પરિચય

8 એપ્રિલ, 2025નાં રોજ ભારતને પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના (પીએમએમવાય)નાં 10 વર્ષ પૂર્ણ થશે. પ્રધાનમંત્રીનો મુખ્ય કાર્યક્રમ પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના (પીએમએમવાય)નો ઉદ્દેશ ફંડથી વંચિત સૂક્ષ્મ ઉદ્યોગો અને લઘુ ઉદ્યોગોને ભંડોળ પૂરું પાડવાનો હતો. કોલેટરલનો ભાર દૂર કરીને અને સુલભતાને સરળ બનાવીને, મુદ્રાએ તળિયાના ઉદ્યોગસાહસિકતાના નવા યુગનો પાયો નાખ્યો હતો.

દેશભરમાં, જીવન બદલાઈ ગયું છે. દિલ્હીમાં રહેતા દરજી કમલેશે પોતાનું કામ વિસ્તાર્યું, અન્ય ત્રણ મહિલાઓને નોકરીએ રાખી અને પોતાના બાળકોને એક સારી સ્કૂલમાં દાખલ કર્યા. એક દિવસમાં 50 સાવરણીથી શરૂઆત કરનાર બિંદુ હવે 500 નું ઉત્પાદન કરતા એકમમાં આગળ છે. હવે આ કોઈ અપવાદ નથી. તેઓ એક મોટા બદલાવને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

સ્ટીચિંગ એકમો અને ચાના સ્ટોલથી માંડીને સલૂન, મિકેનિકની દુકાનો અને મોબાઇલ રિપેરિંગના વ્યવસાયો સુધી, કરોડો સૂક્ષ્મ ઉદ્યોગસાહસિકો આત્મવિશ્વાસ સાથે આગળ વધ્યા છે, જે તેમની સંભવિતતામાં વિશ્વાસ ધરાવતી સિસ્ટમ દ્વારા સક્ષમ છે. પીએમએમવાયએ ભારતના અર્થતંત્રની કરોડરજ્જુ સમાન નોન-કોર્પોરેટ, નોન-ફાર્મ માઇક્રો અને લઘુ ઉદ્યોગોને સંસ્થાગત ધિરાણ ઓફર કરીને આ સફરને ટેકો આપ્યો છે.

મુદ્રા યોજના તેના મૂળમાં વિશ્વાસની વાર્તા છે. લોકોની આકાંક્ષાઓ અને નિર્માણ કરવાની તેમની ક્ષમતામાં વિશ્વાસ. નાનામાં નાના સપના પણ વિકાસ માટે એક પ્લેટફોર્મના હકદાર છે તે માન્યતામાં વિશ્વાસ.

પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના હેઠળ પ્રાપ્ત થયેલી સફળતાઓ

એપ્રિલ 2015માં તેની શરૂઆત થઈ ત્યારથી અત્યાર સુધીમાં પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના (પીએમએમવાય)એ  રૂ. 32.61 લાખ કરોડથી 52 કરોડથી વધુની લોન મંજૂર કરી છે, જેણે રાષ્ટ્રવ્યાપી ઉદ્યોગસાહસિક ક્રાંતિને વેગ આપ્યો છે. ધંધાકીય વિકાસ હવે માત્ર મોટાં શહેરો પૂરતો જ મર્યાદિત નથી રહ્યો - તે નાનાં નગરો અને ગામડાંઓમાં ફેલાઈ રહ્યો છે, જ્યાં પ્રથમ વખતના ઉદ્યોગસાહસિકો તેમના ભાગ્યનો હવાલો સંભાળી રહ્યા છે. માનસિકતામાં પરિવર્તન સ્પષ્ટ છે: લોકો હવે નોકરી શોધનારા નથી રહ્યા; તેઓ જોબ ક્રિએટર બની રહ્યા છે.

