મુખ્ય તારણો (Key Takeaways)

• નક્સલ પ્રભાવિત જિલ્લાઓ 126 (2014) થી ઘટીને માત્ર 11 (2025) થઈ ગયા છે, જેમાં સૌથી વધુ પ્રભાવિત જિલ્લાઓ 36 થી ઘટીને માત્ર 3 થયા છે, જે રેડ કોરિડોરના લગભગ પતન તરફ દોરી જાય છે.
• 12,000 કિમીથી વધુના રસ્તાઓ, 586 કિલ્લેબંધી પોલીસ સ્ટેશનો, 361 નવા કેમ્પો, 8,500+ મોબાઇલ ટાવર્સ કાર્યરત થયા છે, અને ₹92 કરોડની સંપત્તિ જપ્ત થવાથી મુખ્ય વિસ્તારોમાં માઓવાદીઓનું ભૌગોલિક અને નાણાકીય વર્ચસ્વ સમાપ્ત થયું છે.
• માત્ર 2025 માં, 317 નક્સલવાદીઓને તટસ્થ કરવામાં આવ્યા (ટોચના નેતૃત્વ સહિત), 800+ ની ધરપકડ કરવામાં આવી, અને લગભગ 2,000 એ આત્મસમર્પણ કર્યું, જેણે અત્યાર સુધીની સૌથી વધુ નુકસાન પહોંચાડ્યું અને માર્ચ 2026 સુધીમાં નક્સલ-મુક્ત ભારત તરફ અપરિવર્તનશીલ ગતિ દર્શાવી.

પરિચય (Introduction)

ડાબેરી ઉગ્રવાદ (Left Wing Extremism - LWE) સામે કેન્દ્ર સરકારની નિર્ણાયક સંરક્ષણ વ્યૂહરચનાને પ્રતિબિંબિત કરતા, દેશભરમાં નક્સલ પ્રભાવિત પ્રદેશો ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ થઈ છે. નિર્ણાયક હસ્તક્ષેપો સાથે, નક્સલ-સૌથી વધુ પ્રભાવિત જિલ્લાઓ 36 (2014) થી ઘટીને 2025 સુધીમાં માત્ર 3 થયા છે અને કુલ LWE-પ્રભાવિત જિલ્લાઓ 126 થી ઘટીને માત્ર 11 થયા છે. સરકારે અગાઉની સરકારોના છૂટાછવાયા અભિગમને બદલીને, નક્સલવાદ સામે એક સંયુક્ત, બહુ-આયામી અને નિર્ણાયક વ્યૂહરચના અપનાવી છે. સંવાદ → સુરક્ષા → સંકલનના સ્પષ્ટ સિદ્ધાંતો પર કાર્ય કરીને, સરકારે માર્ચ 2026 સુધીમાં દરેક નક્સલ-પ્રભાવિત વિસ્તારને સંપૂર્ણપણે નક્સલ-મુક્ત બનાવવાનો નક્કર લક્ષ્યાંક નક્કી કર્યો છે.

10 વર્ષમાં નક્સલ હિંસામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો

દેશમાં નક્સલવાદ “રેડ કોરિડોર” માં ફેલાયેલો હતો, જે છત્તીસગઢ, ઝારખંડ, ઓડિશા, મહારાષ્ટ્ર, કેરળ, પશ્ચિમ બંગાળ, મધ્ય પ્રદેશ અને આંધ્ર પ્રદેશ અને તેલંગાણાના ભાગો જેવા રાજ્યોને અસર કરતો હતો. ભારતની બહુ-આયામી કાઉન્ટર-LWE વ્યૂહરચનાએ હિંસામાં તીવ્ર ઘટાડો કર્યો છે, આંદોલનને નબળું પાડ્યું છે અને જિલ્લાઓને પુનઃ એકીકૃત કર્યા છે.

2004–2014થી 2014–2024 સુધી,

• હિંસક ઘટનાઓમાં 16,463 થી ઘટીને 7,744 સુધી 53% નો ઘટાડો થયો.

• સુરક્ષા દળોના મૃત્યુ 1,851 થી ઘટીને 509 સુધી 73% ઘટ્યા.

​​​​​​​

• નાગરિકોના મૃત્યુ 4,766 થી ઘટીને 1,495 સુધી 70% ઘટ્યા.

