રેકોર્ડ કાર્ગોની હિલચાલ આંતરિક જળ પરિવહનમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ છે

ભારતના આંતરિક જળ પરિવહન (IWT) ક્ષેત્ર માટે એક મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધિમાં, ભારતીય આંતરિક જળમાર્ગ સત્તામંડળ (IWAI) એ નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં 145.5 મિલિયન ટનની રેકોર્ડબ્રેક કાર્ગો હિલચાલ નોંધાવી હતી. આ સીમાચિહ્નરૂપ સિદ્ધિ દેશના આંતરિક જળમાર્ગોના માળખાને વધારવાના હેતુથી સતત રોકાણો અને નીતિગત પહેલોની અસરકારકતા પર ભાર મૂકે છે. આ જ સમયગાળા દરમિયાન કાર્યરત રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગોની સંખ્યા પણ 24 થી વધીને 29 થઈ છે, જે મલ્ટિમોડલ કનેક્ટિવિટી અને ટકાઉ પરિવહન ઉકેલો તરફના વ્યૂહાત્મક પગલાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

છેલ્લાં દસ વર્ષમાં કાર્ગો ટ્રાફિકમાં ઝડપી વૃદ્ધિ

નાણાકીય વર્ષ 2014 અને નાણાકીય વર્ષ 25 દરમિયાન રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગો પર કાર્ગો ટ્રાફિક 18.10 MMT થી વધીને 145.5 MMT થવાનો અંદાજ છે, જે 20.86%ના CAGR નોંધાવશે.

નાણાકીય વર્ષ 2025માં નાણાકીય વર્ષ 2024થી ટ્રાફિક મૂવમેન્ટમાં વાર્ષિક ધોરણે 9.34 ટકાનો વધારો નોંધાયો છે. પાંચ કોમોડિટીઝ એટલે કે કોલસો, આયર્ન ઓર, આયર્ન ઓર ફાઇન, રેતી અને ફ્લાય એશ વર્ષ દરમિયાન ઉત્તર પશ્ચિમ દિશા પર કુલ માલવાહક ટ્રાફિકમાં 68% થી વધુ ફાળો આપ્યો હતો. 2023-24માં મુસાફરોની અવરજવર 1.61 કરોડ સુધી પહોંચવાની ધારણા છે.

રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગોનું વિસ્તરણ

બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગ મંત્રાલય હેઠળના ઇનલેન્ડ વોટરવેઝ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા (IWAI) એ રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ અધિનિયમ, 2016 હેઠળ રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગો (NW)ની સંખ્યા 5 થી વધારીને 111 કરી છે. 2014થી, સરકારે જળમાર્ગોના માળખાગત વિકાસ માટે લગભગ ₹6,434 કરોડનું રોકાણ કર્યું છે.

ઉત્તર પશ્ચિમની કાર્યકારી લંબાઈ 2,716 કિમી (2014-15) થી વધીને 4,894 કિમી (2023-24) થઈ ગઈ છે. મુખ્ય કાર્યોમાં ફેર-વે જાળવણી, કોમ્યુનિટી જેટી, ફ્લોટિંગ ટર્મિનલ, મલ્ટી-મોડલ ટર્મિનલ (MMT), ઇન્ટર-મોડલ ટર્મિનલ (IMT) અને નેવિગેશનલ લોકનો સમાવેશ થાય છે..

વ્યવસાય કરવાની સરળતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, IWAI એ લીસ્ટ અવેઇલેબલ ડેપ્થ ઇન્ફર્મેશન સિસ્ટમ (LADIS), રિવર ઇન્ફર્મેશન સિસ્ટમ (RIS), CAR-D, પોર્ટલ ફોર નેવિગેશનલ ઇન્ફર્મેશન (PANI), અને મેનેજમેન્ટ ઇન્ફર્મેશન એન્ડ રિપોર્ટિંગ સોલ્યુશન (MIRS) જેવા ડિજિટલ ટૂલ્સ લોન્ચ કર્યા. પ્રદૂષણ ઘટાડવા અને નદી પર્યટનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે હાઇબ્રિડ ઇલેક્ટ્રિક કેટામરન અને હાઇડ્રોજન જહાજો જેવી ગ્રીન પહેલો રજૂ કરવામાં આવી રહી છે.

