અંતરિક્ષ વિભાગ
સ્પાડેક્સ મિશન: અવકાશ સંશોધનમાં ક્રાંતિ લાવવી
અવકાશમાં ભારતના ભવિષ્યનો પાયો નાખવો
Posted On:
16 JAN 2025 3:18PM by PIB Ahmedabad
|
ISROના આપણા વૈજ્ઞાનિકોને અભિનંદન
અને સમગ્ર અંતરિક્ષ સમુદાયને ઉપગ્રહોના અવકાશ ડોકીંગના સફળ પ્રદર્શન બદલ. આવનારા વર્ષોમાં ભારતના મહત્વાકાંક્ષી અવકાશ મિશન માટે આ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે."
શ્રી નરેન્દ્ર મોદી, ભારતનાં પ્રધાનમંત્રી
|
એક ઐતિહાસિક સિદ્ધિમાં, સ્પેસ ડોકિંગ એક્સપેરિમેન્ટ (સ્પાડેક્સ) મિશનની ડોકિંગ કામગીરી 16 જાન્યુઆરી, 2025 ના રોજ સફળતાપૂર્વક પૂર્ણ કરવામાં આવી હતી, જે સ્પેસ ડોકિંગ કામગીરી હાથ ધરવા માટે સક્ષમ દેશોના ચુનંદા જૂથમાં ભારતના પ્રવેશની નિશાની છે. આ સફળતા સાથે ભારત આ ટેકનોલોજિકલ સિદ્ધિ મેળવનાર વિશ્વનો ચોથો દેશ બન્યો ઇસરોએ 30 ડિસેમ્બર 2024ના રોજ શ્રીહરિકોટાના સતીશ ધવન સ્પેસ સેન્ટરથી પોલર સેટેલાઇટ લોન્ચ વ્હીકલ (પીએસએલવી)-સી60નો ઉપયોગ કરીને સ્પાડેક્સ સ્પેસક્રાફ્ટ્સનું સફળ પ્રક્ષેપણ કરવાની સાથે આ મિશનની શરૂઆત કરી હતી. આ અભૂતપૂર્વ મિશનનો હેતુ અવકાશયાનની મુલાકાત, ડોકિંગ અને અનડોકિંગમાં ભારતની તકનીકી કુશળતાને પ્રદર્શિત કરવાનો છે - જે સેટેલાઇટ સર્વિસિંગ, સ્પેસ સ્ટેશન ઓપરેશન્સ અને આંતરગ્રહીય સંશોધન જેવી ભવિષ્યની પ્રગતિ માટે એક મહત્વપૂર્ણ ક્ષમતા છે.
ડોકિંગ પ્રક્રિયા અપવાદરૂપ ચોકસાઇથી ચલાવવામાં આવી હતી. અવકાશયાન 15 મીટરથી 3-મીટરના હોલ્ડ પોઇન્ટ સુધી અવિરતપણે દાવપેચ કરતું હતું, અને ચોકસાઈ સાથે ડોકિંગની શરૂઆત કરતું હતું, જે સફળ અવકાશયાન કેપ્ચર તરફ દોરી ગયું હતું. આ પછી, પીછેહઠ સરળતાથી પૂર્ણ કરવામાં આવી હતી, ત્યારબાદ સ્થિરતા માટે કઠોરતા કરવામાં આવી હતી. ડોકિંગ પછી, એક જ વસ્તુ તરીકે બંને ઉપગ્રહોનું સંકલિત નિયંત્રણ સફળતાપૂર્વક પ્રાપ્ત કરવામાં આવ્યું છે, જે ભારતની તકનીકી કુશળતા દર્શાવે છે. આગામી દિવસોમાં, સિસ્ટમની કામગીરીને વધુ માન્યતા આપવા માટે અનડોકિંગ ઓપરેશન્સ અને પાવર ટ્રાન્સફર ચેકનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.
"ભારતે પોતાનું નામ અંતરિક્ષ ઇતિહાસમાં રોશન કર્યું છે! ... ઇસરોનું સ્પાડેક્સ મિશન એતિહાસિક ડોકિંગ સફળતાને પૂર્ણ કરે છે. આ ક્ષણના સાક્ષી બનવાનો ગર્વ છે!"