​​​​​​​

2024–2025માં ઓપરેશનલ સિદ્ધિઓ

વર્ષ 2025 માં અત્યાર સુધી, 317 નક્સલવાદીઓને ઠાર કરવામાં આવ્યા છે, 862 ની ધરપકડ કરવામાં આવી છે અને 1,973 એ આત્મસમર્પણ કર્યું છે. માત્ર 2024 માં, 290 ને ઠાર કરવામાં આવ્યા, 1,090 ની ધરપકડ કરવામાં આવી અને 881 એ આત્મસમર્પણ કર્યું. કુલ 28 ટોચના નક્સલ નેતાઓને ઠાર કરવામાં આવ્યા છે, જેમાં 2024 માં 1 કેન્દ્રીય સમિતિ સભ્ય અને 2025 માં 5 નો સમાવેશ થાય છે. મુખ્ય સફળતાઓમાં ઓપરેશન બ્લેક ફોરેસ્ટ માં માર્યા ગયેલા 27 કટ્ટર નક્સલવાદીઓ, 23 મે 2025 ના રોજ બીજાપુરમાં 24 નું આત્મસમર્પણ, અને ઓક્ટોબર 2025 માં છત્તીસગઢ (197) અને મહારાષ્ટ્ર (61) માં 258 નું આત્મસમર્પણ સામેલ છે, જેમાં આત્મસમર્પણ કરનારાઓમાં 10 વરિષ્ઠ નક્સલવાદીઓનો સમાવેશ થાય છે.

સુરક્ષા પરિમિતિ સિદ્ધિઓ

કેન્દ્ર સરકાર હેઠળ, 2014 માં 36 ની સરખામણીમાં 2025 માં માત્ર 3 જિલ્લાઓ જ નક્સલવાદથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત રહ્યા છે. કુલ નક્સલ-પ્રભાવિત જિલ્લાઓ 2014 માં 126 થી ઘટીને 2025 માં માત્ર 11 થયા છે. કિલ્લેબંધી પોલીસ સ્ટેશનો 2014 સુધીમાં માત્ર 66 હતા, જે છેલ્લા 10 વર્ષમાં વધીને 586 બાંધવામાં આવ્યા છે. નક્સલ ઘટનાઓ નોંધાવતા પોલીસ સ્ટેશનોની સંખ્યા 2013 માં 76 જિલ્લાઓમાં 330 થી ઘટીને જૂન 2025 સુધીમાં 22 જિલ્લાઓમાં માત્ર 52 થઈ ગઈ છે. વધુમાં, છેલ્લા 6 વર્ષમાં 361 નવા સુરક્ષા કેમ્પો સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે અને ઓપરેશનલ પહોંચને મજબૂત કરવા માટે 68 નાઇટ-લેન્ડિંગ હેલિપેડ્સ બનાવવામાં આવ્યા છે.

નક્સલવાદીઓનું નાણાકીય રીતે ગળું દબાવવું

કેન્દ્ર સરકારે NIA માં એક સમર્પિત વર્ટિકલ બનાવીને નક્સલ ફાઇનાન્સિંગને અસરકારક રીતે ગળું દબાવ્યું છે, જેણે ₹40 કરોડથી વધુની સંપત્તિ જપ્ત કરી છે, જ્યારે રાજ્યોએ ₹40 કરોડથી વધુ અને એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટે ₹12 કરોડ જપ્ત કર્યા છે. એક સાથે કાર્યવાહીથી શહેરી નક્સલવાદીઓને ગંભીર નૈતિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક નુકસાન થયું છે અને તેમના માહિતી યુદ્ધ નેટવર્ક્સ પર નિયંત્રણ કડક બન્યું છે.

​​​​​​​

કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા રાજ્યોનું ક્ષમતા નિર્માણ

કેન્દ્ર સરકારે મુખ્ય સુરક્ષા અને માળખાગત યોજનાઓ હેઠળ વધેલા નાણાકીય સમર્થન અને લક્ષિત સહાય દ્વારા ડાબેરી ઉગ્રવાદ-પ્રભાવિત રાજ્યોની ક્ષમતાને મજબૂત કરી છે.

