પરિચય

ખેડૂત સશક્તિકરણ ભારતની કૃષિ વ્યૂહરચનાના પાયાના પથ્થર તરીકે ઉભરી આવ્યું છે. લગભગ બે તૃતીયાંશ વસ્તી ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં રહે છે અને લગભગ અડધા લોકો તેમની આજીવિકા માટે કૃષિ પર આધાર રાખે છે. સમાવિષ્ટ અને ટકાઉ વિકાસ માટે ખેડૂતોની કુશળતા અને ક્ષમતાઓને મજબૂત બનાવવી જરૂરી છે. આજે, ખેડૂતો ધિરાણ અથવા ઇનપુટ્સની પહોંચ ઉપરાંત પડકારોનો સામનો કરે છે; આમાં આબોહવા પરિવર્તનને અનુકૂલન, માટીના સ્વાસ્થ્યનું સંચાલન, યાંત્રિકીકરણ અપનાવવું અને વધુ સારી બજાર તકો સુરક્ષિત કરવાનો સમાવેશ થાય છે.

આને ધ્યાનમાં રાખીને, ભારત સરકારે તેના ગ્રામીણ વિકાસ એજન્ડાના કેન્દ્રમાં કૌશલ્ય વિકાસ અને તાલીમ મૂકી છે. છેલ્લા દાયકામાં, ખેડૂતોને વ્યવહારુ જ્ઞાન, વ્યવસાયિક કુશળતા અને આધુનિક તકનીકો પ્રદાન કરવા માટે ઘણા કાર્યક્રમો શરૂ કરવામાં આવ્યા છે. આ પહેલોનો ઉદ્દેશ્ય એ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે કે ખેડૂતો માત્ર ખેડૂત જ નહીં, પણ નવીનતાઓ, નિર્ણય લેનારાઓ અને કૃષિ મૂલ્ય શૃંખલામાં સક્રિય યોગદાન આપનારા પણ બને.

કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો (KVKs) જેવી સંસ્થાઓ અને કૃષિ ટેકનોલોજી મેનેજમેન્ટ એજન્સી (ATMA), ગ્રામીણ યુવાનો માટે કૌશલ્ય તાલીમ (STRY), કૃષિ યાંત્રિકીકરણ પર સબ-મિશન (SMAM) અને પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના (PMKVY) જેવી યોજનાઓએ મજબૂત તાલીમ પ્લેટફોર્મ બનાવ્યા છે, જ્યારે બાગાયત, પશુધન, માટી વ્યવસ્થાપન અને ખાદ્ય પ્રક્રિયા જેવા ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ હસ્તક્ષેપો તેમના માળખામાં કૌશલ્યને એકીકૃત કરી રહ્યા છે. એકંદરે, આ પ્રયાસો એક સ્પષ્ટ દ્રષ્ટિકોણ પર ભાર મૂકે છે: ઉત્પાદકતા વધારવા, આવક વધારવા અને સ્થિતિસ્થાપક કૃષિ ક્ષેત્ર બનાવવા માટે કૌશલ્ય વૃદ્ધિ દ્વારા ખેડૂતોને સશક્ત બનાવવા જરૂરી છે.

ખેડૂત તાલીમ માટે સંસ્થાકીય પ્લેટફોર્મનું નિર્માણ

ખેડૂતોને સીધા કૌશલ્ય વૃદ્ધિ પહોંચાડવા માટે એક મજબૂત સંસ્થાકીય માળખું બનાવવામાં આવ્યું છે, જેમાં કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો (KVK) મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે. ભારતીય કૃષિ સંશોધન પરિષદ (ICAR) દ્વારા સ્થાપિત, KVK જિલ્લાઓમાં મુખ્ય વિસ્તરણ કેન્દ્રો તરીકે સેવા આપે છે, સ્થાનિક કૃષિ-આબોહવાની પરિસ્થિતિઓને અનુરૂપ વ્યવહારુ તાલીમ, પ્રદર્શનો અને વ્યાવસાયિક અભ્યાસક્રમો દ્વારા સંશોધન અને અભ્યાસ વચ્ચેના અંતરને દૂર કરે છે. 2021 અને 2024ની વચ્ચે, KVKsએ 58.02 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપી, અને તેમની પહોંચ દર વર્ષે સતત વધી રહી છે - 2021-22માં 16.91 લાખ ખેડૂતો, 2022-23માં 19.53 લાખ ખેડૂતો અને 2023-24માં 21.56 લાખ ખેડૂતો. ફક્ત 2024-25માં, ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, વધારાના 18.56 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપવામાં આવી છે.