એમએસએમઇ ક્રેડિટ તેજીઃ મજબૂત બિઝનેસ ઇકોસિસ્ટમ

એસબીઆઈના અહેવાલમાં મુદ્રાની અસરથી પ્રેરિત એમએસએમઇના ધિરાણ પ્રવાહમાં નોંધપાત્ર વધારો દર્શાવવામાં આવ્યો છે. એમએસએમઇ ધિરાણ નાણાકીય વર્ષ 2014માં ₹8.51 લાખ કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2024માં ₹27.25 લાખ કરોડ થયું હતું અને નાણાકીય વર્ષ 25માં તે ₹30 લાખ કરોડને પાર કરી જવાનો અંદાજ છે. કુલ બેંક ધિરાણમાં એમએસએમઇ ધિરાણનો હિસ્સો નાણાકીય વર્ષ 2014માં 15.8 ટકાથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2024માં આશરે 20 ટકા થયો છે. જે ભારતીય અર્થતંત્રમાં તેની વધતી ભૂમિકા દર્શાવે છે. આ વિસ્તરણે નાનાં નગરો અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોના ધંધાઓને નાણાકીય સહાય મેળવવાને સમર્થ બનાવ્યા છે. જે અગાઉ પ્રાપ્ય ન હતી, જે ભારતના આત્મનિર્ભર અર્થતંત્રને મજબૂત બનાવે છે અને તૃણમૂલ સ્તરે રોજગારીના સર્જનને આગળ ધપાવે છે.

નાણાકીય સર્વસમાવેશકતાઃ મહિલા સશક્તીકરણ

મુદ્રા લાભાર્થીઓમાં મહિલાઓનો હિસ્સો 68 ટકા છે, જે સમગ્ર દેશમાં મહિલાઓની આગેવાની હેઠળના ઉદ્યોગોને આગળ વધારવામાં યોજનાની મુખ્ય ભૂમિકા પર ભાર મૂકે છે.  નાણાકીય વર્ષ 2016 અને નાણાકીય વર્ષ 25 વચ્ચે, મહિલા પીએમએમવાય વિતરણની રકમ 13 ટકાના સીએજીઆર પર વધીને ₹62,679 પર પહોંચી હતી, જ્યારે મહિલા દીઠ ઇન્ક્રીમેન્ટલ ડિપોઝિટ 14 ટકાના સીએજીઆરથી વધીને ₹95,269 થઈ હતી. મહિલાઓને ઊંચા વિતરણનો હિસ્સો ધરાવતા રાજ્યોએ મહિલાઓની આગેવાની હેઠળના એમએસએમઇ મારફતે રોજગારીનું સર્જન નોંધપાત્ર રીતે ઊંચું નોંધાવ્યું છે, જે મહિલાઓના આર્થિક સશક્તીકરણ અને શ્રમ બળની ભાગીદારીમાં વધારો કરવામાં લક્ષિત નાણાકીય સર્વસમાવેશકતાની અસરકારકતાને પ્રતિપાદિત કરે છે.

નાણાકીય સર્વસમાવેશકતાઃ સામાજિક રીતે હાંસિયામાં ધકેલાઇ ગયેલા જૂથો સુધી પહોંચવું

પીએમએમવાયએ પરંપરાગત ક્રેડિટ અવરોધોને તોડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. એસબીઆઈના અહેવાલ અનુસાર, મુદ્રા ખાતાઓનો 50 ટકા હિસ્સો એસસી, એસટી અને ઓબીસી ઉદ્યોગસાહસિકો પાસે છે, જે ઔપચારિક ધિરાણની વ્યાપક પહોંચને સુનિશ્ચિત કરે છે. તદુપરાંત, મુદ્રા લોન ધારકોમાંથી 11 ટકા લઘુમતી સમુદાયોમાંથી આવે છે, જે વંચિત સમુદાયોને ઔપચારિક અર્થતંત્રમાં સક્રિય સહભાગી બનવા સક્ષમ બનાવીને સર્વસમાવેશક વૃદ્ધિમાં યોજનાના પ્રદાનનું પ્રદર્શન કરે છે.