- ઈસરો
|
સ્પાડેક્સ ઉપગ્રહોમાંથી એક 15 મીટરની સ્થિતિ ધરાવે છે
સ્પાડેક્સ એક ખર્ચ-અસરકારક ટેકનોલોજી પ્રદર્શક મિશન છે, જેની રચના 62મી પીએસએલવી ફલાઈટ દ્વારા પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવેલા બે નાના અવકાશયાનનો ઉપયોગ કરીને અંતરિક્ષમાં ડોકિંગ પ્રદર્શિત કરવા માટે કરવામાં આવી છે. આ મિશન ભારતની ભવિષ્યની અવકાશ મહત્વાકાંક્ષાઓ માટે મહત્વપૂર્ણ છે, જેમાં ચંદ્ર મિશન, સેમ્પલ રિટર્ન અને ભારતીય અંતરિક્ષ સ્ટેશન (બીએએસ)ના વિકાસનો સમાવેશ થાય છે.
સ્પાડેક્સ મિશનના મુખ્ય લક્ષ્યાંકો આ મુજબ છેઃ
- બે નાના અવકાશયાનનો ઉપયોગ કરીને મળવાની અને ડોકિંગ માટે ટેકનોલોજી વિકસાવો અને તેનું નિદર્શન કરો.
- ડોક કરેલી સ્થિતિમાં નિયંત્રણક્ષમતા દર્શાવો.
- લક્ષ્ય અવકાશયાનની આવરદા વધારવાની સંભાવના દર્શાવે છે.
- ડોક કરેલા અવકાશયાન વચ્ચે પાવર ટ્રાન્સફરનું પરીક્ષણ કરો.
આ મિશન અત્યાધુનિક અવકાશ ટેકનોલોજીમાં ભારતની વધતી જતી સ્વનિર્ભરતા પ્રદર્શિત કરે છે અને અવકાશ સંશોધનના ઝડપથી વિકસતા ક્ષેત્રમાં ભવિષ્યના પડકારોને પહોંચી વળવા તેની ક્ષમતાઓને આગળ ધપાવવા માટે ઇસરોની પ્રતિબદ્ધતાની પુષ્ટિ કરે છે.
SpaDex અવકાશયાન
સ્પાડેક્સ મિશનમાં બે નાના ઉપગ્રહો, એસડીએક્સ01નો સમાવેશ થાય છે, જે ચેઝર અને એસડીએક્સ02 છે, લક્ષ્ય, દરેકનું વજન આશરે 220 કિલોગ્રામ છે. આ અવકાશયાન એન્ડ્રોજીનસ પ્રકૃતિના છે એટલે કે ડોકિંગ દરમિયાન કોઈ પણ અવકાશયાન ચેઝર (સક્રિય અવકાશયાન) તરીકે કામ કરી શકે છે. તે સોલાર પેનલ્સ, લિથિયમ-આયન બેટરી અને એક મજબૂત પાવર મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમથી સજ્જ છે. એટિટ્યૂડ એન્ડ ઓર્બિટ કન્ટ્રોલ સિસ્ટમ (એઓસીએસ)માં સ્ટાર સેન્સર્સ, સન સેન્સર્સ, મેગ્નેટોમીટર્સ અને રિએક્શન વ્હીલ્સ, મેગ્નેટિક ટોર્કર્સ અને થ્રસ્ટર્સ જેવા એક્ટિવેટર જેવા સેન્સર્સનો સમાવેશ થાય છે.
ભ્રમણકક્ષામાં ડોકિંગ પ્રક્રિયાને પ્રદર્શિત કરવા માટે ઉપગ્રહો જટિલ દાવપેચની શ્રેણીને અમલમાં મૂકશે. ડોકિંગ પછી, બંને ઉપગ્રહો એક જ અવકાશયાન તરીકે કામ કરશે. ડોકિંગની સફળતાની પુષ્ટિ કરવા માટે ઇલેક્ટ્રિકલ પાવર એક સેટેલાઇટથી બીજા સેટેલાઇટમાં સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવશે. સફળ ડોકિંગ અને અનડોકિંગ પછી, અવકાશયાન અલગ થશે અને એપ્લિકેશન મિશન માટે તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે. અનડોકિંગ દરમિયાન, અવકાશયાન વ્યક્તિગત પેલોડ કામગીરી શરૂ કરવા માટે અલગ થઈ જશે. આ પેલોડ્સ હાઇ રિઝોલ્યુશન ઇમેજ, કુદરતી સંસાધનોની દેખરેખ, વનસ્પતિ અભ્યાસ અને ભ્રમણકક્ષાના કિરણોત્સર્ગ પર્યાવરણ માપન પર પ્રદાન કરશે, જેમાં અસંખ્ય ઉપયોગો જોવા મળે છે.
સ્પાડેક્સ મિશનમાં સ્વદેશી ટેકનોલોજીનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છેઃ
- ડોકિંગ મિકેનિઝમ.
- ચાર રેન્ડેવ્સ અને ડોકિંગ સેન્સર્સનો સ્યુટ.
- પાવર ટ્રાન્સફર ટેકનોલોજી.
