પરિચય

ક્રુઝ ટૂરિઝમ એ પ્રકૃતિ-સંચાલિત પ્રવાસનો અનુભવ છે જે દેશની નદીઓ, સમુદ્રો અને નહેરોને બધા બજેટ માટે થીમ આધારિત પ્રવાસો માટે ખોલે છે. તે દૂરના સ્થળો સુધી સલામત અને આરામદાયક પહોંચ પૂરી પાડે છે, સમાવેશીતા અને મુસાફરીની સરળતાને પ્રોત્સાહન આપે છે. કુદરતી જળમાર્ગોનો ઉપયોગ કરીને, તે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય જોડાણને પ્રોત્સાહન આપે છે, જ્યારે આતિથ્ય, મનોરંજન, સંસ્કૃતિ અને તેનાથી આગળ રોજગાર સર્જન દ્વારા સ્થાનિક અર્થતંત્રોને વેગ આપે છે.

ભારતમાં દરિયાકાંઠા અને નદી ક્ષેત્રો માટે ક્રુઝ ટુરિઝમમાં નોંધપાત્ર સંભાવનાઓ છે. આ નીચેના પરિબળોની હાજરીને કારણે છે:

5. પશ્ચિમ અને પૂર્વમાં 7500 કિમી લાંબા દરિયાકિનારાઓ સાથે 12 મુખ્ય અને 200 નાનાં બંદરો
5. આશરે 400 નદીઓને જોડતા 20,000 કિલોમીટરથી વધુ લાંબા નેવિગેબલ 110 જળમાર્ગોનું નેટવર્ક.
5. ભારતમાં અનેક રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને 1300 ટાપુઓ છે જે દરિયાકિનારા પર અથવા રાજ્યો અને આંતરરાજ્ય નદીઓ અથવા રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગોના કિનારે છે.

ક્રૂઝ ટૂરિઝમને વેગ આપવા માટે ભારત સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા પગલાં

1. ક્રુઝ ભારત મિશન

'ક્રૂઝ ભારત મિશન'ની શરૂઆત 30 સપ્ટેમ્બર, 2024ના રોજ મુંબઈ બંદરથી કરવામાં આવી હતી. દેશમાં ક્રુઝ ટૂરિઝમની પ્રચૂર સંભવિતતાને પ્રોત્સાહન આપવાના ઉદ્દેશ સાથે આ કાર્યક્રમનો ઉદ્દેશ પાંચ વર્ષની અંદર એટલે કે વર્ષ 2029 સુધીમાં ક્રુઝ પેસેન્જર ટ્રાફિકને બમણો કરીને દેશના ક્રુઝ ટૂરિઝમ ઉદ્યોગને આગળ વધારવાનો છે.

CBM ક્રુઝ ક્ષેત્રને સંચાલિત કરતી નીતિ, નિયમનકારી અને અન્ય પાસાઓ પર હસ્તક્ષેપ કરવા માટે આંતર-મંત્રી અભિગમ માટે એક માળખું પૂરું પાડે છે અને કસ્ટમ્સ, ઇમિગ્રેશન, CISF, રાજ્ય પ્રવાસન વિભાગો, રાજ્ય દરિયાઇ એજન્સીઓ, જિલ્લા વહીવટીતંત્ર અને સ્થાનિક પોલીસ જેવી તમામ નિયમનકારી એજન્સીઓની જવાબદાર ભાગીદારીને સક્ષમ બનાવે છે.

આ પહેલનો હેતુ ક્રુઝ ટૂરિઝમ માટે વૈશ્વિક કેન્દ્ર બનવાની ભારતની દ્રષ્ટિને ઉત્કૃષ્ટ બનાવવાનો અને દેશને અગ્રણી વૈશ્વિક ક્રુઝ ડેસ્ટિનેશન તરીકે પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. ક્રુઝ ઇન્ડિયા મિશન ત્રણ તબક્કામાં લાગુ કરવામાં આવશે, જેની શરૂઆત 1 ઓક્ટોબર 2024થી શરૂ થઈને 31 માર્ચ 2029 સુધી થશે.

