નાગરિક પરમાણુ ઊર્જા ભવિષ્યમાં દેશના વિકાસમાં નોંધપાત્ર પ્રદાનની ખાતરી કરશે.

- પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી

 

પરિચય

કેન્દ્રીય અંદાજપત્ર 2025-26માં ભારતની લાંબા ગાળાની ઊર્જા સંક્રમણ વ્યૂહરચનાના ભાગરૂપે પરમાણુ ઊર્જા તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલાંની રૂપરેખા આપવામાં આવી  છે. સરકારે વર્ષ 2047 સુધીમાં 100 ગીગાવોટ પરમાણુ ઊર્જા ક્ષમતાનું મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંક નિર્ધારિત કર્યું છે.  જેમાં ભારતના ઊર્જા મિશ્રણમાં પરમાણુ ઊર્જાને એક મુખ્ય આધારસ્તંભ તરીકે સ્થાન આપવામાં  આવ્યું છે. આ વિકાસ વિકસિત ભારતના વ્યાપક ઉદ્દેશો સાથે સુસંગત છે, જે ઊર્જાની વિશ્વસનીયતા સુનિશ્ચિત કરે છે અને અશ્મિભૂત ઇંધણ પરની નિર્ભરતાને ઘટાડે છે. આ લક્ષ્યને હાંસલ કરવા માટે, વ્યૂહાત્મક નીતિગત હસ્તક્ષેપો અને માળખાગત રોકાણો હાથ ધરવામાં આવ્યા છે.  જેમાં સ્વદેશી પરમાણુ તકનીક અને જાહેર-ખાનગી સહયોગ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

ઊર્જા સુરક્ષા અને સ્થિરતાપણું પ્રાપ્ત કરવા માટે પરમાણુ ઊર્જાને મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટક તરીકે માન્યતા આપીને  સરકારે વિકસિત ભારત માટે પરમાણુ ઊર્જા મિશનની શરૂઆત કરી છે. આ પહેલનો ઉદ્દેશ સ્થાનિક પરમાણુ ક્ષમતાઓ વધારવાનો, ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવાનો અને  સ્મોલ મોડ્યુલર રિએક્ટર્સ (SMR) જેવી અદ્યતન પરમાણુ ટેકનોલોજીના ઉપયોગને વેગ આપવાનો છે.

સ્મોલ મોડ્યુલર રિએક્ટર્સ (SMR) અને સંશોધન અને વિકાસ પહેલો

કેન્દ્રીય બજેટ 2025-26ની મુખ્ય વિશેષતા પરમાણુ ઊર્જા અભિયાનની શરૂઆત  છે, જે નાના મોડ્યુલર રિએક્ટર્સ (SMR)ના સંશોધન અને વિકાસ (R&D) પર કેન્દ્રિત છે.સરકારે આ પહેલ માટે ₹20,000 કરોડની ફાળવણી કરી છે, જેનું લક્ષ્ય 2033 સુધીમાં ઓછામાં ઓછા પાંચ સ્વદેશી રીતે ડિઝાઇન કરેલા અને કાર્યરત એસએમઆર વિકસાવવાનું છે.

વિકસિત ભારત માટે પરમાણુ ઊર્જા મિશન

ન્યુક્લિયર એનર્જી મિશનના અમલીકરણને સરળ બનાવવા માટે પરમાણુ ઊર્જા અધિનિયમ અને પરમાણુ નુકસાન માટે નાગરિક જવાબદારી અધિનિયમમાં સુધારા  સંસદ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવશે. આ સુધારાઓથી  પરમાણુ ઊર્જા પ્રોજેક્ટ્સમાં ખાનગી ક્ષેત્રના રોકાણોને પ્રોત્સાહન મળવાની અપેક્ષા છે.

