সেৱা খণ্ডৰ গুৰুত্ব স্বীকাৰ কৰি আজি সংসদত কেন্দ্ৰীয় বিত্ত আৰু কৰ্পৰেট পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰী শ্ৰীমতী নিৰ্মলা সীতাৰমণে দাখিল কৰা অৰ্থনৈতিক জৰীপ ২০২৪-২৫ত ইয়াক ‘পুৰণি যুদ্ধ ঘোঁৰা’ বুলি অভিহিত কৰিছে। ‘সেৱা খণ্ডই ঘৰুৱা আৰু বৈশ্বিক বৃদ্ধিত ইন্ধন যোগাই আহিছে। ২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষত এতিয়ালৈকে সেৱাই জিডিপি বৃদ্ধিত সহায় কৰিছে। ভাৰতৰ বাহ্যিক ভাৰসাম্য শক্তিশালী কৰাত সেৱা ৰপ্তানিৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আৰু ঔদ্যোগিক খণ্ডৰ বৰ্ধিত ‘সেৱা প্ৰদানে’ ভাৰতীয় অৰ্থনীতিৰ বাবে ইয়াৰ গুৰুত্ব বৃদ্ধি কৰে’ বুলি ২০২৪-২৫ চনৰ অৰ্থনৈতিক জৰীপে আলোকপাত কৰিছে।

অৰ্থনীতিৰ মুঠ মূল্য সংযোজন (জিভিএ)ত ভাৰতৰ সেৱা খণ্ডই ধাৰাবাহিকভাৱে অৰিহণা যোগাই আহিছে। বৰ্তমানৰ মূল্যত জিভিএত ইয়াৰ অৱদান ২০১৪ বিত্তীয় বৰ্ষত ৫০.৬%ৰ পৰা ২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষত প্ৰায় ৫৫%লৈ বৃদ্ধি পাইছে। ২০২১ বিত্তীয় বৰ্ষত ক’ভিড-১৯ মহামাৰীৰ সময়ছোৱা বাদ দি যোৱা দশকত বছৰি মুঠ জিভিএ ৬%ৰ ওপৰত হৈছে। প্ৰাক মহামাৰী বৰ্ষৰ পূৰ্বে সেৱাৰ গড় বৃদ্ধিৰ হাৰ আছিল ৮%। মহামাৰীৰ পৰৱৰ্তী সময়ত অৰ্থাৎ ২০২৩ৰ পৰা ২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষৰ গড় সেৱা বৃদ্ধি ৮.৩% লৈ বৃদ্ধি পাইছে। সেৱা খণ্ডই প্ৰায় ৩০% শ্ৰমিক শক্তিকো কৰ্মসংস্থাপন প্ৰদান কৰে। সেৱাসমূহেও উৎপাদনৰ ‘সেৱা প্ৰদান’ৰ জৰিয়তে জিডিপিত পৰোক্ষভাৱে অৰিহণা যোগায়, অৰ্থাৎ উৎপাদন উৎপাদনত সেৱাসমূহৰ ব্যৱহাৰ বৃদ্ধি আৰু উৎপাদনৰ পিছৰ মূল্য সংযোজন।

যোৱা দুটা দশক ধৰি বিশ্ব সেৱা ৰপ্তানিৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ অংশ ক্ৰমাগতভাৱে বৃদ্ধি পাইছে। ইয়াৰ ফলত বৈশ্বিক ব্যৱসায়িক সামগ্ৰী ৰপ্তানিৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱসায়িক সামগ্ৰী ৰপ্তানিৰ অংশৰ দোলনৰ প্ৰভাৱ কিছু পৰিমাণে ক্ষতিপূৰণ কৰাত সহায় কৰিছে। বিশ্বজুৰি ভাৰতে সপ্তম স্থানত আছে, যিয়ে বিশ্বব্যাপী সেৱা ৰপ্তানিৰ ক্ষেত্ৰত ৪.৩% অংশীদাৰিত্ব প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।