2. મેરિટાઇમ ઇન્ડિયા વિઝન 2030: ભારત સરકારનું વિઝન ભારતને દરિયાઈ અને નદી બંને પ્રકારના ક્રૂઝ માટે વૈશ્વિક ક્રૂઝ બજારમાં એક મહત્વપૂર્ણ ખેલાડી બનાવવાનું છે. વધતી માંગ અને ખર્ચપાત્ર આવકને કારણે આગામી દાયકામાં ભારતીય ક્રુઝ બજાર 8 ગણું વધવાની ધારણા છે.

એમઆઇવી 2030 હેઠળ ભારતને ક્રુઝ ટૂરિઝમ માટે વૈશ્વિક સ્થળ તરીકે પ્રોત્સાહન આપવા માટે ત્રણ મુખ્ય ક્ષેત્રોમાં હસ્તક્ષેપોની ઓળખ કરવામાં આવી છેઃ

• ઓશનિક અને કોસ્ટલ ક્રુઝ
• ટાપુ અને માળખાગત વિકાસ
• રિવર અને ઇનલેન્ડ ક્રુઝ

3. ક્રુઝ ટૂરિઝમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે લેવામાં આવેલા વધારાના પગલાં:

રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમ:

રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમ એ લેઝર ઉદ્યોગમાં એક ઉભરતો સેગમેન્ટ છે જેમાં ઉચ્ચ વૃદ્ધિની તક છે. વનસ્પતિ અને પ્રાણીસૃષ્ટિ તથા સાંસ્કૃતિક વારસાથી સમૃદ્ધ, મુખ્ય નદીઓની રચના કરતા કેટલાક રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગો વિવિધ રાજ્યો અને જિલ્લાઓમાંથી પસાર થાય છે. વિવિધ રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગો પર યોગ્ય સ્થળોની ઓળખ કરવામાં આવી છે અને ભારતમાં રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમના વિકાસ માટે તેની શોધ કરવામાં આવી રહી છે.

નદી પર્યટનના વિકાસ માટે IWAI દ્વારા લેવામાં આવેલી પહેલ નીચે મુજબ છે:

• કેટલાક એનડબ્લ્યુમાં નેવિગેશનલ એઇડ્સની સાથે જળમાર્ગો પર નેવિગેશનલ ચેનલ વિકસાવવી અને જો જરૂરી હોય તો ડ્રેજિંગ (કાંપ દૂર કરવાની પ્રક્રિયા) હાથ ધરવી.
• પ્રવાસીઓની અવરજવરને સરળ બનાવવા માટે જળમાર્ગો પર વિવિધ સ્થળોએ જહાજો માટે બર્થિંગ અને સુવિધાઓનું નિર્માણ.
• નદી ક્રુઝ પર્યટન માટે એક ઇકોસિસ્ટમ વિકસાવવા તેમજ જળમાર્ગો પર વારસાગત સ્થળો અને પ્રવાસન આકર્ષણોને પ્રોત્સાહન આપવું.

રિવર ક્રૂઝના વિકાસથી પ્રવાસન ઉદ્યોગમાંથી હાલની આવક, રોજગારી વગેરેમાં વધારો થશે. નદીઓના કિનારે કેટલાક યોગ્ય ટર્મિનલ છે જે ક્રુઝ ટુરિઝમને પ્રોત્સાહન આપે છે. આમાં ગંગા, બ્રહ્મપુત્રા નદીના વિશાળ પટ પર ક્રૂઝ અને કેરળના અલાપ્પુઝાના બેકવોટરમાં તરતી હાઉસબોટનો સમાવેશ થાય છે.

