી કાર્યશાળા 17.10.2025ના રોજ DoPPWમાં યોજાઈ હતી.

રાજભાષા હિન્દીનો પ્રચાર :

ત્રીજો રાજભાષા કીર્તિ પુરસ્કાર 2025

ભારત સરકારના ગૃહ મંત્રાલયના સત્તાવાર ભાષા વિભાગ દ્વારા 14 સપ્ટેમ્બર, 2025ના રોજ હિન્દી દિવસ નિમિત્તે અમદાવાદ, ગુજરાત ખાતે આયોજિત એક કાર્યક્રમમાં, DoPPWને 300થી ઓછા કર્મચારીઓ ધરાવતા મંત્રાલય/વિભાગની શ્રેણીમાં 3જો રાજભાષા કીર્તિ પુરસ્કાર 2024-25 એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. માનનીય કેન્દ્રીય કાયદા અને ન્યાય રાજ્યમંત્રી શ્રી અર્જુન રામ મેઘવાલે પેન્શન અને પેન્શનરોના કલ્યાણ વિભાગને શિલ્ડ અર્પણ કર્યો હતો, જે પેન્શનના સંયુક્ત સચિવ શ્રી ધ્રુબજ્યોતિ સેનગુપ્તાએ સ્વીકાર્યો હતો.

નિવૃત્તિ - ( હિન્દીને પ્રોત્સાહન આપવાની પહેલ )

DoPPW એ 7 જૂન, 2025ના રોજ નવી દિલ્હીના મંડી હાઉસ સ્થિત નેશનલ સ્કૂલ ઓફ ડ્રામાના સંમુખ ઓડિટોરિયમ ખાતે નિવૃત્તિ નામનું સંગીતમય હિન્દી નાટક રજૂ કર્યું હતું. આ એક ઇન-હાઉસ પ્રોડક્શન હતું, જેમાં DoPPW સ્ટાફ દ્વારા અભિનય, નૃત્ય, ગાયન અને પઠન કરવામાં આવ્યું હતું. આ નાટકનું દિગ્દર્શન સંયુક્ત સચિવ, DoPPW દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તે ખૂબ જ સફળ રહ્યું હતું, અને નાટકનું ફરીથી 11 સપ્ટેમ્બર, 2025 ના રોજ અભિમન્યુ ઓડિટોરિયમ, NSD, મંડી હાઉસ, નવી દિલ્હી ખાતે મંચન કરવામાં આવ્યું હતું.

સોપાન 2025 - (હિન્દીને પ્રોત્સાહન આપવાની પહેલ )

DoPPW એ સોપાન 2025 નામનું એક પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યું છે, જેમાં વિભાગના કર્મચારીઓ દ્વારા લખાયેલી વિવિધ કવિતાઓનો સમાવેશ થાય છે. પ્રથમ વખત, DoPPW એ પેન્શનરો માટે અખિલ ભારતીય કવિતા સ્પર્ધાનું પણ આયોજન કર્યું છે. પેન્શનરો દ્વારા લખાયેલી પસંદગીની કવિતાઓનો પણ પુસ્તકમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.

SM/DK/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com