આ આંકડા પાક વ્યવસ્થાપન, સોઇલ હેલ્થ, પશુપાલન અને સંલગ્ન પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યવહારુ કૌશલ્યો સાથે ખેડૂતોને સશક્ત બનાવવા માટે KVK નેટવર્કની સુસંગતતા અને પહોળાઈ દર્શાવે છે. સ્થાનિક વાસ્તવિકતાઓ અનુસાર તાલીમને અનુરૂપ બનાવીને અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓ અપનાવીને, KVK ખેડૂતોની ક્ષમતા નિર્માણ માટે સૌથી અસરકારક પ્લેટફોર્મ પૈકીનું એક બની ગયું છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન ક્ષેત્ર-સ્તરના સુધારાઓ અને લાંબા ગાળાની સ્થિતિસ્થાપકતામાં પરિણમે છે.

આને પૂરક બનાવવા માટે, કૃષિ ટેકનોલોજી મેનેજમેન્ટ એજન્સી (ATMA) એ રાજ્યોને તેમની વિસ્તરણ પ્રણાલીઓને પુનર્જીવિત કરવામાં મદદ કરી છે. કૃષિ ટેકનોલોજી મેનેજમેન્ટ એજન્સી (ATMA) તરીકે ઓળખાતી આ કેન્દ્રિય પ્રાયોજિત યોજના, 'વિસ્તરણ સુધારાઓ માટે રાજ્ય વિસ્તરણ કાર્યક્રમોને સમર્થન' પર, કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય દ્વારા કૃષિ વિસ્તરણ (SMAE) ઘટક પર સબ-મિશન હેઠળ દેશભરમાં લાગુ કરવામાં આવી રહી છે. આ યોજના દેશમાં વિકેન્દ્રિત, ખેડૂત-મૈત્રીપૂર્ણ વિસ્તરણ પ્રણાલીને પ્રોત્સાહન આપે છે, જે વિસ્તરણ પ્રણાલીને પુનર્જીવિત કરવાના રાજ્ય સરકારના પ્રયાસોને સમર્થન આપે છે અને ખેડૂતો, ખેડૂત મહિલાઓ અને યુવાનોને કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોના વિવિધ વિષયોના ક્ષેત્રોમાં નવીનતમ કૃષિ તકનીકો અને સારી કૃષિ પદ્ધતિઓ પ્રદાન કરે છે જેમ કે ખેડૂત તાલીમ, પ્રદર્શનો, પ્રદર્શન મુલાકાતો, કિસાન મેળાઓ જેવા વિભિન્ન હસ્તક્ષેપોના માધ્યમથી ઉપલબ્ધ કરાવવાનો છે.

2021-22માં, આશરે 32.38 લાખ ખેડૂતોને ATMA હેઠળ તાલીમ આપવામાં આવી હતી. આ સંખ્યા 2022-23માં વધીને 40.11 લાખ અને 2023-24માં 36.60 લાખ થઈ ગઈ. 2024-25 માટેનો ડેટા હજુ પણ સંકલિત કરવામાં આવી રહ્યો છે, પરંતુ 30 જાન્યુઆરી, 2025 સુધીમાં આશરે 18.30 લાખ ખેડૂતોને તાલીમ આપવામાં આવી છે. એકંદરે 2021 થી 2025 સુધી આ યોજના આશરે 1.27 કરોડ ખેડૂતો સુધી પહોંચશે.

ગ્રામીણ યુવાનોને કૌશલ્યવાન બનાવવા અને યાંત્રિકીકરણને પ્રોત્સાહન આપવું

કૃષિ ક્ષેત્રમાં ઉભરતી તકો માટે ખેડૂતોની યુવા પેઢીને તૈયાર કરવા પર ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે. ગ્રામીણ યુવાનોની કૌશલ્ય તાલીમ (STRY) કાર્યક્રમ ગ્રામીણ યુવાનો અને કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોમાં ખેડૂતોને લગભગ સાત દિવસની ટૂંકા ગાળાની, કૌશલ્ય-આધારિત તાલીમ પૂરી પાડવા માટે રચાયેલ છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય તેમના જ્ઞાનને અપગ્રેડ કરવાનો, વેતન અને સ્વરોજગારને પ્રોત્સાહન આપવાનો અને ગામડાઓમાં કુશળ માનવશક્તિનો સમૂહ બનાવવાનો છે. તાજેતરમાં, આ કાર્યક્રમને ATMA કાફેટેરિયા હેઠળ સામેલ કરવામાં આવ્યો છે, જે રાજ્ય-આગેવાની હેઠળના વિસ્તરણ પ્રયાસો સાથે તેના ગાઢ સંકલનને સુનિશ્ચિત કરે છે.