જાન્યુઆરી 2023માં માનનીય પ્રધાનમંત્રીએ વિશ્વના સૌથી લાંબા રિવર ક્રૂઝ એમવી ગંગા વિલાસનું લોન્ચિંગ કર્યું, જે દેશના સમૃદ્ધ રિવર ક્રૂઝ પ્રવાસનને ઉજાગર કરે છે. વારાણસીથી દિબ્રુગઢ સુધીની આ શાનદાર 3,200 કિમીની યાત્રા પાંચ ભારતીય રાજ્યો અને બાંગ્લાદેશની 27 નદી પ્રણાલીઓમાંથી પસાર થાય છે. આ અદ્ભુત અભિયાને વૈશ્વિક સ્તરે ધ્યાન ખેંચ્યું અને પ્રતિષ્ઠિત 'લિમ્કા બુક ઓફ રેકોર્ડ્સ'માં સ્થાન મેળવ્યું છે.

તાજેતરનાં વિકાસ

• યમુના નદી પર ક્રુઝ ટૂરિઝમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે IWAI, દિલ્હી સરકાર વચ્ચે સમજૂતી કરાર (MoU): માર્ચ, 2025માં, ઇનલેન્ડ વોટરવેઝ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા (IWAI) અને પોર્ટ્સ, શિપિંગ એન્ડ વોટરવેઝ (MoPSW) મંત્રાલયે સોનિયા વિહાર અને જગતપુર વચ્ચે યમુના (NW-110)ના ચાર કિલોમીટરના પટ્ટાને ઇકો-ફ્રેન્ડલી ક્રુઝ ટૂરિઝમના કેન્દ્ર તરીકે વિકસાવવા માટે દિલ્હી સરકારની વિવિધ એજન્સીઓ સાથે MoU પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. આ પ્રોજેક્ટ બાયો-ટોઇલેટ્સ અને સલામતી સુવિધાઓથી સજ્જ ઇલેક્ટ્રિક-સોલર હાઇબ્રિડ બોટ્સ સ્થાપિત કરશે અને સરળ કામગીરીને ટેકો આપવા માટે બે એચડીપીઇ જેટી સ્થાપિત કરશે - દિલ્હીમાં સ્થાયી, ટૂંકા અંતરના નેવિગેશન અને મનોરંજક પર્યટનને પ્રોત્સાહન આપશે.
• રિવર ક્રૂઝ ટૂરિઝમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે જમ્મુ અને કાશ્મીર સાથે IWAIનું MoU: માર્ચ, 2025માં ઇનલેન્ડ વોટરવેઝ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા (IWAI)એ જમ્મુ અને કાશ્મીર સરકાર સાથે આ વિસ્તારમાં ત્રણ નિયુક્ત રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગોમાં રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સમજૂતીકરાર (MoU) પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. ભારતનાં 111 રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગોમાં જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ત્રણ નદીઓ ચિનાબ (NW-26), જેલમ નદી (NW-49) અને રાવી નદી (NW-84) વસે છે. આંતરિક પર્યટન માટે એક મોટા દબાણને ચિહ્નિત કરતા, IWAI એ આ માર્ગો પર ક્રુઝ ટૂરિઝમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને અનુભવો વિકસાવવા માટે આશરે ₹100 કરોડની પ્રતિબદ્ધતા વ્યક્ત કરી છે.
• ગુજરાત અને મધ્યપ્રદેશ સરકાર સાથે IWAI – IWAIએ 19 એપ્રિલ, 2024નાં રોજ કુક્ષીથી સરદાર સરોવર ડેમ સુધી ક્રુઝ કામગીરી શરૂ કરવા માટે ગુજરાત અને મધ્યપ્રદેશની સરકારો સાથે ત્રિપક્ષીય સમજૂતી કરી હતી.
• કોન્ફરન્સ: સ્ટેકહોલ્ડર કોન્ફરન્સનું આયોજન માર્ચ-એપ્રિલ, 2024માં કોલકાતા અને કોચીમાં તથા દિલ્હીમાં 3 મે, 2024ના રોજ રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કરવામાં આવ્યું હતું.
• રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમમાં નોંધપાત્ર રોકાણ: કોલકાતામાં "ગંગા ક્વીન" જહાજ પર પ્રથમ ઇનલેન્ડ વોટરવેઝ ડેવલપમેન્ટ કાઉન્સિલની બેઠક યોજાઈ હતી. દેશમાં આર્થિક વૃદ્ધિ અને વાણિજ્યની ચેનલો તરીકે આંતરિક જળમાર્ગોને સક્ષમ બનાવવાના ઉદ્દેશ સાથેની આ બેઠકમાં રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમના વિકાસ માટે રૂ. 45,000 કરોડના રોકાણની પ્રતિબદ્ધતા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી. તેમાંથી 2047 સુધીમાં અમૃત સમયગાળના અંત સુધીમાં ક્રૂઝ જહાજો માટે અંદાજિત 35,000 કરોડ રૂપિયા અને ક્રુઝ ટર્મિનલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના વિકાસ માટે રૂ. 10,000 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે.
• ઇનલેન્ડ વોટરવેઝ ડેવલપમેન્ટ કાઉન્સિલ (IWDC)ની બેઠકના ઉદ્ઘાટન સત્રમાં 'રિવર ક્રુઝ ટૂરિઝમ રોડમેપ, 2047'ની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. આ રોડમેપ ચાર મહત્વપૂર્ણ સ્તંભો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમાં રિવર ક્રુઝ ટુરિઝમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, સંકલન, સુલભતા અને નીતિનો સમાવેશ થાય છે.  રોડમેપના ભાગરૂપે આંતરિક જળમાર્ગો પર 30થી વધારે સંભવિત માર્ગો અને ટૂરિસ્ટ સર્કિટની ઓળખ વધુ વિકાસ માટે કરવામાં આવી છે. 