આ કાયદાકીય ફેરફારોથી પરમાણુ ક્ષેત્રમાં રોકાણ અને નવીનતા માટે વધુ અનુકૂળ વાતાવરણ બનાવવાની અપેક્ષા છે. આ મિશન વર્ષ 2047 સુધીમાં 100 ગીગાવોટ પરમાણુ ઊર્જા ક્ષમતા હાંસલ કરવાની ભારતની કટિબદ્ધતા સાથે સુસંગત છે, જે કાર્બન ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો કરવા અને ભવિષ્યની ઊર્જાની માગને પહોંચી વળવા માટે આવશ્યક માનવામાં આવતું સીમાચિહ્નરૂપ છે. 30 જાન્યુઆરી 2025 સુધી ભારતની પરમાણુ ક્ષમતા 8180 મેગાવોટ છે.

સરકાર આ હેતુ સાથે ખાનગી ક્ષેત્ર સાથે ભાગીદારી કરશે:

• ભારત નાના રિએક્ટર્સની સ્થાપના,
• ભારત સ્મોલ મોડ્યુલર રિએક્ટરનાં સંશોધન અને વિકાસ, અને
• પરમાણુ ઊર્જા માટે નવી ટેકનોલોજીનું સંશોધન અને વિકાસ.

ભારત સ્મોલ રિએક્ટર્સ

સરકાર ભારત સ્મોલ રિએક્ટર્સ (BSR) વિકસાવીને અને ખાનગી ક્ષેત્ર સાથે  ભાગીદારીની શોધ કરીને તેના પરમાણુ ઊર્જા ક્ષેત્રને સક્રિયપણે વિસ્તૃત  કરી રહી છે. BSR 220 મેગાવોટના પ્રેશરાઇઝ્ડ હેવી વોટર રિએક્ટર્સ (PHWRs) છે. જે સાબિત થયેલી સલામતી અને કામગીરીના રેકોર્ડ સાથે છે. આ રિએક્ટર્સને જમીનની જરૂરિયાતોને ઘટાડવા માટે અપગ્રેડ કરવામાં આવી રહ્યા છે, જે તેમને સ્ટીલ, એલ્યુમિનિયમ અને ધાતુ જેવા ઉદ્યોગોની નજીક તૈનાત કરવા માટે યોગ્ય બનાવે છે.  જે કેપ્ટિવ પાવર પ્લાન્ટ્સ તરીકે સેવા આપે છે જેથી ડિકાર્બનાઇઝેશનના પ્રયત્નોમાં મદદ મળી શકે.

આ યોજનામાં જમીન, ઠંડુ પાણી અને મૂડી પૂરી પાડતી ખાનગી કંપનીઓ સામેલ છે, જ્યારે ન્યુક્લિયર પાવર કોર્પોરેશન ઓફ ઇન્ડિયા લિમિટેડ (NPCIL) હાલના કાનૂની માળખાની અંદર ડિઝાઇન, ગુણવત્તાની ખાતરી અને સંચાલન અને જાળવણીનું સંચાલન કરે છે. આ પહેલ ભારતની વર્ષ 2030 સુધીમાં 500 ગીગાવોટ બિન-અશ્મિભૂત ઇંધણ-આધારિત ઊર્જા ઉત્પાદન હાંસલ કરવાની અને વર્ષ 2030 સુધીમાં પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જામાંથી તેની ઊર્જાની જરૂરિયાતોનો 50 ટકા હિસ્સો પૂર્ણ કરવાની કટિબદ્ધતા સાથે સુસંગત છે.  જે વર્ષ 2021માં  ગ્લાસગોમાં સીઓપી26 સમિટમાં વચન આપવામાં આવ્યું હતું.