લક્ષ્યાંકો અને સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ

ભારત સરકારે આંતરિક જળમાર્ગો દ્વારા માલસામાનની હેરફેર માટે મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યો નક્કી કર્યા છે.

IWAI મેરીટાઇમ ઇન્ડિયા વિઝન 2030 અનુસાર IWT દ્વારા કાર્ગો હિલચાલનો મોડલ હિસ્સો 2% થી વધારીને 5% અને ટ્રાફિક વોલ્યુમ 200 મિલિયન મેટ્રિક ટન (MMT) થી વધુ અને મેરીટાઇમ અમૃત કાલકા વિઝન 2047 મુજબ 2047 સુધીમાં 500 મિલિયન મેટ્રિક ટન (MMT) થી વધુ કરવાનો લક્ષ્યાંક ધરાવે છે.

આંતરિક જળમાર્ગોને પ્રોત્સાહન આપવા નીતિગત પગલાં

1. જલવાહક – કાર્ગો પ્રમોશન સ્કીમ

ભારતમાં ઇનલેન્ડ વોટર ટ્રાન્સપોર્ટ (IWT) ક્ષેત્ર હજુ પણ વિકાસશીલ છે અને તેને રોડ અને રેલથી જળમાર્ગો પર કાર્ગોને ખસેડવા માટે સમર્થનની જરૂર છે. જળમાર્ગ પરિવહન સસ્તું હોવા છતાં, મલ્ટિમોડલ હેન્ડલિંગને કારણે એકંદર લોજિસ્ટિક્સ ખર્ચ વધુ હોઈ શકે છે. આ સમસ્યાનું સમાધાન કરવા અને IWTને પ્રોત્સાહન આપવા માટે 15 ડિસેમ્બર, 2024નાં રોજ રૂ. 95.42 કરોડનાં બજેટ સાથે "જલવાહક" યોજના શરૂ કરવામાં આવી હતી. તેના બે મુખ્ય ઘટકો છે:

1. નાણાકીય પ્રોત્સાહનઃ કાર્ગો માલિકોને માર્ગ/રેલવેમાંથી IWTમાં કાર્ગોનું સ્થળાંતર કરવા માટે વાસ્તવિક સંચાલન ખર્ચ પર 35 ટકા વળતર મળે છે, જે જળમાર્ગોના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે.
2. શિડ્યુલ્ડ સર્વિસીસઃ વિશ્વસનીયતા અને આગાહીને વેગ આપવા માટે નિયમિત કાર્ગો સેવાઓ શરૂ કરવામાં આવી છે.

મુખ્ય માર્ગોમાં સામેલ છેઃ

• • કોલકાતા-પટણા–વારાણસી (NW-1)
  • કોલકાતા-પાંડુ (એનડબલ્યુ-2 ભારત-બાંગ્લાદેશ પ્રોટોકોલ માર્ગ મારફતે)
  • કોલકાતા-બદરપુર/કરીમગંજ (NW-16 વાયા IBP રૂટ)

આ યોજના NW-1, NW-2 અને NW-16 પર કાર્ગો અવરજવરને આવરી લે છે, જેનાથી આસપાસના વિસ્તારોને ફાયદો થાય છે અને જળમાર્ગ પરિવહનમાં વિશ્વાસ વધે છે.

2.આંતરિક જહાજો પર ટનેજ ટેક્સનો વિસ્તાર

1 ફેબ્રુઆરી, 2025ના રોજ બજેટ દરમિયાન જાહેર કરાયેલ ટનેજ કર વ્યવસ્થા ભારતીય શિપિંગ અધિનિયમ, 2021 હેઠળ નોંધાયેલા આંતરિક જહાજો સુધી પણ લંબાવવામાં આવી છે.

• લાભો: નફા કરતાં જહાજના ટનેજ પર આધારિત સ્થિર અને અનુમાનિત કર વ્યવસ્થા પૂરી પાડે છે, જેનાથી કરનો બોજ ઓછો થાય છે અને આંતરિક શિપિંગના વ્યાપક સ્વીકારને પ્રોત્સાહન મળે છે.