• છેલ્લા 11 વર્ષમાં LWE-પ્રભાવિત રાજ્યોને સુરક્ષા સંબંધિત ખર્ચ (SRE) યોજના હેઠળ કેન્દ્ર સરકારે ₹3,331 કરોડ જાહેર કર્યા છે, જે છેલ્લા 10 વર્ષોમાં ભંડોળ મુક્તિમાં 155% નો વધારો દર્શાવે છે.
• ખાસ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર યોજના (SIS) હેઠળ, કેન્દ્ર સરકારે રાજ્ય સ્પેશિયલ ફોર્સીસ (SF) અને સ્પેશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ શાખાઓ (SIB) ને મજબૂત કરવા માટે ₹371 કરોડ, મૂળ તબક્કામાં 246 કિલ્લેબંધી પોલીસ સ્ટેશનો માટે ₹620 કરોડ મંજૂર કર્યા છે. આ યોજનાને 2026 સુધી લંબાવવામાં આવી અને વિસ્તૃત સમયગાળામાં SF, SIB અને જિલ્લા પોલીસના વધુ ઉન્નતીકરણ માટે ₹610 કરોડ તેમજ 56 વધારાના FPS માટે ₹140 કરોડ મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે.
• છેલ્લા 8 વર્ષોમાં (2017-18 થી), ₹1,757 કરોડના પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને અત્યાર સુધીમાં, કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ₹445 કરોડ પહેલેથી જ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.
• 2014 થી અત્યાર સુધીમાં કુલ 586 કિલ્લેબંધી પોલીસ સ્ટેશનો બનાવવામાં આવ્યા છે.
• ખાસ કેન્દ્રીય સહાય (SCA) યોજના હેઠળ ₹3,817.59 કરોડ પૂરા પાડવામાં આવ્યા છે.
• કેન્દ્રીય એજન્સીઓને સહાય યોજના (ACALWEMS) હેઠળ, છેલ્લા 10 વર્ષોમાં કેમ્પ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર માટે ₹125.53 કરોડ અને હોસ્પિટલોના અપગ્રેડેશન/સ્થાપના માટે ₹12.56 કરોડ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.

ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિકાસ

ભારત સરકારે ડાબેરી ઉગ્રવાદ-પ્રભાવિત વિસ્તારોમાં રોડ નેટવર્ક્સ અને મોબાઇલ કનેક્ટિવિટીના વિસ્તરણ દ્વારા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને નોંધપાત્ર રીતે મજબૂત બનાવ્યું છે, જેથી સુલભતા, સુરક્ષા પ્રતિભાવ અને સામાજિક-આર્થિક એકીકરણ વધે.

LWE વિસ્તારોમાં રોડ કનેક્ટિવિટી: મે 2014 થી ઓગસ્ટ 2025 સુધી, કેન્દ્ર સરકારે ડાબેરી ઉગ્રવાદ-પ્રભાવિત પ્રદેશોમાં 12,000 કિમી રસ્તાઓનું નિર્માણ કર્યું છે, જ્યારે કુલ 17,589 કિમી ના પ્રોજેક્ટ્સને ₹20,815 કરોડ ના ખર્ચે મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે, જે અગાઉ પહોંચી ન શકાય તેવા વિસ્તારોમાં તમામ હવામાનમાં કનેક્ટિવિટી અને ગતિશીલતા સુનિશ્ચિત કરે છે.

મોબાઇલ નેટવર્ક વિસ્તરણ: પ્રથમ તબક્કામાં, ₹4,080 કરોડ ના ખર્ચે 2,343 (2G) મોબાઇલ ટાવર્સ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા. બીજા તબક્કામાં ₹2,210 કરોડના રોકાણ સાથે 2,542 ટાવર્સ મંજૂર કરવામાં આવ્યા, જેમાંથી 1,154 પહેલેથી જ સ્થાપિત છે. વધુમાં, આકાંક્ષી જિલ્લાઓ (Aspirational Districts) અને 4G સંતૃપ્તિ (4G Saturation) યોજનાઓ હેઠળ, 8,527 (4G) ટાવર્સને મંજૂરી આપવામાં આવી છે, જેમાં અનુક્રમે 2,596 અને 2,761 ટાવર્સ હવે કાર્યરત છે, જે મુખ્ય નક્સલ ઝોનમાં સંચાર અને ગુપ્ત માહિતીની પહોંચમાં નાટકીય સુધારો કરે છે.