- સ્વદેશી નવલકથા સ્વાયત્ત મળવાની અને ડોકિંગ વ્યૂહરચના.
- અવકાશયાન વચ્ચે સ્વાયત્ત સંદેશાવ્યવહાર માટે ઇન્ટર-સેટેલાઇટ કમ્યુનિકેશન લિંક (આઇએસએલ), જેમાં અન્ય અવકાશયાનની સ્થિતિ જાણવા માટે ઇનબિલ્ટ ઇન્ટેલિજન્સનો સમાવેશ થાય છે.
- અન્ય અવકાશયાનની સાપેક્ષ સ્થિતિ અને વેગ નક્કી કરવા માટે જીએનએસએસ (GNSS) આધારિત નોવેલ રિલેટિવ ઓર્બિટ ડિરેક્શન એન્ડ પ્રોપેગેશન (આરઓડીપી (RODP) ) પ્રોસેસર.
- હાર્ડવેર અને સોફ્ટવેર ડિઝાઇન માન્યતા અને પરીક્ષણ બંને માટે સિમ્યુલેશન પરીક્ષણ પથારી.
સ્પાડેક્સ: ભારતના અવકાશ સંશોધનને આગળ ધપાવવું
સ્પાડેક્સ મિશન ભારતની અવકાશ ક્ષમતામાં નોંધપાત્ર હરણફાળનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે ભવિષ્યમાં વધુ જટિલ અને મહત્વાકાંક્ષી અવકાશ પ્રયાસો માટે ઇસરોને સ્થાન આપે છે. આ સિદ્ધિનાં મહત્વ પર ભાર મૂકીને કેન્દ્રીય વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી રાજ્ય મંત્રી ડૉ. જિતેન્દ્ર સિંહે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, સ્પાડેક્સ ભારતને સ્પેસ ડોકિંગ ટેકનોલોજીમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે સ્થાપિત કરે છે. તેમણે અવકાશમાં જીવવિજ્ઞાનના ઉપયોગની શોધ કરવા માટે બાયોટેકનોલોજી વિભાગ અને ઇસરો વચ્ચેના નોંધપાત્ર સહયોગ પર પણ પ્રકાશ પાડ્યો. શ્રી સિંહે ડોકિંગ પ્રયોગ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી સ્વદેશી 'ભારતીય ડોકિંગ સિસ્ટમ'નાં મહત્વ પર પણ ભાર મૂક્યો હતો અને ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, આ સીમાચિહ્નરૂપ ભારતીય અંતરીક્ષ સ્ટેશન, ચંદ્રયાન 4 અને ગગનયાન સહિત મહત્ત્વાકાંક્ષી ભવિષ્યનાં અભિયાનોને સરળતાપૂર્વક પાર પાડવાનો માર્ગ મોકળો કરે છે.
ચંદ્રની શોધ અને અવકાશ મથકોની કામગીરી જેવા આગામી અવકાશ અભિયાનો માટે સ્પેસ ડોકિંગ એક નિર્ણાયક પૂર્વશરત છે. આ મિશનને સફળતાપૂર્વક પાર પાડીને ઇસરો સ્વાયત્ત ડોકિંગનો પાયો નાખી રહ્યું છે, જે ચંદ્રયાન-4 જેવા ભવિષ્યના મિશન માટે મહત્વપૂર્ણ ક્ષમતા છે. આ ઉપરાંત સ્પાડેક્સ મિશન ભારતના મહત્વાકાંક્ષી અવકાશી લક્ષ્યો જેવા કે ગગનયાન મિશનને ટેકો આપવા, ચંદ્ર પર ભારતીય અવકાશયાત્રીને મોકલવા અને ભારત અંતરિક્ષ સ્પેસ સ્ટેશનની સ્થાપના કરવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવશે.
આ ટેકનોલોજીકલ સફળતા અંતરિક્ષ ક્ષેત્રમાં ભારતની પ્રગતિને પ્રદર્શિત કરવાની સાથે-સાથે વધારે જટિલ અભિયાનો માટે નવી તકો પણ ખોલે છે, જેણે વૈશ્વિક સ્પેસ સમુદાયમાં મુખ્ય ખેલાડી તરીકે દેશની સ્થિતિને મજબૂત કરી છે. સ્પાડેક્સ એ સ્વદેશી નવીનીકરણમાં ભારતની હરણફાળનો પુરાવો છે, જે વૈશ્વિક અવકાશ નકશા પર તેની સ્થિતિને વધુ મજબૂત બનાવે છે.
સંદર્ભો
પીડીએફમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:
AP/IJ/GP/JD
(Release ID: 2093401)
Visitor Counter : 91