BSR ઉપરાંત ભાભા એટોમિક રિસર્ચ સેન્ટર (BARC) નાના મોડ્યુલર રિએક્ટર્સ (SMR)   વિકસાવી રહ્યું છે.  જે નિવૃત્ત થઈ રહેલા કોલસા-આધારિત પાવર પ્લાન્ટ્સને પુનર્જીવિત કરી શકે અને અંતરિયાળ સ્થળોએ વીજળીની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળે. ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ એટોમિક એનર્જી (DAI) પણ નવા ન્યુક્લિયર રિએક્ટર્સ રજૂ કરવાની યોજના ધરાવે  છે, જેમાં હાઇડ્રોજન સહ-ઉત્પાદન માટે હાઇ-ટેમ્પરેચર ગેસ-કૂલ્ડ રિએક્ટર્સ અને પીગળેલા મીઠાના રિએક્ટર્સનો સમાવેશ થાય છે, જેનો ઉદ્દેશ ભારતના વિપુલ થોરિયમ સંસાધનોનો ઉપયોગ કરવાનો છે.

આ વ્યૂહાત્મક પગલું કાર્બન ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો કરવા  અને તેના નાગરિક પરમાણુ ઊર્જા કાર્યક્રમને વધારવા માટેના ભારતના સમર્પણને સૂચવે  છે. જેમાં ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારી ભારતીય કાયદાઓ અને નિયમનોની મર્યાદામાં રહીને નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે.

ભારત સ્મોલ મોડ્યુલર રિએક્ટર્સ

ભારત તેની ઊર્જા સંક્રમણ વ્યૂહરચનાના નિર્ણાયક ભાગ રૂપે સ્મોલ મોડ્યુલર રિએક્ટર્સ (SMR)ની સક્રિયપણે શોધ  કરી રહ્યું છે, જેનો ઉદ્દેશ ઊર્જા સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવાની સાથે સાથે ચોખ્ખા-શૂન્ય ઉત્સર્જનને હાંસલ કરવાનો છે. એસએમઆર 30 મેગાવોટથી લઈને 300થી વધુ એમડબલ્યુઈ સુધીની વીજ ઉત્પાદન ક્ષમતા સાથે એડવાન્સ્ડ ન્યુક્લિયર રિએક્ટર્સ છે. જે પરંપરાગત મોટા પરમાણુ રિએક્ટર્સનો સ્કેલેબલ અને ખર્ચ-અસરકારક વિકલ્પ પૂરો પાડે છે. ભારતની વધતી જતી ઊર્જા માગણીઓ અને ભરોસાપાત્ર, ઓછા કાર્બનવાળી ઊર્જાની જરૂરિયાતને જોતાં, SMR પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા સ્રોતોને પૂરક બનાવવામાં અને ગ્રીડને સ્થિર કરવામાં પરિવર્તનકારી ભૂમિકા ભજવી શકે છે. તેમની મોડ્યુલર ડિઝાઇન ફેક્ટરી-આધારિત ઉત્પાદન માટે પરવાનગી આપે છે.  બાંધકામની સમયરેખા અને ખર્ચમાં ઘટાડો કરે છે, જે તેમને ઓન-ગ્રિડ અને ઓફ-ગ્રિડ બંને એપ્લિકેશન્સ માટે અનુકૂળ બનાવે છે, જેમાં દૂરસ્થ સ્થળોએ ઊભા કરવાનો પણ સમાવેશ  થાય છે.

પ્રેશરાઇઝ્ડ હેવી વોટર રિએક્ટર્સ (PHWRs)માં ભારતની કુશળતા સ્વદેશી SMR ડિઝાઇનના વિકાસ અને તૈનાતી માટે મજબૂત પાયો પૂરો પાડે  છે. SMRને તેના ઊર્જા મિશ્રણમાં સંકલિત કરીને, ભારત જમીનની મર્યાદાઓ દૂર કરી શકે છે, અશ્મિભૂત ઇંધણ પરની નિર્ભરતાને ઘટાડી શકે છે અને પેરિસ સમજૂતી (2015) હેઠળ આંતરરાષ્ટ્રીય આબોહવા પ્રતિબદ્ધતાઓને પૂર્ણ કરવાની તેની ક્ષમતામાં વધારો કરી શકે છે,   જેને ભારતે ઓક્ટોબર, 2016માં મંજૂરી આપી હતી.