પ્રગતિશીલ ધિરાણ: શિશુથી તરુણ સુધી

છેલ્લાં 10 વર્ષમાં મુદ્રાએ 52 કરોડથી વધારે લોન ખાતાં ખોલવાની સુવિધા આપી છે, જે ઉદ્યોગસાહસિકતાની પ્રવૃત્તિમાં સતત વધારો દર્શાવે છે. કિશોર લોન (₹50,000થી ₹5 લાખ)નો  હિસ્સો નાણાકીય વર્ષ 2016માં 5.9 ટકાથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2025માં 44.7 ટકા થયો છે, જે સૂક્ષ્મથી લઘુ ઉદ્યોગો તરફનો બદલાવ સૂચવે છે. તરુણ વર્ગ (₹5 લાખથી ₹10 લાખ) પણ વેગ પકડી રહ્યો છે, જે સાબિત કરે છે કે મુદ્રા એટલે માત્ર બિઝનેસ શરૂ કરવા માટે જ નહીં, પરંતુ તેમને સ્કેલ કરવામાં મદદ કરવી.

મોટી લોન, મજબૂત બિઝનેસ

પીએમએમવાય હેઠળ મંજૂર કરવામાં આવેલી અને વહેંચવામાં આવેલી કુલ લોનનો ટેલિસ્કોપિક દૃષ્ટિકોણ દર્શાવે છે કે યોજનાની વિશિષ્ટ વેચાણ દરખાસ્તને ઇચ્છિત લાભાર્થીઓના વિવિધ આધાર દ્વારા સારી રીતે સ્વીકારવામાં આવી છે, જેથી પિરામિડના તળિયે આર્થિક પ્રભાવ મજબૂત થાય છે.

 લોનની ટિકિટનું સરેરાશ કદ લગભગ ત્રણ ગણું વધી ગયું છે  - નાણાકીય વર્ષ 2016માં તે રૂ. 38000થી વધીને નાણાકીય વર્ષ 23માં રૂ. 72000થઈ ગયું છે, અને નાણાકીય વર્ષ ૨૫માં તે વધીને રૂ. 1.02 લાખ થઈ ગયું છે - જે વ્યાપની વધતી જતી અર્થવ્યવસ્થાઓને અને બજારની ઊંડાઈ અને પહોળાઈ એમ બન્નેને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

તદુપરાંત, નાણાકીય વર્ષ 2023માં લોન વિતરણમાં 36 ટકાનો વધારો થયો છે, જે દેશભરમાં ઉદ્યોગસાહસિકતાના વિશ્વાસના મજબૂત પુનરુત્થાનનો સંકેત આપે  છે.

પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા લોન વિતરણમાં અગ્રણી રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો

28 ફેબ્રુઆરી, 2025 સુધી, 2015 માં પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજનાની શરૂઆત થયા પછી, તમિલનાડુમાં રાજ્યોમાં ₹3,23,647.76 કરોડનું સૌથી વધુ વિતરણ નોંધાયું છે. ઉત્તર પ્રદેશ ₹3,14,360.86 કરોડ સાથે બીજા ક્રમે છે, જ્યારે કર્ણાટક ₹3,02,146.41 કરોડ સાથે ત્રીજા ક્રમે છે. પશ્ચિમ બંગાળ અને બિહારમાં પણ અનુક્રમે ₹2,82,322.94 કરોડ અને ₹2,81,943.31 કરોડનું નોંધપાત્ર વિતરણ થયું છે. મહારાષ્ટ્ર ₹2,74,402.02 કરોડ સાથે છઠ્ઠા ક્રમે છે, જે છેલ્લા એક દાયકામાં ચાવીરૂપ રાજ્યોમાં યોજનાની વ્યાપક પહોંચ અને અસરને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં, જમ્મુ અને કાશ્મીર 21,33,342 લોન ખાતાઓમાં ₹45,815.92 કરોડની કુલ વહેંચણી સાથે મોખરે છે. આ આંકડાઓ ધિરાણની પહોંચને વિસ્તૃત કરવામાં યોજનાની ભૂમિકાને રેખાંકિત કરે છે

અને માત્ર રાજ્યોમાં જ નહીં પરંતુ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં પણ સ્વરોજગારને પ્રોત્સાહન આપવું.

 

 સંપૂર્ણ યાદી માટે અહીં ક્લિક કરો.

