भारत सरकारच्या आयुष मंत्रालयाच्या अखत्यारितील केंद्रीय योग आणि नैसर्गोपचार संशोधन परिषदेच्या (CCRYN - Central Council for Research in Yoga & Naturopathy) वतीने नवी दिल्ली इथे योगा कनेक्ट या महत्वाच्या जागतिक परिषदेचे आयोजन करण्यात आले होते. आगामी 11 व्या आंतरराष्ट्रीय योग दिनाचा सोहळा जवळ येऊन ठेपला असल्याच्या पार्श्वभूमीवर ही परिषद या सोहळ्याचाच भाग म्हणून एक महत्वाचा टप्पा ठरली.  एक पृथ्वी, एक आरोग्यासाठी योगाभ्यास ही या परिषदेची संकल्पना होती. या परिषदेच्या निमित्ताने व्यक्तीगत तसेच जागतिक कल्याणासाठी योगाभ्यासाच्या परिवर्तनात्मक शक्तीला अधिक बळ देण्याच्या उद्देशआने धोरणकर्ते, योगगुरू, शास्त्रज्ञ आणि आरोग्यविषयक तज्ज्ञ एकत्र आले होते. या कार्यक्रमात आंतरराष्ट्रीय योग दिनाच्या गेल्या दशकभरतल्या प्रभावाचा आढावा असलेला एक सर्वेक्षण अहवालही प्रकाशित करण्यात आला.

केंद्रीय सांस्कृतिक आणि पर्यटन मंत्री गजेंद्रसिंह शेखावत आणि केंद्रीय आयुष मंत्रालय  (स्वतंत्र प्रभार)  आणि केंद्रीय आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण राज्यमंत्री  प्रतापराव जाधव यांच्या हस्ते दीपप्रज्वलन करून कार्यक्रमाची सुरुवात झाली. त्यांच्यासोबत अनेक मान्यवर उपस्थित होते जसे की पतंजली योगपीठ, हरिद्वारचे संस्थापक-अध्यक्ष स्वामी रामदेव, कैवल्यधाम, लोणावळा येथील सीईओ आणि भारतीय योग संघटनेचे सरचिटणीस श्री सुबोध तिवारी, द योगा इन्स्टिट्यूटचे संचालक डॉ. हंसाजी योगेंद्र, परमार्थ निकेतनचे आध्यात्मिक प्रमुख स्वामी चिदानंद सरस्वती, आयुष मंत्रालयाचे सचिव वैद्य राजेश कोटेचा.

यावेळी आयुष मंत्रालयाचे राज्य मंत्री (स्वतंत्र प्रभार) प्रतापराव जाधव यांनी उपस्थितांना संबोधित केले. आरोग्य तसेच आरोग्यविषयक कल्याणासाठीच्या व्यवस्थांमध्ये योगाभ्यासाला मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी मंत्रालयाच्या वतीने केलेल्या प्रयत्नांची माहिती त्यांनी दिली. यादृष्टीने मंत्रालयाने योगाभ्यासाच्या देशव्यापी प्रभावाचे मूल्यांकन करणारे सर्वेक्षण हाती घेतले आहे. मधुमेह नियंत्रण, हृदयाचे आरोग्य, कर्करोगातून सावरणे तसेच जेष्ठ नागरिकांच्या देखभालीसाठी योगाभ्यास उपयुक्त ठरत असल्याचे या संर्वेक्षणातील अभ्यासातून दिसून आल्याचे त्यांनी सांगितले. योगाभ्यासाची कौशल्य विकास आणि रोजगारनिर्मितीतली उपयुक्तताही त्यांनी अधोरेखित केली. योगाभ्यास ही जागतिक योग क्रांती मागची प्रेरक शक्ती असून, योगाभ्यास हे जागतिक आरोग्य क्षेत्रातील भारताच्या नेतृत्वाचं प्रतीक असल्याचे ते म्हणाले.