এইচএছবিচিৰ ভাৰত সেৱা পিএমআইৰ কথা উল্লেখ কৰি ২০২৪-২৫ চনৰ অৰ্থনৈতিক সমীক্ষাত উল্লেখ কৰা হৈছে যে ২০২১ চনৰ আগষ্ট মাহৰ পৰা সেৱা খণ্ডটো অবিৰতভাৱে ৪১ মাহ ধৰি সম্প্ৰসাৰণ অঞ্চলত আছে। কিন্তু ছেপ্টেম্বৰ মাহত সূচকাংকই দহ মাহৰ নিম্নতম স্তৰত উপনীত হৈছিল যদিও অক্টোবৰ মাহত ই দ্ৰুতগতিত পুনৰ উত্থান ঘটায়। শেহতীয়া তথ্যই ইংগিত দিয়ে যে চাহিদা বৃদ্ধিয়ে নতুন ব্যৱসায়ৰ প্ৰবাহ অধিক বৃদ্ধি কৰি আহিছে, যিয়ে পাছলৈ উৎপাদন বৃদ্ধিত সহায় কৰিছিল আৰু প্ৰতিষ্ঠানসমূহক অতিৰিক্ত শ্ৰমিক নিযুক্তি দিবলৈ প্ৰেৰণা যোগাইছিল।

সেৱাসমূহৰ ব্যৱসায়

২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষত (এপ্ৰিল-ছেপ্টেম্বৰ) সেৱা ৰপ্তানিৰ বৃদ্ধিৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত শীৰ্ষ পাঁচখন প্ৰধান দেশৰ ভিতৰত আছে। ভাৰতৰ সেৱা ৰপ্তানি বৃদ্ধি ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত ৫.৭%ৰ পৰা এপ্ৰিল-নৱেম্বৰ বিত্তীয় বৰ্ষত ১২.৮% লৈ ত্বৰান্বিত হৈছে। কম্পিউটাৰ সেৱা আৰু ব্যৱসায়িক সেৱাৰ ৰপ্তানিৰ প্ৰায় ৭০% হৈছে ভাৰতৰ সেৱা ৰপ্তানি। ২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষৰ এপ্ৰিল-নৱেম্বৰত সেৱাৰ আমদানি ১৩.৯% বৃদ্ধি পাইছে, যিটো ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষৰ একে সময়ছোৱাত ২.৯% হ্ৰাস পাইছে।

বিত্তীয় সাহায্যৰ উৎস: বেংক ক্ৰেডিট আৰু প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগ

সেৱা খণ্ডত ২০২৪ চনৰ নৱেম্বৰ মাহলৈকে ৪৮.৫ লাখ কোটি টকা বেংকৰ মুঠ ঋণ বাকী আছে। সেৱা খণ্ডলৈ ঋণৰ বছৰেকীয়া বৃদ্ধি ১৩% হোৱা বুলি তথ্য লাভ কৰা হৈছে। সেৱা খণ্ডৰ ভিতৰত কম্পিউটাৰ ছফটৱেৰ আৰু পেছাদাৰী সেৱাই ক্ৰমে ২২.৫% আৰু ১৯.৪% ক্ৰমে ক্ৰমে ২২.৫% আৰু ১৯.৪% ক্ৰেডিট বৃদ্ধিৰ অভিলেখ গঢ়িছে।

২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষত (এপ্ৰিল- ছেপ্টেম্বৰ) প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ ইকুইটিৰ প্ৰবাহ ২৯.৮ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰ আছিল। আনহাতে সেৱা খণ্ডত একে সময়ছোৱাত ৫.৭ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰৰ প্ৰবাহ  হৈছিল। ২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষ (এপ্ৰিল- ছেপ্টেম্বৰ)ত বীমা সেৱাই সৰ্বাধিক প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ প্ৰবাহ ৬২%তকৈ অধিক লাভ কৰে, তাৰ পিছতে বিত্তীয় খণ্ডই সেৱা খণ্ডলৈ মুঠ প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ ইকুইটি প্ৰবাহৰ ১৮%তকৈ অধিক লাভ কৰে।