પ્રભાવિત જિલ્લાઓમાં નાણાકીય સમાવેશ

કેન્દ્ર સરકારે 1,804 બેંક શાખાઓ, 1,321 એટીએમ અને 37,850 બેંકિંગ કોરસપોન્ડન્ટ્સની સ્થાપના કરીને LWE-પ્રભાવિત જિલ્લાઓમાં ઊંડા નાણાકીય સમાવેશની ખાતરી આપી છે. તેણે 90 જિલ્લાઓમાં 5,899 પોસ્ટ ઓફિસો પણ ખોલી છે, જેમાં દર 5 કિમીએ કવરેજ છે, જે અગાઉ નક્સલ પ્રભાવ હેઠળના દૂરના સમુદાયો સુધી સીધી બેંકિંગ, પોસ્ટલ અને રેમિટન્સ સેવાઓ લાવે છે.

શૈક્ષણિક સશક્તિકરણ (48 જિલ્લાઓમાં કૌશલ્ય વિકાસ)

કેન્દ્ર સરકારે 48 LWE-પ્રભાવિત જિલ્લાઓમાં ₹495 કરોડ ના રોકાણ સાથે 48 ઔદ્યોગિક તાલીમ સંસ્થાઓ (ITIs) ને મંજૂરી આપીને અને 61 કૌશલ્ય વિકાસ કેન્દ્રો (SDCs) ને મંજૂરી આપીને કૌશલ્ય વિકાસની પહેલો શરૂ કરી છે. આમાંથી, 46 ITIs અને 49 SDCs પહેલેથી જ કાર્યરત છે, જે સ્થાનિક યુવાનોને વ્યાવસાયિક તાલીમ અને રોજગારની તકો પૂરી પાડે છે, જેનાથી નક્સલ ભરતીમાં ઘટાડો થાય છે અને દૂરના સમુદાયોને મુખ્ય પ્રવાહના અર્થતંત્રમાં એકીકૃત કરવામાં આવે છે.

NIAમાં અલગ વર્ટિકલ

નેશનલ ઇન્વેસ્ટિગેશન એજન્સી (NIA)એ એક સમર્પિત નક્સલ વિરોધી વર્ટિકલ સ્થાપિત કર્યું જેણે 108 કેસોની તપાસ કરી અને 87 કેસોમાં ચાર્જ શીટ દાખલ કરી, જેનાથી ઝડપી કાર્યવાહી દ્વારા માઓવાદી સંગઠનાત્મક માળખું નોંધપાત્ર રીતે નબળું પડ્યું. સાથે જ, 2018માં કેન્દ્ર સરકારે બસ્તરિયા બટાલિયન ઊભી કરી, જેમાં છત્તીસગઢના સૌથી વધુ પ્રભાવિત જિલ્લાઓ બીજાપુર, સુકમા અને દંતેવાડાના શરૂઆતના 400 સ્થાનિક યુવાનો સહિત 1,143 ભરતીનો સમાવેશ થાય છે, જેણે ભૂતપૂર્વ નક્સલ ગઢોને બળવાખોરી સામે લડતા તાલીમ પામેલા સુરક્ષા કર્મચારીઓના સ્ત્રોતમાં ફેરવી દીધા.

3 દાયકા પછી નક્સલવાદીઓથી મુક્ત કરાયેલા વિસ્તારો (સફળતાની ગાથાઓ)

સુરક્ષા દળોએ, ઓપરેશન ઓક્ટોપસ, ડબલ બુલ અને ચકબંધા જેવા નિર્ણાયક ઓપરેશનો દ્વારા, માઓવાદીઓના ત્રણ દાયકાના નિયંત્રણ પછી બુઢા પહાડ, પારસનાથ, બરમાસિયા અને ચક્રબંધા (બિહાર) સહિત લાંબા સમયથી કબજામાં રહેલા નક્સલ ગઢોને મુક્ત કર્યા છે, દૂરના જંગલોની અંદર કાયમી કેમ્પો સ્થાપિત કર્યા છે, અને અત્યાર સુધી અભેદ્ય રહેલા અબુઝમાડ (છત્તીસગઢ) પ્રદેશમાં પહોંચ્યા છે. આ સતત આક્રમક કાર્યવાહીથી PLGA બટાલિયનને બીજાપુર-સુકમામાં તેનો મુખ્ય વિસ્તાર છોડવાની ફરજ પડી અને નક્સલવાદીઓના 2024ના વ્યૂહાત્મક કાઉન્ટર ઓફેન્સિવ કેમ્પેઈન (TCOC) ની સંપૂર્ણ નિષ્ફળતા થઈ, જે તેમના વ્યૂહાત્મક ગઢ અને ઓપરેશનલ વર્ચસ્વના પતનને ચિહ્નિત કરે છે.