3. ખાનગી રોકાણ માટે નિયમનકારી માળખું

રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગો (જેટી/ટર્મિનલ્સનું નિર્માણ) નિયમનો, 2025ને નોટિફાઇડ કરવામાં આવ્યા છે, જે જેટી અને ટર્મિનલ્સના નિર્માણ અને વ્યવસ્થાપન માટે સ્પષ્ટ કાનૂની અને કાર્યકારી માળખું સ્થાપિત કરીને આંતરિક જળમાર્ગોના માળખામાં ખાનગી રોકાણને સક્ષમ બનાવે છે.

4. પોર્ટ ઇન્ટિગ્રેશન

સીમલેસ મલ્ટિમોડલ લોજિસ્ટિક્સ સુનિશ્ચિત કરવા માટે, વારાણસી, સાહિબગંજ અને હલ્દિયા ખાતેના મલ્ટિ-મોડલ ટર્મિનલ્સ તેમજ કાલુઘાટ ખાતેના ઇન્ટરમોડલ ટર્મિનલને સંચાલન અને પ્રબંધન માટે કોલકાતાના શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી બંદર પર સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવી રહ્યા છે. આ એકીકરણથી બંદરો અને આંતરિક જળમાર્ગો વચ્ચે માલસામાનની અવરજવર સુવ્યવસ્થિત થવાની અપેક્ષા છે.

5.  ડિજિટાઇઝેશન અને કેન્દ્રિય ડેટાબેઝ

માર્ગ પરિવહન માટે વપરાતી 'વાહન' અને 'સારથી' સિસ્ટમની જેમ, આંતરિક જહાજો અને ક્રૂની નોંધણી માટે એક કેન્દ્રિય પોર્ટલ વિકસાવવામાં આવી રહ્યું છે. આ પહેલ કરશે:

• રજીસ્ટ્રેશન પ્રક્રિયાઓને સરળ બનાવશે
• જહાજ અને ક્રૂની ઉપલબ્ધતા પર રીઅલ-ટાઇમ ડેટા પ્રદાન કરશે
• ક્ષેત્રમાં પારદર્શકતા અને આયોજનમાં વધારો કરશે

6. કાર્ગો એકત્રીકરણ માળખાકીય સુવિધા

જળમાર્ગો પર છૂટાછવાયા ઔદ્યોગિક હાજરી સંબંધિત સમસ્યાઓને સંબોધવા માટે, કાર્ગો એકત્રીકરણ કેન્દ્રો વિકસાવવામાં આવી રહ્યા છે:

• વારાણસીમાં ફ્રેઇટ વિલેજ
• સાહિબગંજ ખાતે ઇન્ટિગ્રેટેડ ક્લસ્ટર-કમ-લોજિસ્ટિક્સ પાર્ક

આ લોજિસ્ટિક્સ હબ વિકસાવવા અને રેલ કનેક્ટિવિટી પૂરી પાડવા માટે નેશનલ હાઇવે લોજિસ્ટિક્સ મેનેજમેન્ટ લિમિટેડ (NHLML) અને ઇન્ડિયન પોર્ટ્સ એન્ડ રેલ્વે કંપની લિમિટેડની નિમણૂક કરવામાં આવી છે.

7. ભારત-બાંગ્લાદેશ પ્રોટોકોલ રૂટનું સંચાલન

ભારત-બાંગ્લાદેશ પ્રોટોકોલ હેઠળ મૈયા અને સુલતાનગંજ વચ્ચેના રૂટ નંબર 5 અને 6નું સફળતાપૂર્વક પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. બાંગ્લાદેશ સરકારની સંમતિ પછી નિયમિત કામગીરી શરૂ થશે.