નિષ્કર્ષ

ભારતમાં ક્રુઝ પર્યટન એક આશાસ્પદ માર્ગ પર છે, જે નદીઓ, દરિયાકિનારા અને બંદરોના વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર નેટવર્કનો લાભ લઈને અનન્ય મુસાફરી અનુભવો પ્રદાન કરે છે જે મનોરંજન અને સાંસ્કૃતિક શોધને જોડે છે. ક્રુઝ ઇન્ડિયા મિશન અને મેરીટાઇમ ઇન્ડિયા વિઝન 2030 જેવી મુખ્ય પહેલો સાથે, સરકાર ભારતને વૈશ્વિક ક્રુઝ ડેસ્ટિનેશન તરીકે સ્થાપિત કરવા માટે મજબૂત પાયો નાખી રહી છે. કેરળના શાંત બેકવોટરથી લઈને ભવ્ય ગંગા અને યમુના અને બ્રહ્મપુત્રના શુદ્ધ પટ્ટાઓ સુધી, ક્રુઝ પર્યટન માત્ર નવી આર્થિક શક્યતાઓ ખોલી રહ્યું નથી પરંતુ રોજગારીનું સર્જન કરીને અને સ્થાનિક અર્થતંત્રને વેગ આપીને સમાવિષ્ટ વિકાસને પણ સક્ષમ બનાવી રહ્યું છે. જેમ જેમ માળખાગત સુવિધાઓનો વિકાસ થાય છે અને જાગૃતિ વધે છે, તેમ તેમ ક્રુઝ પર્યટન ભારતના પ્રવાસ અને પર્યટન પરિદૃશ્યનો એક નિર્ણાયક સ્તંભ બનવા માટે તૈયાર છે, જે વિશ્વને ભારતને ફરીથી શોધવા માટે આમંત્રણ આપે છે.

સંદર્ભો:

• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/jun/doc2023627218001.pdf
• https://pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=2089049&reg=3&lang=1
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1995104
• https://shipmin.gov.in/sites/default/files/River_Cruise_roadmap.pdf
• https://shipmin.gov.in/sites/default/files/Annual%20Report%202024-25%20-%20English.pdf
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU713_qgaKHF.pdf?source=pqals
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU4707_0T0078.pdf?source=pqals
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2060272
• https://sagarmala.gov.in/sites/default/files/MIV%202030%20Report.pdf
• https://tourism.gov.in/cruise-tourism-0
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/183/AU41_aaehtt.pdf?source=pqals
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2110476
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2108820
• https://iwai.nic.in/sites/default/files/Meeting%20with%20Cruise%20Operators%20and%20State%20Governments_0.pdf

પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/JY/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com