ભારતની પરમાણુ ક્ષમતા વધારવા માટે સરકારની પહેલ

વધતી જતી ઊર્જાની માંગને પહોંચી વળવા અને પર્યાવરણીય લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવા માટે ભારત સક્રિયપણે તેની પરમાણુ ઊર્જા ક્ષમતામાં વધારો કરી રહ્યું છે. સરકારે વર્ષ 2031-32 સુધીમાં પરમાણુ ઊર્જાની ક્ષમતા હાલના 8,180 મેગાવોટથી વધારીને 22,480 મેગાવોટ કરવાની દિશામાં પગલાં લેવાનું શરૂ કર્યું છે. આ વિસ્તરણમાં ગુજરાત, રાજસ્થાન, તામિલનાડુ, હરિયાણા, કર્ણાટક અને મધ્યપ્રદેશમાં કુલ 8,000 મેગાવોટના દસ રિએક્ટર્સના નિર્માણ અને કાર્યાન્વયનનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત વધુ દસ રિએક્ટર્સ માટે પ્રોજેક્ટ પહેલાંની પ્રવૃત્તિઓ શરૂ થઈ ગઈ છે. જેમાં 2031-32 સુધીમાં ઉત્તરોત્તર પૂર્ણ થવાની યોજના છે. વધુમાં સરકારે  આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યના શ્રીકાકુલમ જિલ્લાના કોવવાડા ખાતે યુએસએના સહયોગથી 6 x 1208 મેગાવોટનો પરમાણુ ઊર્જા પ્લાન્ટ સ્થાપવાની સૈદ્ધાંતિક મંજૂરી આપી હતી.

19 સપ્ટેમ્બર, 2024ના રોજ એક નોંધપાત્ર સીમાચિહ્ન પ્રાપ્ત થયું હતું, જ્યારે દેશના સૌથી મોટા અને ત્રીજા સ્વદેશી પરમાણુ રિએક્ટરમાંના એક રાજસ્થાન અણુ પાવર પ્રોજેક્ટના યુનિટ -7 (RAP -7) એ નિર્ણાયકતા સુધી પહોંચ્યા હતા, જે નિયંત્રિત વિચ્છેદન સાંકળ પ્રતિક્રિયાની શરૂઆતને ચિહ્નિત કરે છે. આ ઇવેન્ટ સ્વદેશી પરમાણુ રિએક્ટર્સના નિર્માણ અને સંચાલનમાં ભારતની વધતી જતી ક્ષમતાને દર્શાવે છે, જે ભવિષ્યમાં સ્વદેશી ટેકનોલોજી દ્વારા સંચાલિત કરવામાં યોગદાન આપે છે.

સલામતી એ ભારતની પરમાણુ ઊર્જા નીતિનો પાયો છે. ભારતના પરમાણુ પાવર પ્લાન્ટ્સ કડક સલામતી પ્રોટોકોલ અને આંતરરાષ્ટ્રીય દેખરેખ સાથે કાર્ય કરે છે.  ભારતીય પરમાણુ સુવિધાઓમાં કિરણોત્સર્ગનું સ્તર સતત વૈશ્વિક માપદંડો કરતાં ઘણું ઓછું છે, જે દેશની પરમાણુ ઊર્જાને સુરક્ષિત અને ટકાઉ બનાવવાની કટિબદ્ધતા પર ભાર મૂકે છે. આ પ્રયાસો સ્વચ્છ અને ભરોસાપાત્ર ઊર્જા પ્રદાન કરવાની ભારતની વિસ્તૃત વ્યૂહરચના સાથે સુસંગત છે, જે લાંબા ગાળાની ઊર્જા સુરક્ષા અને પર્યાવરણીય સ્થિરતામાં પ્રદાન કરે છે.