সেৱা খণ্ডৰ বাবে কৌশল

“সম্ভাৱ্য সেৱা উপখণ্ড চিনাক্তকৰণ: জিভিএ, ৰপ্তানি, আৰু নিয়োগ তথ্যৰ পৰা অন্তৰ্দৃষ্টি” বিষয়ত নিটি আয়োগৰ কাৰ্য্যকৰী পত্ৰই ভাৰতীয় অৰ্থনীতিক বিভিন্ন মাত্ৰাৰ পৰা যেনে উৎপাদন/মূল্য সংযোজিত, নিয়োগ আৰু ৰপ্তানিৰ প্ৰতি অৱদান আদিৰ পৰা ৰূপান্তৰিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সেৱাৰ সম্ভাৱনাক অধ্যয়ন কৰে। এই মূল মাত্ৰাসমূহৰ ওপৰত বিভিন্ন সেৱা উপ-খণ্ডৰ কৰ্মক্ষমতাৰ বিশ্লেষণৰ ভিত্তিত জৰীপে সেৱাসমূহক চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰে।

লজিষ্টিক আৰু শাৰীৰিক সংযোগ ভিত্তিক সেৱা

ভাৰতীয় ৰে’লৱে (আই আৰ) বিশ্বৰ চতুৰ্থ বৃহত্তম নেটৱৰ্ক। ভাৰতীয় ৰে’লৱেৰ যাত্ৰীবাহী যাতায়ত পূৰ্বৰ বছৰৰ তুলনাত ৮ শতাংশ বৃদ্ধি লাভ কৰিছে। সমীক্ষাটোত কোৱা হৈছে যে ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত আহৰণ কৰা মালবাহী ৰাজহ ৫.২ শতাংশ বৃদ্ধি হৈছে।

পৰিবহণ সেৱাৰ ভিতৰত পথ পৰিবহণে সৰ্বাধিক জিভিএ উৎপন্ন কৰে। ২০২৩ বিত্তীয় বৰ্ষৰ সময়ছোৱাত পৰিবহণ সেৱাৰ মুঠ জিভিএৰ ৭৮ শতাংশ পথ পৰিবহণ খণ্ডত আছিল। ৰাষ্ট্ৰীয় ঘাইপথত ব্যৱহাৰকাৰীৰ সুবিধা বৃদ্ধি কৰাটো পথ পৰিবহণৰ বৃদ্ধিৰ মুল বিষয়। এই দিশত চৰকাৰে FASTag গ্ৰহণ কৰি পৰম্পৰাগত টোলিং পদ্ধতিৰ পৰা ডিজিটেলাইজড টোলিঙলৈ ৰূপান্তৰ কৰিছে। পথ সুৰক্ষাৰ দিশত এক বৃহৎ পদক্ষেপ হিচাপে চৰকাৰে ৰাষ্ট্ৰীয় ঘাইপথৰ পথ সুৰক্ষাৰ মানদণ্ড উন্নত কৰাৰ বাবে এক ব্যাপক কৌশল ৰচনা কৰিছে।

বিশ্বৰ ভিতৰতে ভাৰতৰ বিমান বজাৰ দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পাইছে। বিমান পৰিবহণৰ যথেষ্ট বৃদ্ধিৰ বাবে ভাৰতীয় বিমান সংস্থাসমূহে বিশ্বজুৰি বিমানৰ সৰ্বাধিক অৰ্ডাৰসমূহৰ ভিতৰত স্থান দিছে।

ইয়াৰ উপৰিও ২০২৪-২৫ চনৰ অৰ্থনৈতিক জৰীপে এই কথা উল্লেখ কৰিছে যে ১৪০টা দূৰৱৰ্তী পাইলট প্ৰশিক্ষণ সংস্থা, ১৮,৮৬২টা দূৰৱৰ্তী পাইলট প্ৰমাণপত্ৰ জাৰি কৰা, ২৬,৬৫৯টা পঞ্জীয়নভুক্ত ড্ৰোন আৰু ৮২টা অনুমোদিত ড্ৰোন মডেলৰ সৈতে ভাৰতত ড্ৰোনৰ কাৰ্যকলাপ উল্লেখযোগ্য বৃদ্ধি পাইছে।

ভাৰতৰ প্ৰধান বন্দৰসমূহে বৰ্ধিত বাণিজ্যিক চাহিদাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি নিজৰ সামৰ্থ্য বৃদ্ধি কৰিছে। ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত কাৰ্গো মুভমেণ্ট আছিল ৮১৯ মেট্ৰিক টন। ২০২৫ বিত্তীয় বৰ্ষত ৮৭০ মেট্ৰিক টনৰ বাৰ্ষিক লক্ষ্যৰ সৈতে সংগতি ৰাখি ২০২৪ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহলৈকে প্ৰায় ৬২২ মেট্ৰিক টন চম্ভালি লোৱা হৈছে।