केंद्रीय सांस्कृतिक आणि पर्यटन मंत्री गजेंद्रसिंह शेखावत यांनीही उपस्थितांशी संवाद साधला. त्यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या दूरदृष्टीची प्रशंसा केली. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी योगाभ्यासाला चिती (व्यक्तिगत चेतना) ते राष्ट्रचिति (राष्ट्रीय चेतना) अशा उंचीवर नेऊन ठेवले असल्याचे ते म्हणाले.  योग कनेक्ट ही परिषद म्हणजे योगाभ्यास केवळ एखादी क्रिया प्रक्रिया नाही तर जीवनशैली म्हणून स्वीकारण्याची बाब असल्याचा संदेश देणारी आहे असे ते म्हणाले. येत्या  21 जून रोजी आपण सगळ्यांनीच आंतरराष्ट्रीय योग दिन 2025 साजरा करत, भारताच्या या कालातीत ज्ञानाचा खऱ्या अर्थाने गौरव करूया असे ते म्हणाले. 

यावेळी स्वामी रामदेव यांनीही उपस्थितांना मार्गदर्शन केले.  सध्या सुमारे 200 देशांमधील जवळपास 2 अब्ज लोक योग साधना करत आहेत. पुढच्या पाच वर्षांत ही संख्या 5 अब्जांवर पोहोचेल, असा विश्वास त्यांनी व्यक्त केला. या आकडेवारीतून योगाभ्यासाची जागतिक स्वीकारार्हता तर दिसून येतच, त्यासोबतच यातून जगभरात भारताचा वाढता सांस्कृतिक प्रभावही ठळकपणे अधोरेखीत होतो असे ते म्हणाले.

यावेळी स्वामी रामदेव यांनी योगाभ्यासाचे आध्यात्मिक महत्त्वही अधोरेखित केले. याबद्दल सांगताना त्यांनी भारतीय धर्मग्रंथांचा उल्लेख केला. भगवद्गीतेतील प्रत्येक अध्याय म्हणजे एकप्रकारची योग साधानाच असल्याचे ते म्हणाले. आपण सगळ्यांनी योगाभ्यास गावा - गावापर्यंत पोहोचावा, तसेच केवळ 21 जूनलाच नाही तर दररोज आपण योगाभ्यासाचा सराव करू याची सुनिश्चिती करावी असे आवाहन त्यांनी केले.  योग अनुशासन अर्थात शरीर आणि मनासाठीची शिस्तबद्ध जीवनशैली ही देशाच्या विकासासाठी आणि व्यक्तीच्या  प्रगतीसाठी अत्यावश्यक असल्याचा सल्लाही त्यांनी उपस्थितांना दिला.

डॉ. हंसाजी योगेंद्र यांनी यावर भर दिला की योग म्हणजे फक्त करणे नाही तर ते असण्याबद्दल आहे. ते म्हणाले की, "खरा योग दैनंदिन जीवनात समाविष्ट केला पाहिजे, बुद्धिमत्ता, भावना आणि जागरूकता वापरून आचरणात आणला पाहिजे." श्री चिदानंद सरस्वती म्हणाले की, "योग म्हणजे एकता, जागरूकता, एकीकरण, समावेशकता ज्यामध्ये सर्वांचा समावेश आहे आणि कोणालाही वगळले जात नाही." श्री सुबोध तिवारी यांनी योगा कनेक्ट या उपक्रमाची भावना अधोरेखित करतांना म्हटले "सीमा, भाषा आणि संस्कृतींच्या पलीकडे जागतिक योग समुदायाला एकत्र करण्याचा  हा प्रयत्न आहे."

या कार्यक्रमात भारत आणि विदेशातून विविध संस्थांचे प्रतिनिधी, नामवंत योगगुरू, आरोग्य क्षेत्रातील तज्ज्ञ, शास्त्रज्ञ, धोरणनिर्माते, उद्योजक, प्रभावशाली व्यक्ती आणि अनेक सहभागी एकत्र आले होते. सुमारे 1,000 हून अधिक सहभागींसह, हे कार्यक्रम संमिश्र स्वरूपात (ऑनलाईन व प्रत्यक्ष उपस्थिती) झाले. या कार्यक्रमात विचारांची जागतिक मैफल झाली आणि त्यामुळे सांस्कृतिक आदान-प्रदान, वैज्ञानिक संवाद आणि सर्वांगीण आरोग्यासाठी एकत्रित दृष्टीकोनाला चालना मिळाली.

