ਕੇਂਦਰੀ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮਾਮਲੇ ਮੰਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਨਿਰਮਲਾ ਸੀਤਾਰਮਣ ਵਲੋਂ ਅੱਜ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਆਰਥਿਕ ਸਰਵੇਖਣ 2024-25 ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਨੂੰ 'ਪੁਰਾਣਾ ਜੰਗੀ ਘੋੜਾ' ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ, ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੇ ਜੀਡੀਪੀ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰਕ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਉਣ ਨਾਲ ਨਿਰਮਾਣ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਰਥਿਕ ਸਰਵੇਖਣ 2024-25 ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਧਦੇ 'ਸੇਵਾਕਰਨ' ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੋਸ ਵੈਲਿਊ ਐਡਿਡ (ਜੀਵੀਏ) ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸਥਿਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਕੀਮਤਾਂ 'ਤੇ ਕੁੱਲ ਜੀਵੀਏ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 14 ਵਿੱਚ 50.6% ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 55% ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਸਲ ਜੀਵੀਏ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਬਦਲਾਅ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ 6% ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਮਾਰੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਿਸ ਨੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 21 ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਮਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਔਸਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ 8% ਸੀ। ਮਹਾਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲ, ਭਾਵ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 23 ਤੋਂ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਕਾਸ 8.3% ਤੱਕ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਲਗਭਗ 30% ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ 'ਸੇਵਾਕਰਨ' ਦੁਆਰਾ ਜੀਡੀਪੀ ਵਿੱਚ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਭਾਵ ਨਿਰਮਾਣ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੱਲ ਜੋੜਨਾ।

ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਆਲਮੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਵਪਾਰਕ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰਕ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੱਤਵੇਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ 4.3% ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਐੱਚਐੱਸਬੀਸੀ ਦੇ ਇੰਡੀਆ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਪੀਐੱਮਆਈ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਆਰਥਿਕ ਸਰਵੇਖਣ 2024-25 ਨੇ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਅਗਸਤ 2021 ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ 41 ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਵਿਸਥਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਸੂਚਕਾਂਕ 60 ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ, ਸੂਚਕਾਂਕ ਵਿੱਚ ਦਸ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੱਧਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਉਭਰਿਆ। ਹਾਲੀਆ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੰਗ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਆਊਟਪੁੱਟ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 (ਅਪ੍ਰੈਲ-ਸਤੰਬਰ) ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਵਿੱਚ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਵਾਧਾ 12.8% ਤੱਕ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ 5.7% ਸੀ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦਾ ਲਗਭਗ 70% ਹੈ।

ਅਪ੍ਰੈਲ-ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਵਿੱਚ, ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਆਯਾਤ ਵਿੱਚ 13.9% ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਦੀ ਇਸੇ ਮਿਆਦ ਦੌਰਾਨ 2.9% ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਸੀ।

ਵਿੱਤ ਦੇ ਸਰੋਤ: ਬੈਂਕ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਅਤੇ ਐੱਫਡੀਆਈ                      

ਨਵੰਬਰ 2024 ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਬਕਾਇਆ ਬੈਂਕ ਕਰਜ਼ਾ 48.5 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਹੈ। ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਲਾਨਾ ਵਾਧਾ 13% ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਕੰਪਿਊਟਰ ਸੌਫਟਵੇਅਰ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 22.5% ਅਤੇ 19.4% 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਲਾਨਾ  ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਵਾਧਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ।

ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 (ਅਪ੍ਰੈਲ-ਸਤੰਬਰ) ਵਿੱਚ ਐੱਫਡੀਆਈ ਇਕੁਇਟੀ ਪ੍ਰਵਾਹ 29.8 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ 5.7 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 (ਅਪ੍ਰੈਲ-ਸਤੰਬਰ) ਵਿੱਚ, ਬੀਮਾ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ 62% ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਐੱਫਡੀਆਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਤੀ ਖੇਤਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਐੱਫਡੀਆਈ ਇਕੁਇਟੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਾ 18% ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।

ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਲਈ ਰਣਨੀਤੀ

“ਸੰਭਾਵੀ ਸੇਵਾ ਉਪ-ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨਾ: ਜੀਵੀਏ, ਨਿਰਯਾਤ, ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਡੇਟਾ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ” ਬਾਰੇ ਨੀਤੀ ਆਯੋਗ ਦਾ ਕਾਰਜ ਪੱਤਰ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਊਟਪੁੱਟ/ਮੁੱਲ ਜੋੜ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਨਿਰਯਾਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਤੋਂ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੇਵਾ ਉਪ-ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਸਰਵੇਖਣ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਗਤ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਹਨ: ਬਚਾਅ, ਤੇਜ਼ ਕਰਨਾ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਅਣਵਰਤੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ।

ਲੌਜਿਸਟਿਕਸ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸੰਪਰਕ ਅਧਾਰਿਤ ਸੇਵਾਵਾਂ

ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ (ਆਈਆਰ) ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਚੌਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੈੱਟਵਰਕ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਯਾਤਰੀ ਆਵਾਜਾਈ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 8 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਾ ਵਾਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ ਰੈਵੇਨਿਊ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਾਲ ਵਿੱਚ 5.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਰੋਡ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਆਵਾਜਾਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੀਵੀਏ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 23 ਦੌਰਾਨ, ਰੋਡ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਆਵਾਜਾਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਕੁੱਲ ਜੀਵੀਏ ਦਾ 78 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸੀ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗਾਂ 'ਤੇ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਹੂਲਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਸੜਕ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫਾਸਟੈਗ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਟੋਲਿੰਗ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ਡ ਟੋਲਿੰਗ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਸੜਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੱਲ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਦਮ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗਾਂ 'ਤੇ ਸੜਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਰਣਨੀਤੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਐਵੀਏਸ਼ਨ ਮਾਰਕੀਟ ਹੈ। ਹਵਾਈ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਭਾਰਤੀ ਏਅਰਲਾਈਨਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਆਰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਆਰਥਿਕ ਸਰਵੇਖਣ 2024-25 ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, 140 ਰਿਮੋਟ ਪਾਇਲਟ ਸਿਖਲਾਈ ਸੰਗਠਨਾਂ, 18,862 ਰਿਮੋਟ ਪਾਇਲਟ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ, 26,659 ਰਜਿਸਟਰਡ ਡਰੋਨ, ਅਤੇ 82 ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਡਰੋਨ ਮਾਡਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਡਰੋਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਵਧੀ ਹੋਈ ਵਪਾਰਕ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ ਕਾਰਗੋ ਆਵਾਜਾਈ 819 ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਸੀ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 25 ਵਿੱਚ, 870 ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਦੇ ਸਲਾਨਾ  ਟੀਚੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਸੰਬਰ 2024 ਤੱਕ ਲਗਭਗ 622 ਮੀਟ੍ਰਿਕ  ਟਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਵੱਡੀ ਅਣਵਰਤੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਅਕਤੂਬਰ 2024 ਤੱਕ, ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 4,800 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵਧ ਦੇ 26 ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਜਲ ਮਾਰਗ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਲ ਮਾਰਗਾਂ 'ਤੇ ਨਦੀ ਕਰੂਜ਼ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਹੌਸਪੀਟੈਲਿਟੀ

ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜੀਡੀਪੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਨੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 23 ਵਿੱਚ ਮਹਾਮਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ 5% ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਟੂਰਿਜ਼ਮ ਖੇਤਰ ਨੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 23 ਵਿੱਚ 7.6 ਕਰੋੜ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ (ਆਈਟੀਏ) 2023 ਵਿੱਚ ਮਹਾਮਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਹੈ। 2023 ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਆਈਟੀਏ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਈਟੀਏ ਦਾ ਹਿੱਸਾ 1.45 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਿਹਾ।

ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ: ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਜ਼ਾਰ ਭਾਵਨਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਦਫਤਰੀ ਮੰਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਵਿਕਰੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਟਰੋ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ, ਸੜਕ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਅਤੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਟੀਅਰ 1 ਅਤੇ ਟੀਅਰ 2 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਹੈ। 2024 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ ਬਜ਼ਾਰ  ਨੇ ਵਿਕਰੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ 11 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ। 2036 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਮੰਗ 93 ਮਿਲੀਅਨ ਯੂਨਿਟ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ।

ਸੂਚਨਾ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ (ਆਈਟੀ) ਸੇਵਾਵਾਂ

ਭਾਰਤੀ ਆਈਟੀ/ਆਈਟੀਈਐੱਸ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮੋਹਰੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਨੇ 254 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ 3.8% ਸਲਾਨਾ  ਵਾਧਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਈ-ਕਾਮਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ)। ਤਕਨੀਕੀ ਨਿਰਯਾਤ ਲਗਭਗ 200 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ 3.3% ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਬਜ਼ਾਰ  ਦੇ 5.9% ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ 54 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ।

ਆਲਮੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕੇਂਦਰ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਲਮੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕੇਂਦਰ (ਜੀਸੀਸੀ) ਰਣਨੀਤਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਲਮੀ ਵਪਾਰਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੀਸੀਸੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 19 ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1430 ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ 1700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਤੱਕ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੀਸੀਸੀ ਲਗਭਗ 1.9 ਮਿਲੀਅਨ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਦੂਰਸੰਚਾਰ

ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਖੇਤਰ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨ ਦੇ ਉਛਾਲ, ਵਧਦੇ ਡੇਟਾ ਖਪਤ ਅਤੇ 5ਜੀ ਵਰਗੀਆਂ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਫੈਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ 31 ਅਕਤੂਬਰ, 2024 ਤੱਕ 1.18 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਟੈਲੀਫੋਨ ਗਾਹਕਾਂ, 84% ਦੀ ਕੁੱਲ ਟੈਲੀਘਣਤਾ ਅਤੇ 941 ਮਿਲੀਅਨ ਬ੍ਰੌਡਬੈਂਡ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਬਜ਼ਾਰ  ਵਜੋਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਗਾਹਕ ਮੋਬਾਈਲ ਡੇਟਾ ਖਪਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੋਹਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਕਿਫਾਇਤੀ ਡੇਟਾ ਦਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 24 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਔਸਤ ਮਾਸਿਕ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਡੇਟਾ ਵਰਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 19.3 ਜੀਬੀ ਹੋ ਗਈ, ਜੋ ਵਿੱਤੀ ਸਾਲ 21 ਵਿੱਚ 12.1 ਜੀਬੀ ਸੀ।

ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉੱਦਮਾਂ ਦੇ 2022-23 ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਉੱਦਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 6.5 ਕਰੋੜ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਦਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 72.6% ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਰਵੇਖਣ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉੱਦਮ, ਭਾਵੇਂ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਗਮੀਕਰਣ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ।

ਆਰਥਿਕ ਸਰਵੇਖਣ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਹੁਨਰਮੰਦੀ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਬਜਟ 2024-25 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ, ਨਿਜੀ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਹੁਨਰਮੰਦ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਧਰਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

****

ਐੱਨਬੀ / ਵੀਐੱਮ/ਐੱਸਟੀ