આત્મસમર્પણ અને પુનર્વસન યોજના

કેન્દ્ર સરકારની આત્મસમર્પણ-કમ-પુનર્વસન નીતિ આકર્ષક પ્રોત્સાહનો અને ખાતરીપૂર્વકની આજીવિકા ઓફર કરીને નક્સલ કેડરના પતનને વેગ આપ્યો છે. ઉચ્ચ ક્રમાંકના LWE કેડરોને ₹5 લાખ, મધ્યમ/નિમ્ન-ક્રમાંકના કેડરોને ₹2.5 લાખ મળે છે, અને તમામ આત્મસમર્પણ કરનારાઓને 36 મહિના સુધી ચાલતી વ્યાવસાયિક તાલીમ માટે ₹10,000 માસિક સ્ટાઇપેન્ડ મળે છે. પરિણામે, માત્ર આ વર્ષે 521 LWE કેડરોએ આત્મસમર્પણ કર્યું, અને નવી રાજ્ય સરકાર સત્તા સંભાળ્યા પછી કુલ સંખ્યા વધીને 1,053 થઈ, જેણે ખાતરીપૂર્વકના રોજગાર અને સુરક્ષા સાથે સેંકડો ભૂતપૂર્વ બળવાખોરોને સફળતાપૂર્વક મુખ્ય પ્રવાહમાં લાવ્યા છે.

નિષ્કર્ષ (CONCLUSION)

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં, કેન્દ્ર સરકારની સંકલિત, બહુ-આયામી વ્યૂહરચના - માપાંકિત સુરક્ષા કામગીરી, અભૂતપૂર્વ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પુશ, નાણાકીય રીતે ગળું દબાવવું, ઝડપી વિકાસ સંતૃપ્તિ અને આકર્ષક આત્મસમર્પણ નીતિનું સંયોજન - ડાબેરી ઉગ્રવાદને 2014 માં 126 જિલ્લાઓમાંથી સંકોચાવીને 2025 માં માત્ર 11 સુધી લાવી દીધું છે, જેમાં માત્ર ત્રણ જ "સૌથી વધુ પ્રભાવિત" રહ્યા છે. હિંસામાં 70% થી વધુનો ઘટાડો થયો છે, નાગરિક અને સુરક્ષા-દળની જાનહાનિમાં ઘટાડો થયો છે, ટોચના માઓવાદી નેતૃત્વને વ્યવસ્થિત રીતે તટસ્થ કરવામાં આવ્યું છે, અને હજારો કેડરોએ સશસ્ત્ર સંઘર્ષને બદલે મુખ્ય પ્રવાહનું જીવન પસંદ કર્યું છે. જ્યારે પ્રતિકારના અમુક વિસ્તારો (pockets of resistance) હજુ પણ બાકી છે અને 31 માર્ચ 2026 ની જાહેર કરાયેલી સમયમર્યાદા સુધી સંપૂર્ણ નાબૂદી માટે સતત સતર્કતાની માંગ છે, ત્યારે માર્ગ સ્પષ્ટ છે: નક્સલ બળવાખોરીની વૈચારિક અને પ્રાદેશિક કરોડરજ્જુ તૂટી ગઈ છે, જે લાંબા સમયથી વંચિત પ્રદેશોમાં કાયમી શાંતિ અને વિકાસનો માર્ગ મોકળો કરે છે.

સંદર્ભો (References) PIB https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2179459&reg=3&lang=2 https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2130295&reg=3&lang=2 https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1991936&reg=3&lang=2

ઝારખંડ પોલીસ (Jharkhand Police) https://jhpolice.gov.in/news/police-reaching-out-villagers-under-operation-goodwill-8090-1351598017

ગૃહ મંત્રાલય (Ministry of Home Affairs)

પીડીએફ માટે અહીં ક્લિક કરો