STRY બાગાયત, ડેરી, મત્સ્યઉદ્યોગ અને પશુપાલન જેવા ક્ષેત્રોમાં વ્યવહારુ વ્યાવસાયિક તાલીમ પૂરી પાડે છે અને મહિલા ખેડૂતો સહિત 18 વર્ષ અને તેથી વધુ ઉંમરના ગ્રામીણ યુવાનોને લક્ષ્ય બનાવે છે. છેલ્લા ચાર વર્ષોમાં, આ યોજનાએ તેનો વ્યાપ સતત વધાર્યો છે. 2021-22માં, 10,456 ગ્રામીણ યુવાનોને તાલીમ આપવામાં આવી હતી, જે 2022-23માં વધીને 11,634 અને 2023-24માં 20,940 થઈ ગઈ છે. આમ, 2021 થી 2024ની વચ્ચે તાલીમ પામેલા યુવાનોની કુલ સંખ્યા 43,000ને વટાવી ગઈ હતી. આ ગતિ ચાલુ વર્ષે પણ યથાવત રહી, 31 ડિસેમ્બર, 2024 સુધીમાં 8,761 વધારાના યુવાનોને તાલીમ આપવામાં આવી. સહભાગીઓને વ્યવહારુ કૌશલ્યોથી સજ્જ કરીને અને ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપીને, આ કાર્યક્રમ કુશળ અને આત્મનિર્ભર ખેડૂતોની નવી પેઢીનું નિર્માણ કરી રહ્યો છે જે ગ્રામીણ અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવી શકે છે.

રાષ્ટ્રીય કૃષિ વિકાસ યોજના (RKVY)ના ઘટક તરીકે અમલમાં મુકાયેલ પેટા-મિશન ઓન એગ્રીકલ્ચરલ યાંત્રિકીકરણ (SMAM)નો ઉદ્દેશ્ય નાના અને સીમાંત ખેડૂતો અને ઓછી કૃષિ વીજળી ઉપલબ્ધતા ધરાવતા વિસ્તારોમાં કૃષિ યાંત્રિકીકરણની પહોંચ વધારવાનો છે. તેના ઉદ્દેશ્યોમાં નાના હોલ્ડિંગ્સ અને ઉચ્ચ માલિકી ખર્ચના પડકારોનો સામનો કરવા માટે કસ્ટમ હાયરિંગ સેવાઓને પ્રોત્સાહન આપવું, પ્રદર્શનો, ક્ષમતા નિર્માણ અને IEC પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા જાગૃતિ લાવવી અને દેશભરમાં નિયુક્ત કેન્દ્રો પર પ્રદર્શન પરીક્ષણ અને પ્રમાણપત્ર દ્વારા ગુણવત્તા ખાતરી સુનિશ્ચિત કરવી સામેલ છે.

સત્તાવાર માહિતી અનુસાર, પેટા-મિશન ઓન એગ્રીકલ્ચરલ યાંત્રિકીકરણ (SMAM)એ 2021 થી 2025ના ચાર વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન કુલ 57,139 ખેડૂતોને તાલીમ આપી છે.

માટી, સંસાધનો અને મૂલ્ય શૃંખલાઓ પર જ્ઞાનને મજબૂત બનાવવું

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાએ ખેડૂતોને પાક આયોજન અને ખાતરના ઉપયોગ અંગે જાણકાર પસંદગીઓ કરવામાં મદદ કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે. 24 જુલાઈ, 2025 સુધીમાં દેશભરમાં 25.17 કરોડથી વધુ માટી આરોગ્ય કાર્ડનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે, સાથે 93,000 થી વધુ ખેડૂત તાલીમ, 6,80,000 પ્રદર્શન અને હજારો જાગૃતિ ઝુંબેશ પણ યોજાઈ છે. આ પહેલથી ખેડૂતોમાં સંતુલિત પોષક તત્વો વ્યવસ્થાપન પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે, જેના કારણે માટીના સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો થયો છે અને કૃષિ ઉત્પાદકતામાં ટકાઉ વધારો થયો છે.

