જળશક્તિ મંત્રાલય
ભારતનું ભૂગર્ભ જળનું પુનરુત્થાન
અદૃશ્યને દૃશ્ય બનાવવું
Posted On:
06 JAN 2025 3:54PM by PIB Ahmedabad
"આપણે દેશના જળ ભવિષ્યને સુરક્ષિત કરવા માટે 'રિડ્યુસ, રિયુઝ, રિચાર્જ અને રિસાઇકલ'નો મંત્ર અપનાવવો પડશે.
પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદી[1]
પાણીનું એક-એક ટીપું ખડકો અને રેતીમાંથી પસાર થઈ જમીન સુધી પહોંચે છે અને તે અમૂલ્ય સંસાધન બની જાય છે, જેના પર આપણે નિર્ભર છીએ- સ્વચ્છ ભૂગર્ભજળ. આ આવશ્યક સ્ત્રોત જીવનને ટેકો આપે છે, કૃષિ ઉત્પાદકતાને વધારો કરે છે અને લાખો લોકો માટે પાણીને સુરક્ષિત કરે છે. 2024માં કુલ વાર્ષિક ભૂગર્ભજળ રિચાર્જમાં 15 BCM (બિલિયન ક્યુબિક મીટર્સ)નો નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળ્યો હતો, જ્યારે નિષ્કર્ષણમાં 2017ના મૂલ્યાંકનની તુલનામાં 3 BCMનો ઘટાડો થયો હતો. આ પ્રગતિ ભૂગર્ભજળની પ્રાપ્યતા, વપરાશ અને આગામી પડકારોને સમજવાના મહત્ત્વને રેખાંકિત કરે છે.
દેશના ભૂગર્ભજળ સંસાધન[2]
સેન્ટ્રલ ગ્રાઉન્ડ વોટર બોર્ડ (CGWB), રાજ્યના ભૂગર્ભજળ વિભાગોના સહયોગથી, ભૂગર્ભજળ સંસાધનો પર વાર્ષિક અહેવાલો બહાર પાડે છે. 'ભારતના ગતિશીલ ભૂગર્ભ જળ સંસાધનો પર રાષ્ટ્રીય સંકલન, 2024' રાજ્યવાર વિસ્તૃત વિહંગાવલોકન પ્રદાન કરે છે, જે અસરકારક નીતિઓ અને વ્યવસ્થાપન વ્યૂહરચનાઓ માટેના પાયા તરીકે સેવા આપે છે. તાજેતરના અહેવાલ મુજબ, ભૂગર્ભજળના કુલ વાર્ષિક રિચાર્જનું મૂલ્યાંકન 446.90 બિલિયન ક્યુબિક મીટર્સ (BCM) કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં 406.19 BCMના એક્સ્ટ્રેક્ટેબલ સ્ત્રોત અને 245.64 BCMના વાર્ષિક નિષ્કર્ષણનો સમાવેશ થાય છે. અહેવાલમાં મુખ્યત્વે જળાશયો, ટાંકીઓ અને સંરક્ષણ માળખાને કારણે વધેલા રિચાર્જ પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે અને 2023ની તુલનામાં 128 એકમોમાં ભૂગર્ભજળની સ્થિતિમાં સુધારો જોવા મળે છે.
વર્ષ 2024માં કેટલાક મુખ્ય ક્ષેત્રોમાં સકારાત્મક પ્રગતિ જોવા મળી છે, જેમાં નોંધપાત્ર વિશેષતા નીચે મુજબ છે:
- કુલ વાર્ષિક GW રિચાર્જમાં (15 BCM)નો નોંધપાત્ર વધારો થયો છે અને વર્ષ 2017ની આકારણી કરતાં વર્ષ 2024માં નિષ્કર્ષણમાં (3 BCM)નો ઘટાડો થયો છે.
- ટાંકી, તળાવો અને WCS (વોટર કન્ટ્રોલ સિસ્ટમ)ના રિચાર્જમાં છેલ્લા પાંચ મૂલ્યાંકનમાં સતત વધારો જોવા મળ્યો છે. વર્ષ 2024માં તેમાં 0.39 BCMનો વધારો થયો છે જે 2023થી વધુ છે.
- વર્ષ 2017ના સંદર્ભમાં ટાંકી, તળાવ અને ડબલ્યુસીએસ (2017માં 13.98 બીસીએમથી 2024માં 25.34 બીસીએમ)ના રિચાર્જમાં 11.36 BCMનો વધારો થયો છે. સેફ કેટેગરી હેઠળ આકારણી એકમોની ટકાવારી વર્ષ 2017માં 62.6 ટકાથી વધીને વર્ષ 2024માં 73.4 ટકા થઈ છે. અતિશય શોષિત આકારણી એકમોની ટકાવારી વર્ષ 2017માં 17.24% થી ઘટીને 2024માં 11.13% થઈ ગઈ છે.