અનફંડેડને ભંડોળ પૂરું પાડવું

સૂક્ષ્મ ઉદ્યોગો આપણા દેશમાં એક મોટો આર્થિક વિભાગ બનાવે છે અને કૃષિ પછી મોટી રોજગારી પૂરી પાડે છે. આ સેગમેન્ટમાં મેન્યુફેક્ચરિંગ, પ્રોસેસિંગ, ટ્રેડિંગ અને સર્વિસ સેક્ટરમાં રોકાયેલા માઇક્રો યુનિટ્સનો સમાવેશ થાય છે. તે લગભગ 10 કરોડ લોકોને રોજગાર પૂરો પાડે છે. આમાંના ઘણા એકમો માલિકી/એકલ માલિકી અથવા પોતાના ખાતાના સાહસો છે અને ઘણા વખત નોન-કોર્પોરેટ સ્મોલ બિઝનેસ સેક્ટર તરીકે ઓળખાય છે.

મિશન, વિઝન અને પીએમએમવાયનો હેતુ

આ યોજનાની મુખ્ય વિશેષતાઓ

સૂક્ષ્મ એકમ વિકાસ અને પુનર્ધિરાણ એજન્સી (મુદ્રા) અંતર્ગત પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના (પીએમએમવાય)ની સ્થાપના ભારત સરકાર દ્વારા સૂક્ષ્મ એકમો સાથે સંબંધિત વિકાસ અને પુનઃધિરાણની પ્રવૃત્તિઓ માટે કરવામાં આવી હતી. પીએમએમવાય એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે રૂ. 20 લાખ સુધીની કોલેટરલ-ફ્રી ઇન્સ્ટિટ્યૂશનલ ક્રેડિટ સભ્ય ધિરાણ સંસ્થાઓ (એમઆઇએલ) એટલે કે શિડ્યૂલ્ડ કમર્શિયલ બેંકો (એસસીબી), પ્રાદેશિક ગ્રામીણ બેંકો (આરઆરબી), નોન-બેંકિંગ ફાઇનાન્સિયલ કંપનીઓ (એનબીએફસી) અને માઇક્રો ફાઇનાન્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન્સ (એમએફઆઇ) દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવે છે.

 

આ યોજના હેઠળ હસ્તક્ષેપની ત્રણ શ્રેણીઓ તૈયાર કરવામાં આવી છે, જેમાં નીચેની બાબતો સામેલ છેઃ

તરુણ પ્લસ: ₹10 લાખથી વધુ અને ₹20 લાખ સુધીની લોન (ખાસ કરીને તરુણ કેટેગરી માટે બનાવવામાં આવી છે, જેમણે અગાઉ લોન લીધી છે અને સફળતાપૂર્વક પરત કરી છે)

આંતરરાષ્ટ્રિય માન્યતા

આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાં ભંડોળ (આઇએમએફ)એ  નાણાકીય સુલભતા વધારવા અને ભારતમાં સર્વસમાવેશક ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના (પીએમએમવાય)ની અસરને સતત સ્વીકારી  છે.

 વર્ષ 2017માં આઇએમએફએ નોંધ્યું હતું કે, આ યોજના મહિલાઓની આગેવાની હેઠળના વ્યવસાયોને ધિરાણ સુલભ કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા અદા કરે છે. તેમાં સૂક્ષ્મ, લઘુ અને મધ્યમ-કદના વ્યવસાયોને કોલેટરલ-ફ્રી લોન પ્રદાન કરીને પીએમએમવાય કેવી રીતે પીએમજેડીવાયના બેંકિંગથી વંચિત ઘરો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં પૂરક બને છે તેના પર પ્રકાશ પાડ્યો  હતો.

 વર્ષ 2019માં આઇએમએફએ પીએમએમવાયની પ્રશંસા કરતાં જણાવ્યું હતું કે માઇક્રો યુનિટ્સ ડેવલપમેન્ટ એન્ડ રિફાઇનાન્સ એજન્સી હેઠળની આ યોજના ઉત્પાદન, વેપાર અને સેવાઓમાં રોકાયેલા વ્યવસાયોને ધિરાણ આપતી નાણાકીય સંસ્થાઓને ટેકો આપીને સૂક્ષ્મ ઉદ્યોગોને વિકસાવવા અને પુનઃધિરાણ આપવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

વર્ષ 2023 સુધીમાં આઇએમએફે એ બાબત પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો કે,  પીએમએમવાયનું કોલેટરલ-ફ્રી લોન માળખું, જેમાં મહિલા ઉદ્યોગસાહસિકતા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે, તેણે મહિલાઓની માલિકીની એમએસએમઇની વૃદ્ધિમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે, જે અત્યારે 2.8 મિલિયનથી વધારે છે.