સામૂહિક સ્તરે, ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FPOs)ની રચના અને પ્રોત્સાહનથી ખેડૂતો માટે ક્ષમતા નિર્માણ માટે નવા પ્લેટફોર્મ બનાવવામાં આવ્યા છે. 10,000 નોંધાયેલા FPOs સાથે, ખેડૂતો કૃષિ વ્યવસાય વ્યવસ્થાપન, બજાર જોડાણો અને e-NAM અને GeM જેવા ડિજિટલ પ્લેટફોર્મના ઉપયોગ પર ડિજિટલ મોડ્યુલ અને વેબિનાર દ્વારા નિયમિત તાલીમ મેળવી રહ્યા છે.સામૂહિક સ્તરે, ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FPOs)ની રચના અને પ્રમોશન દ્વારા ખેડૂતોની ક્ષમતા નિર્માણ માટે નવા પ્લેટફોર્મ બનાવવામાં આવ્યા છે. 10,000 FPOs નોંધાયેલા હોવાથી, ખેડૂતો કૃષિ-વ્યવસાય વ્યવસ્થાપન, બજાર જોડાણો અને e-NAM અને GeM જેવા ડિજિટલ પ્લેટફોર્મના ઉપયોગ પર ડિજિટલ મોડ્યુલ અને વેબિનાર દ્વારા નિયમિત તાલીમ મેળવી રહ્યા છે.

સરકારે મુખ્ય રાષ્ટ્રીય યોજનાઓમાં કૌશલ્ય વિકાસનો પણ સમાવેશ કર્યો છે. પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ યોજના (PMKVY 4.0) (2022-26) એ કૃષિને પ્રાથમિકતા ક્ષેત્ર તરીકે સમાવિષ્ટ કર્યું છે, જે ભારતના મુખ્ય કૌશલ્ય માળખામાં કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોને એકીકૃત કરે છે. માન્યતા પ્રાપ્ત તાલીમ કેન્દ્રો, કૌશલ્ય કેન્દ્રો અને PM કૌશલ કેન્દ્રો દ્વારા, ખેડૂતો અને ગ્રામીણ યુવાનોને ટૂંકા ગાળાના અભ્યાસક્રમો (300-600 કલાક), પૂર્વ શિક્ષણની માન્યતા અને વિશેષ પ્રોજેક્ટ્સમાં તાલીમ આપવામાં આવે છે.

PMKVY યોજના હેઠળ, 2015માં તેની શરૂઆતથી 30 જૂન, 2025 સુધી 1.64 કરોડથી વધુ લોકોને તાલીમ આપવામાં આવી છે અને 1.29 કરોડથી વધુ લોકોને પ્રમાણિત કરવામાં આવ્યા છે.

PMKVYની જેમ સંકલિત બાગાયત વિકાસ મિશન (MIDH), રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન (RGM) અને પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના (PMKSY) જેવા ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ હસ્તક્ષેપોમાં અનુક્રમે બાગાયત, પશુધન અને ખાદ્ય પ્રક્રિયામાં ક્ષમતા નિર્માણ માટે સમર્પિત ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે.

સંકલિત બાગાયત વિકાસ મિશન (MIDH)

સંકલિત બાગાયત વિકાસ મિશન (MIDH)એ કેન્દ્ર દ્વારા પ્રાયોજિત યોજના છે જે ફળો, શાકભાજી, કંદ અને મૂળ પાક, મશરૂમ્સ, મસાલા, ફૂલો, સુગંધિત છોડ, નાળિયેર, કાજુ, કોકો અને વાંસ સહિત બાગાયત ક્ષેત્રના સર્વાંગી વિકાસ પર કેન્દ્રિત છે.

માનવ સંસાધન વિકાસ (HRD) કાર્યક્રમ હેઠળ, 2014-15 થી 2023-24 દરમિયાન 9.73 લાખ ખેડૂતોને વિવિધ બાગાયતી પ્રવૃત્તિઓમાં તાલીમ આપવામાં આવી છે.

રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન (RGM)

સ્વદેશી ગાયોની જાતિઓના વિકાસ અને સંરક્ષણ માટે ડિસેમ્બર 2014થી રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન(RGM) લાગુ કરવામાં આવ્યું છે. તે 2021-26 સમયગાળા માટે ₹2,400 કરોડના બજેટ ખર્ચ સાથે રાષ્ટ્રીય પશુધન વિકાસ યોજના હેઠળ ચાલુ રાખવામાં આવી રહી છે.

RGM હેઠળ ગ્રામીણ ભારતમાં ખેડૂતોના ઘરઆંગણે ગુણવત્તાયુક્ત કૃત્રિમ બીજદાન સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે બહુહેતુક કૃત્રિમ બીજદાન ટેકનિશિયન (MAITRIs)ને તાલીમ અને સજ્જ કરવામાં આવે છે અને આજ સુધીમાં દેશમાં 38,736 મૈત્રીઓને તાલીમ આપીને સજ્જ કરવામાં આવ્યા છે.