8. જાહેર ક્ષેત્રનાં એકમો (PSU) સાથે જોડાણ

140થી વધારે પીએસયુને તેમનાં કાર્ગોનો કેટલોક હિસ્સો IWTમાં ખસેડવાની કામગીરી હાથ ધરવામાં આવી છે. પેટ્રોલિયમ, ખાતર, કોલસો, સ્ટીલ અને ભારે ઉદ્યોગો સહિતના મંત્રાલયોને તેમની કાર્ગો મૂવમેન્ટ યોજનાઓને મેરિટાઇમ ઇન્ડિયા વિઝનના મોડલ શિફ્ટ લક્ષ્યાંકો સાથે ગોઠવવા વિનંતી કરવામાં આવી છે.

આંતરિક જળ પરિવહન માટે માળખાગત વિકાસ:

• ફેરવેની જાળવણી: જહાજના નેવિગેશન માટે 35/45 મીટર પહોળાઈ અને 2.0થી 3.0 મીટરની ઊંડાઈ જાળવી રાખવા માટે નેશનલ વોટરવેઝ (NW) પર ચાલી રહેલી રિવર ટ્રેનિંગ, ડ્રેજિંગ, ચેનલ માર્કિંગ અને સર્વેક્ષણ.
• NW-1 (ગંગા નદી): 5 હાલના ટર્મિનલ ઉપરાંત 49 કોમ્યુનિટી જેટી, 20 ફ્લોટિંગ ટર્મિનલ, 3 મલ્ટી-મોડલ ટર્મિનલ (MMT) અને 1 ઇન્ટર-મોડલ ટર્મિનલ (IMT) બનાવવામાં આવ્યા હતા.
• NW-2 (બ્રહ્મપુત્રા નદી): 12 ફ્લોટિંગ ટર્મિનલ, પાંડુ, જોગીઘોપા ખાતે MMT અને નદીના કાર્ગો/ક્રૂઝ જહાજો માટે બોગીબીલ અને ધુબરી ખાતે ટર્મિનલ. જોગીઘોપા, પાંડુ, વિશ્વનાથ ઘાટ અને નેમાતી ખાતે 4 સમર્પિત જેટીઓ બનાવવામાં આવી હતી.
• NW-3 (વેસ્ટ કોસ્ટ કેનાલ, કેરળ): 9 કાયમી ટર્મિનલ અને 2 રો-રો ટર્મિનલ જેમાં વેરહાઉસ બનાવવામાં આવ્યા છે.
• NW-68 (ગોવા): માંડોવી નદીમાં 2020માં 3 તરતી કોંક્રિટ જેટીઓ અને 2022માં 1 સ્થાપિત કરવામાં આવશે.
• NW-4 (કૃષ્ણા નદી, આંધ્રપ્રદેશ): 4 ટૂરિસ્ટ જેટી શરૂ કરવામાં આવી.
• અન્ય પ્રોજેક્ટ્સઃ ઉત્તરપ્રદેશમાં મથુરા-વૃંદાવન પટ્ટામાં NW-110 (યમુના નદી) પર 12 નંબરની જેટી, NW-73 પર 2 જેટી (નર્મદા નદી) અને બિહારમાં NW-37 (ગંડક નદી) પર 2 જેટી કાર્યરત છે.

ટકાઉ ભવિષ્ય તરફ નેવિગેટ કરવું

ભારતના આંતરિક જળમાર્ગો વિકસાવવા માટેના સંકલિત પ્રયાસોએ રેકોર્ડ કાર્ગો હિલચાલ અને વિસ્તૃત માળખાગત સુવિધાઓ સાથે નોંધપાત્ર પરિણામો આપ્યા છે. વ્યૂહાત્મક રોકાણો, નીતિગત પહેલો અને ડિજિટલ નવીનતાઓનું સંયોજન દેશને તેના IWT ક્ષેત્રને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે સ્થિતિ આપે છે, જે ટકાઉ પરિવહન અને આર્થિક વિકાસમાં ફાળો આપે છે. આવનારા દાયકાઓ માટે નિર્ધારિત મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવા માટે આ ક્ષેત્રો પર સતત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું મહત્વપૂર્ણ રહેશે.

સંદર્ભો

• https://pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2116161&reg=3&lang=1
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2121940
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU782_86Mb1w.pdf?source=pqals
• https://iwai.nic.in/chairmans-desk
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU5731_91LDMl.pdf?source=pqals

પીડીએફમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com