આઇએમએફે વર્ષ 2024માં પોતાની રજૂઆતમાં એ વાતનો પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો કે, પીએમએમવાય જેવા કાર્યક્રમો મારફતે ઉદ્યોગસાહસિકતા માટે ભારતનું સક્ષમ નીતિગત વાતાવરણ ધિરાણ સુલભતા મારફતે સ્વરોજગારી અને ઔપચારિકરણમાં વધારો કરવામાં સક્રિયપણે પ્રદાન કરી રહ્યું છે.

નિષ્કર્ષ

દસ વર્ષમાં પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજનાએ સતત નાણાકીય સર્વસમાવેશકતાની શક્તિ અને પાયાના સ્તરે નવીનીકરણની તાકાતનું પ્રદર્શન કર્યું છે. 2014 પહેલા, ધિરાણની સુલભતા ઘણીવાર સારી રીતે જોડાયેલા લોકોની તરફેણ કરતી હતી, જ્યારે નાના ઉદ્યોગસાહસિકોને જટિલ પેપરવર્ક જેવા અવરોધોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો અથવા અનૌપચારિક નાણાં પર આધાર રાખવાની ફરજ પડી હતી. બૅન્કોએ મોટા કોર્પોરેટ્સને બેફામ ધિરાણ આપ્યું હતું, જ્યારે અસલી ધિરાણલેનારાઓએ ધિરાણની પહોંચ ગુમાવી દીધી હતી. મુદ્રાએ આ શૂન્યાવકાશમાં પગ મૂક્યો અને એક સ્વચ્છ, સર્વસમાવેશક વિકલ્પ પૂરો પાડ્યો, જેણે દરેકને સમાન તક આપી.

52 કરોડથી વધારે લોન મંજૂર થવાથી આ યોજનાએ મહિલાઓ, અનુસૂચિત જાતિ/અનુસૂચિત જનજાતિ/ઓબીસી સમુદાયો અને ગ્રામીણ ઉદ્યોગસાહસિકોને ઔપચારિક ધિરાણની સુલભતા વધારીને સશક્ત બનાવ્યાં છે. સરેરાશ લોન કદમાં વધારો, એમએસએમઇ ધિરાણનો વધતો હિસ્સો અને સૂક્ષ્મમાંથી લઘુ ઉદ્યોગો તરફનું સ્થળાંતર તેની વધતી જતી અસરને પ્રતિબિંબિત કરે છે. પીએમએમવાય માત્ર સ્વરોજગારી અને રોજગારીના સર્જનને જ પ્રોત્સાહન નથી આપી રહ્યું, પણ ભારતના પાયાના સ્તરે અર્થતંત્રને પણ મજબૂત કરી રહ્યું છે અને સમાન વૃદ્ધિને આગળ ધપાવી રહ્યું છે.

સંદર્ભો

• https://www.mudra.org.in/
• https://www.mudra.org.in/mudra-kahaniyaan-v2/index.html
• https://dea.gov.in/sites/default/files/Annual%20Report%202024-25%20%28English%29.pdf
• https://bank.sbi/documents/13958/43951007/10+Years+of+PMMY_SBI+Report.pdf/93f97f57-e655-dcfc-0733-cd638e82fe0e?t=1743585995479
• https://sansad.in/getFile/annex/267/AU2780_BTT0uC.pdf?source=pqars
• https://bank.sbi/documents/13958/43951007/10+Years+of+PMMY_SBI+Report.pdf/93f97f57-e655-dcfc-0733-cd638e82fe0e?t=1743585995479
• નાણાં મંત્રાલય

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2119814) Visitor Counter : 39