कार्यक्रमादरम्यान काही प्रभावी प्रकाशने आणि ज्ञानसाधनांचे प्रकाशन करण्यात आले:

• “योग प्रभाव” – योग व निसर्गोपचार संशोधन परिषदेने (सीसीआरवायएन) प्रकाशित केलेला सर्वेक्षण अहवाल. यामध्ये भारतातील आंतरराष्ट्रीय योग दिनाच्या दशकभराच्या परिणामांचे मूल्यांकन सादर करण्यात आले आहे.

• “सर्वेक्षण” – योगसाधनेचे राष्ट्रीय पातळीवरील प्रभाव अधोरेखित करणारे विश्लेषण

• योगसाधनेवरील जागतिक संशोधनाचे वैज्ञानिक विश्लेषण – पहले इंडिया फाउंडेशन व सीसीआरवायएनद्वारे योग साधनेवरील जागतिक संशोधन नकाशांकित करणारे विश्लेषण

• “भारतीय वृक्ष वैभवम्” – संस्कृती फाउंडेशन व  सीसीआरवायएन  यांचे संयुक्त प्रकाशन. यामध्ये भारतातील पवित्र वृक्ष परंपरेचा गौरव करण्यात आला आहे

• ई-पुस्तक: “आयडीवाय – एका राजनेत्याच्या दृष्टीने योगमार्ग” – आंतरराष्ट्रीय योग दिनाच्या दशकभराच्या प्रवासाचा आढावा

• “योग समावेश” चित्रफीत – सामूहिक सहभागातून एकतेचा संदेश

या प्रकाशनांमुळे जागतिक आरोग्य चळवळीत भारताचे नेतृत्व अधोरेखित होते आणि योग साधनेच्या वैज्ञानिक, सांस्कृतिक आणि स्थानिक पातळीवरील योगदानाची साक्ष पटते.

या कार्यक्रमात योग साधनेचे विविध औद्योगिक आणि व्यवसायिक अनुप्रयोग विषयक सहा सत्रेही घेण्यात आली. या सत्रांमध्ये मुख्यतः खालील मुद्द्यांवर विचारमंथन झाले:

– योग साधनेचा जीवनशैलीजन्य आजार (एनसीडी) प्रतिबंधासाठी वापर

– योग साधनेचे विविध अनुप्रयोग

– सामान्य योग शिष्टाचारावर आधारित अभ्यास व आयडीवायचे प्रभाव विश्लेषण

– महिलांच्या आरोग्यावर योग साधनेचा आयुष्यभर होणारा परिणाम

– योग तंत्रज्ञान नवकल्पना

– योग व वाणिज्य, उद्योग क्षेत्र

समारोप सत्रामध्ये “सर्वांसाठी योग” या दृष्टीकोनावर चर्चा झाली. या सत्रात एचआर नागेंद्रजी (एस-व्हीवायएएसए विद्यापीठ), महामान्य भिक्षु संघसेन (महाबोधी आंतरराष्ट्रीय ध्यान केंद्र, ऑनलाईन), श्री. भारत भूषण (भारत योग), पूज्य स्वामी मुकुंदानंदजी (जेके योग, ऑनलाईन), डॉ. एम.ए. अलवार (संस्कृती फाउंडेशन), डॉ. आनंद बलयोगी भवानी, चिन्मय कियावतजी, अरहम ध्यान योग व इतर अनेक मान्यवर योगगुरू व व्यावसायिक सहभागी झाले होते.

“योगा कनेक्ट” ही एक चळवळ आहे जी अध्यात्मिक ज्ञान, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि सांस्कृतिक अभिमान यांना एकत्रित करते. ही चळवळ योगसाधनेचे वैयक्तिक रूपांतरण आणि वैश्विक आरोग्यासाठीचा प्रभाव पुन्हा अधोरेखित करते.

जसा 21 जून 2025 रोजी आंतरराष्ट्रीय योग दिन साजरा करण्यासाठी संपूर्ण जग सज्ज होत आहे, तसे आयुष मंत्रालयाने प्रत्येक नागरिकाला आवाहन केले आहे की त्यांनी योग फक्त एका दिवसापुरता न ठेवता, तो जीवनशैलीचा भाग बनवावा.

***

N.Deshmukh/T.Pawar/N.Gaikwad/P.Kor

*** 

सोशल मिडियावर आम्हाला फॉलो करा:@PIBMumbai    /PIBMumbai    /pibmumbai  pibmumbai[at]gmail[dot]com  /PIBMumbai    /pibmumbai