પ્રધાનમંત્રી​ કિસાન સંપદા યોજના

પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના એ એક વ્યાપક યોજના છે જેનો ઉદ્દેશ્ય ખાદ્ય પ્રક્રિયા ક્ષેત્ર માટે આધુનિક માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવા અને ખેતરોથી છૂટક દુકાનો સુધી સીમલેસ સપ્લાય ચેઇન બનાવવાનો છે.

પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજનાના સાત મુખ્ય ઘટકોમાંનો એક "માનવ સંસાધન અને સંસ્થાઓ" છે, જે સંશોધન અને વિકાસ, પ્રમોશનલ પ્રવૃત્તિઓ, કૌશલ્ય વિકાસ અને સંસ્થાઓને મજબૂત બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ ઘટક હેઠળ કૌશલ્ય વિકાસનો હેતુ ખાદ્ય પ્રક્રિયા ઉદ્યોગ માટે ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ કુશળ કાર્યબળ બનાવવાનો છે, જેમાં નીચલા સ્તરના કામદારો, સંચાલકો, પેકેજિંગ અને એસેમ્બલી લાઇન કર્મચારીઓથી લઈને ગુણવત્તા નિયંત્રણ સુપરવાઇઝરનો સમાવેશ થાય છે. આ ક્ષેત્રની વિવિધ માનવ સંસાધન જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરશે અને તેના ટકાઉ વિકાસને પ્રોત્સાહન આપશે.

30 જૂન, 2025 સુધીમાં, પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજનાની વિવિધ ઘટક યોજનાઓ હેઠળ 1,601 પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી છે, જેમાંથી 1,133 પૂર્ણ થયા છે, જેનાથી દેશભરના 34 લાખથી વધુ ખેડૂતોને ફાયદો થયો છે.

નિષ્કર્ષ

કૌશલ્ય વિકાસ હવે ભારતના કૃષિ ક્ષેત્રમાં ઊંડાણપૂર્વક મૂળ ધરાવે છે. રાજ્ય સંચાલિત કૃષિ વિજ્ઞાન કેન્દ્રો અને ATMA કાર્યક્રમોમાં વ્યવહારુ તાલીમથી લઈને PMKVY, SMAM, RGM અને PMKSY હેઠળ ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ કૌશલ્ય વિકાસ સુધી, આ પહેલ ખેડૂતો અને ગ્રામીણ યુવાનોને જ્ઞાન, આત્મવિશ્વાસ અને વ્યવહારુ ક્ષમતાઓથી સજ્જ કરી રહી છે.

ક્ષમતા નિર્માણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, સરકાર ખેડૂતોને માત્ર વધુ સારી પદ્ધતિઓ અપનાવવા માટે સક્ષમ બનાવી રહી નથી, પરંતુ તેમને ઉદ્યોગસાહસિકો, કૃષિ વ્યવસાયના નેતાઓ અને ગ્રામીણ વિકાસના મુખ્ય પ્રેરક બનવા માટે પણ સશક્ત બનાવી રહી છે. સાથે મળીને, આ પ્રયાસો વિકસિત ભારતના વિઝનને અનુરૂપ, કુશળ, આત્મનિર્ભર અને સ્થિતિસ્થાપક ખેડૂત સમુદાયનો પાયો નાખી રહ્યા છે.

સંદર્ભ:

• પીઆઈબી

1. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2152196
2. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2154174
3. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2153494
4. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2117330

• પીએમ કિસાન સંપદા યોજના - https://www.mofpi.gov.in/Schemes/about-pmksy-scheme
• ગ્રામીણ યુવાનોની કૌશલ્ય તાલીમ (STRY) - https://www.manage.gov.in/stry&fcac/about-stry.asp
• કૃષિ યાંત્રિકીકરણ પર પેટા-મિશન (SMAM)
• https://farmech.dac.gov.in/Content/New_Folder/Revised_SMAM_Guidelines_%282025%29_With_Covering.pdf
• પ્રધાનમંત્રી કૌશલ વિકાસ​ યોજના (PMKVY)
• https://www.msde.gov.in/static/uploads/2024/02/PMKVY-4.0-Guidelines_final-copy.pdf
• સંકલિત બાગાયત વિકાસ મિશન (MIDH) - https://midh.gov.in/
• રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન (RGM)
• https://dahd.gov.in/schemes/programmes/rashtriya_gokul_mission
• સંસદના પ્રશ્નોત્તરી –

1. https://sansad.in/getFile/annex/267/AU508_fOecJc.pdf?source=pqars
2. https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/185/AU1520_Snu5qh.pdf?source=pqals

PDF જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

 

SM/GP/DK/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2173054) Visitor Counter : 23