ભારતમાં પરમાણુ ઊર્જામાં તાજેતરનાં વિકાસો

• ભારતની સૌથી જૂની યુરેનિયમ ખાણ, જાદુગુડા ખાણમાં નવા ભંડારની નોંધપાત્ર શોધ હાલના ખાણ ભાડાપટ્ટાવાળા વિસ્તારમાં અને તેની આસપાસ કરવામાં આવી છે. જે ખાલી થઈ રહેલી ખાણનું આયુષ્ય પચાસ વર્ષથી વધુ વધારશે.
• ગુજરાતના કાકરાપાર ખાતે સ્વદેશી 700 MWe PHWRના પ્રથમ બે એકમો (KAPS - 3 અને 4) એ નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં વ્યાવસાયિક કામગીરી શરૂ કરી છે.
• બંધ ફ્યૂલ સાયકલ ભારતીય પરમાણુ ઊર્જા કાર્યક્રમનો પાયો છે. દેશના પ્રથમ પ્રોટોટાઇપ ફાસ્ટ બ્રીડર રિએક્ટર (PFBR 500 મેગાવોટ)એ વર્ષ 2024માં અનેક સીમાચિહ્નો હાંસલ કર્યા હતા, જેમાં મુખ્ય જહાજમાં પ્રાઇમરી સોડિયમનું પૂરણ, ભરેલા સોડિયમનું શુદ્ધિકરણ અને ચારેય સોડિયમ પમ્પ (2 પ્રાઇમરી સોડિયમ પમ્પ્સ અને 2 સેકન્ડરી સોડિયમ પમ્પ્સ)નો સમાવેશ થાય છે. કોર લોડિંગની શરૂઆત 4 માર્ચ 2024ના રોજ પ્રથમ રિએક્ટર કંટ્રોલ સળિયાના લોડિંગથી કરવામાં આવી હતી.
• NPCIL અને નેશનલ થર્મલ પાવર કોર્પોરેશન (NTPC)એ દેશમાં પરમાણુ ઊર્જા સુવિધાઓ વિકસાવવા માટે પૂરક સંયુક્ત સાહસ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. અશ્વિની નામનો સંયુક્ત સાહસ  અણુ ઊર્જા ધારા, 1962 (2015માં સુધારો)નાં વર્તમાન કાયદાકીય માળખાની અંદર કામ કરશે અને આગામી 4x700 મેગાવોટ PHWR માહી-બાંસવારા રાજસ્થાન પરમાણુ ઊર્જા પ્રોજેક્ટ સહિત પરમાણુ ઊર્જા પ્લાન્ટનું નિર્માણ, માલિકી અને સંચાલન કરશે.

નિષ્કર્ષ

કેન્દ્રીય બજેટ 2025-26માં પરમાણુ ઊર્જા માટેની જોગવાઈઓ  ભારતની ઊર્જા પરિદ્રશ્યમાં પરિવર્તનશીલ પરિવર્તનનો સંકેત આપે છે. સતત માપી શકાય તેવા અને સુરક્ષિત ઊર્જા સ્ત્રોત તરીકે અણુ ઊર્જાને પ્રોત્સાહન આપીને સરકારનું લક્ષ્ય ઊર્જા સુરક્ષાને વેગ  આપવાનું અને રાષ્ટ્રના લાંબા ગાળાના આર્થિક અને પર્યાવરણીય ધ્યેયોને હાંસલ કરવાનું છે. વિકસિત ભારત માટે પરમાણુ ઊર્જા મિશન પરમાણુ ઊર્જા વિકાસને વેગ આપવા માટે તૈયાર છે, જે ભારતને 2047 સુધીમાં અદ્યતન પરમાણુ તકનીકમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે સ્થાપિત કરશે.

પીડીએફ ફાઈલ માટે અંહિ ક્લિક કરો

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2099434) Visitor Counter : 49