আভ্যন্তৰীণ জল পৰিবহণে সামগ্ৰী আৰু যাত্ৰী পৰিবহণৰ মাধ্যম হিচাপে বৃহৎ অনাদৃত সম্ভাৱনা ৰাখিছে। ২০২৪ চনৰ অক্টোবৰ মাহলৈকে দেশখনত ৪৮০০ কিলোমিটাৰতকৈ অধিক দৈৰ্ঘ্যৰ ২৬টা কাৰ্যকৰী জলপথ আছে। ৰাষ্ট্ৰীয় জলপথত নদী ক্ৰুজ পৰ্যটনৰ প্ৰসাৰৰ বাবেও চৰকাৰে প্ৰচেষ্টা চলাইছে।

পৰ্যটন আৰু আতিথ্য

জিডিপিত পৰ্যটন খণ্ডৰ অৱদানে ২০২৩ বিত্তীয় বৰ্ষত মহামাৰীৰ পূৰ্বৰ ৫%ৰ স্তৰ পুনৰ লাভ কৰে। ২০২৩ বিত্তীয় বৰ্ষত পৰ্যটন খণ্ডই ৭.৬ কোটি চাকৰিৰ সৃষ্টি কৰিছিল। ভাৰতত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যটকৰ আগমন (আইটিএ) ২০২৩ চনত মহামাৰীৰ পূৰ্বৰ স্তৰলৈ উভতি আহিছে।বিশ্ব আইটিএত ভাৰতৰ আইটিএৰ অংশ ২০২৩ চনত ১.৪৫ শতাংশ।

ৰিয়েল এষ্টেট: অৰ্থনীতি গঢ়ি তোলা

ভাৰতৰ ৰিয়েল এষ্টেট বজাৰত কাৰ্যালয়ৰ চাহিদাৰ অধীনত শক্তিশালী প্ৰদৰ্শনৰ লগতে অৰ্থনৈতিক সুস্থিৰতা আৰু ইতিবাচক বজাৰ আৱেগৰ দ্বাৰা পৰিচালিত আৱাসিক বিক্ৰীৰ সাক্ষী হৈছিল। কেৱল টিয়েৰ ১ আৰু টিয়েৰ ২ চহৰতে নহয়, সমগ্ৰ দেশতে মেট্ৰ’ নেটৱৰ্কৰ সম্প্ৰসাৰণ, পথ নেটৱৰ্ক বৃদ্ধি, সংযোগৰ উন্নতিৰ বাবে ৰিয়েল এষ্টেটৰ চাহিদা উত্থান ঘটিছে। ২০২৪ চনৰ প্ৰথম ছমাহত আৱাসিক ৰিয়েল এষ্টেট বজাৰত বিক্ৰীৰ পৰিমাণ ১১ বছৰৰ উচ্চতম স্তৰত উপনীত হয়।২০৩৬ চনৰ ভিতৰত ভাৰতত গৃহ নিৰ্মাণৰ চাহিদা ৯৩ মিলিয়ন ইউনিট স্পৰ্শ কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে।

তথ্য প্ৰযুক্তি (আইটি) সেৱা

ভাৰতীয় আইটি/আইটিইএছ উদ্যোগটোৱে বিশ্বৰ অগ্ৰণী স্থান লাভ কৰিছে আৰু ৰপ্তানি বৃদ্ধিত ই উল্লেখযোগ্য অৰিহণা যোগাইছে। উদ্যোগটোৱে ২৫৪ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰৰ ৰাজহ অনুমান কৰিছে, যিয়ে ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত (ই-কমাৰ্চ বাদ দি) ৩.৮% বাৰ্ষিক বৃদ্ধিৰ সূচনা কৰিছে। প্ৰযুক্তি ৰপ্তানি প্ৰায় ২০০ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰত উপনীত হৈছে, যিয়ে ৩.৩% বৃদ্ধিৰ প্ৰতিফলন ঘটায়, আনহাতে ঘৰুৱা বজাৰখন ৫.৯% বৃদ্ধি হোৱাৰ আশা কৰা হৈছে, যিয়ে ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত ৫৪ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰ অতিক্ৰম কৰিব।

বিশ্ব সক্ষমতা কেন্দ্ৰ

ভাৰতৰ বিশ্ব সক্ষমতা কেন্দ্ৰ (জিচিচি)সমূহে ভাৰতীয় কৰ্পৰেট পৰিৱেশক পুনৰ গঢ় দিয়া কৌশলগত কেন্দ্ৰ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছে আৰু লগতে বৈশ্বিক ব্যৱসায়িক গতিশীলতাক প্ৰভাৱিত কৰিছে। ভাৰতত জিচিচিৰ সংখ্যা ২০১৯ বিত্তীয় বৰ্ষত প্ৰায় ১৪৩০ টাৰ পৰা ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত ১৭০০তকৈ অধিক হৈছে। ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষলৈকে ভাৰতৰ জিচিচিসমূহে প্ৰায় ১৯ লাখ পেছাদাৰীক নিয়োগ কৰে।

দূৰসংযোগ

স্মাৰ্ট ফোন উত্থান, ডাটা ব্যৱহাৰ বৃদ্ধি, ৫জিৰ দৰে প্ৰযুক্তিৰ আগমনৰ লগে লগে ভাৰতৰ টেলিকম খণ্ডৰ সম্প্ৰসাৰণ ঘটিছে। ভাৰত দ্বিতীয় বৃহত্তম টেলিকমিউনিকেচন বজাৰ হিচাপে থিয় দিছে, ১.১৮ বিলিয়নতকৈ অধিক টেলিফোন গ্ৰাহক, সামগ্ৰিক টেলিডেনচিটী ৮৪%। আৰু ৩১ অক্টোবৰ, ২০২৪ লৈকে ৯৪১ মিলিয়ন ব্ৰডবেণ্ড ব্যৱহাৰকাৰী সুলভ মূল্যত ডাটা ব্যৱহাৰ কৰিছে। ২০২৪ বিত্তীয় বৰ্ষত প্ৰতিজন ব্যৱহাৰকাৰীৰ গড় মাহিলী বেতাঁৰ ডাটা ব্যৱহাৰ ১৯.৩ জিবিলৈ বৃদ্ধি পাইছে, যিটো ২০২১ বিত্তীয় বৰ্ষত ১২.১ জিবি আছিল।

২০২২-২৩ বৰ্ষৰ অসংগঠিত খণ্ডৰ উদ্যোগসমূহৰ বাৰ্ষিক সমীক্ষা অনুসৰি অসংগঠিত খণ্ডৰ অন্তৰ্গত আনুমানিক উদ্যোগৰ সংখ্যা ৬.৫ কোটি। ইয়াৰে ৭২.৬% উদ্যোগ সেৱা খণ্ডত কাম কৰে। এই উদ্যোগসমূহে যদিও নিয়োগ আৰু আয়ৰ ক্ষেত্ৰত অৰ্থনীতিৰ সামগ্ৰিক উন্নয়নত অৰিহণা যোগাইছে, তথাপিও সাধাৰণতে নিগমৰ দ্বাৰা প্ৰদান কৰা সুবিধাসমূহৰ পৰা হেৰুৱাইছে বুলি সমীক্ষাত প্ৰকাশ।

অৰ্থনৈতিক জৰীপত কোৱা হৈছে যে উৎপাদন আৰু সেৱা খণ্ডৰ অগ্ৰগতিৰ অন্যতম প্ৰাথমিক চৰ্ত হ’ল শ্ৰমিক শক্তিৰ উপযুক্ত দক্ষতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া। ২০২৪-২৫ চনৰ বাজেটত গ্ৰহণ কৰা উল্লেখযোগ্য পদক্ষেপসমূহ চৰকাৰ, ব্যক্তিগত খণ্ড আৰু দক্ষতাসম্পন্ন প্ৰতিষ্ঠান সামগ্ৰিক সহযোগিতাৰে কাৰ্যকৰী ৰূপত আগবঢ়াই নিয়াটো প্ৰয়োজন।

****

NB/VM/ST/DB