સ્વચ્છ ભૂગર્ભજળઃ ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે આવશ્યક[3]
કાયમી જળ વ્યવસ્થાપન માટેના તેના રિચાર્જની જેમ ભૂગર્ભજળની ગુણવત્તા જાળવવી એ પણ એટલું જ નિર્ણાયક છે. આર્સેનિક, ફ્લોરાઇડ, ક્લોરાઇડ, યુરેનિયમ અને નાઇટ્રેટ જેવા મુખ્ય પ્રદૂષકો સીધા ઝેરી અથવા લાંબા ગાળાના સંપર્કને કારણે આરોગ્ય માટે ગંભીર જોખમો પેદા કરે છે. તદુપરાંત, એલિવેટેડ ઇલેક્ટ્રિકલ કન્ડક્ટિવિટી (EC) કૃષિ ધોવાણ, ઔદ્યોગિક સ્રાવ અથવા ખારા પાણીના પ્રવેશથી થતા દૂષણને સૂચવી શકે છે, જ્યારે આયર્ન દૂષણથી જઠરતંત્રને લગતી સમસ્યાઓ થઈ શકે છે, જે કાળજીપૂર્વક પાણીની ગુણવત્તાના નિરીક્ષણના મહત્વને પ્રકાશિત કરે છે.
પ્રદૂષણને કારણે અસર પામેલા નિર્ણાયક વિસ્તારોનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે, 2024 માટેનો વાર્ષિક ભૂગર્ભજળ ગુણવત્તા અહેવાલ ભારતભરમાં ભૂગર્ભજળની ગુણવત્તાનું વિસ્તૃત વિશ્લેષણ રજૂ કરે છે, જેમાં 15,200થી વધુ મોનિટરિંગ સ્થળો અને 4,982 ટ્રેન્ડ સ્ટેશનો પર એકત્રિત કરવામાં આવેલા ડેટામાંથી માહિતી મેળવવામાં આવી છે. અહેવાલમાં માત્ર ભૂગર્ભજળને જ નહીં, પરંતુ અસરકારક, લાંબા ગાળાના જળ વ્યવસ્થાપન માટે તેની ગુણવત્તા સુનિશ્ચિત કરવાના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે.
અહેવાલમાં વધુમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ભૂગર્ભજળના 81% નમૂનાઓ સિંચાઈ માટે અનુકૂળ છે, જેમાં ઉત્તર-પૂર્વીય રાજ્યોના 100% ભૂગર્ભજળના નમૂનાઓને સિંચાઈ માટે "ઉત્કૃષ્ટ" ગણવામાં આવ્યા છે, જે આ પ્રદેશમાં કૃષિ માટે અનુકૂળ પરિસ્થિતિઓ પર ભાર મૂકે છે.
ભૂગર્ભ જળ મૂલ્યાંકન અને વ્યવસ્થાપન પહેલો[4]
આ સકારાત્મક પરિણામો રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારો વચ્ચેના સહયોગાત્મક પ્રયાસોનું પરિણામ છે. ભારત સરકારે પાણીને સંરક્ષિત કરવા અને ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે તેની ઉપલબ્ધતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે વિવિધ પહેલો શરૂ કરી છે. મુખ્ય યોજનાઓમાં સામેલ છે:
- મહાત્મા ગાંધી રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ રોજગાર ગેરંટી યોજના (મનરેગા): ગ્રામીણ જળ સુરક્ષાને વધારતા જળ સંરક્ષણ અને જળ સંચયના માળખાનો સમાવેશ થાય છે.
- 15માં નાણાપંચની ગ્રાન્ટ: વરસાદી પાણીના સંગ્રહ અને અન્ય જળ સંચયની પ્રવૃત્તિઓ માટે રાજ્યોને નાણાકીય સહાય પૂરી પાડે છે.
- જળ શક્તિ અભિયાન (JSA): વર્ષ 2019માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જે હવે તેના પાંચમા તબક્કામાં છે ("કેચ ધ રેઈન" 2024), વિવિધ યોજનાઓના સમન્વય દ્વારા ગ્રામીણ અને શહેરી જિલ્લાઓમાં વરસાદી પાણીના સંગ્રહ અને જળ સંરક્ષણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.
- અટલ મિશન ફોર રિજુવેનેશન એન્ડ અર્બન ટ્રાન્સફોર્મેશન (AMRUT) 2.0: વરસાદી પાણીના નિકાલને ટેકો આપે છે અને 'એક્વિફર મેનેજમેન્ટ પ્લાન્સ' દ્વારા ભૂગર્ભજળના રિચાર્જને પ્રોત્સાહન આપે છે.
- આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલયે સ્થાનિક પરિસ્થિતિઓને અનુકૂળ હોય તેવા પગલાં લેવા રાજ્યો માટે માર્ગદર્શિકા તૈયાર કરી છે, જેમ કે દિલ્હીનાં યુનિફાઇડ બિલ્ડિંગ બાય લો (UBBL) 2016, મોડલ બિલ્ડિંગ બાય લોઝ (MBBL) 2016 અને શહેરી અને પ્રાદેશિક વિકાસ યોજના નિર્માણ અને અમલીકરણ (URDPFI) માર્ગદર્શિકા 2014 જેમાં વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ અને જળ સંચયનાં પગલાંની જરૂરિયાત પર પર્યાપ્ત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.
- અટલ ભુજલ યોજના (2020): ભૂગર્ભજળના વ્યવસ્થાપન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતા 7 રાજ્યોના 80 જિલ્લાઓની પાણીની તંગીથી ઘેરાયેલી ગ્રામ પંચાયતોને લક્ષ્યાંકિત કરવામાં આવી છે.
- પ્રધાનમંત્રી કૃષિ સિંચાઈ યોજના (PMKSY): હર ખેત કો પાની, જળાશયોના સમારકામ અને નવીનીકરણ અને સરફેસ માઇનોર ઇરિગેશન યોજનાઓ જેવા ઘટકો મારફતે સિંચાઈના વ્યાપને વિસ્તૃત કરવાનો અને પાણીના ઉપયોગની કાર્યદક્ષતામાં સુધારો કરવાનો છે.
- જળ શક્તિ મંત્રાલયે 20.10.2022ના રોજ રાષ્ટ્રીય જળ મિશન અંતર્ગત જળ ઉપયોગ કાર્યક્ષમતા બ્યુરો (BWUE)ની સ્થાપના કરી છે, જે દેશમાં સિંચાઈ, પીવાના પાણીનો પુરવઠો, વીજ ઉત્પાદન, ઉદ્યોગો વગેરે જેવા વિવિધ ક્ષેત્રોમાં પાણીના ઉપયોગની કાર્યદક્ષતામાં સુધારો કરવા માટે સહાયક તરીકે કામ કરશે.
- મિશન અમૃત સરોવર (2022): જળ સંચય અને સંરક્ષણ માટે દરેક જિલ્લામાં 75 અમૃત સરોવરોનું નિર્માણ અથવા કાયાકલ્પ કરવાનું લક્ષ્ય છે.
- નેશનલ એક્વિફર મેપિંગ (NAQUIM): સેન્ટ્રલ ગ્રાઉન્ડ વોટર બોર્ડ (CGWB) દ્વારા 25 લાખ ચોરસ કિલોમીટરથી વધારે સમય માટે પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું છે, જે ભૂગર્ભજળ રિચાર્જ અને સંરક્ષણ યોજનાઓને ટેકો આપે છે.
- ભૂગર્ભજળમાં કૃત્રિમ રિચાર્જ માટે માસ્ટર પ્લાન (2020): CGWB દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલ, 185 BCM વરસાદને પહોંચી વળવા માટે 1.42 કરોડ વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરવા અને રિચાર્જ સ્ટ્રક્ચર્સની યોજના છે.
- ભૂગર્ભ જળ વ્યવસ્થાપન અને નિયમન યોજના હેઠળ CGWBએ દેશમાં કેટલાંક સફળ કૃત્રિમ રિચાર્જ પ્રોજેક્ટ્સનો અમલ પણ કર્યો છે, જેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ પ્રદર્શિત કરવાનો છે, જે રાજ્ય સરકારોને યોગ્ય હાઇડ્રો-જિયોલોજિકલ સ્થિતિમાં તેનું પુનરાવર્તન કરવા સક્ષમ બનાવે છે.
- જળ સંસાધન, નદી વિકાસ અને ગંગા જીર્ણોદ્ધાર વિભાગ દ્વારા રાષ્ટ્રીય જળ નીતિ (2012) તૈયાર કરવામાં આવી છે, જે અન્ય બાબતો ઉપરાંત વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરવા અને પાણીના સંરક્ષણની હિમાયત કરે છે તથા વરસાદના સીધા ઉપયોગ દ્વારા પાણીની ઉપલબ્ધતા વધારવાની જરૂરિયાત પર પણ ભાર મૂકે છે.
- PMKSY (WDC-PMKSY)નો વોટરશેડ ડેવલપમેન્ટ કમ્પોનન્ટઃ વરસાદ આધારિત અને અધઃપતન પામેલી જમીન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેમાં જમીનનું સંરક્ષણ, વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ અને આજીવિકા વિકાસ જેવી પ્રવૃત્તિઓ સામેલ છે.
- રાષ્ટ્રીય જળ પુરસ્કારઃ જળ સંસાધન વિભાગ દ્વારા વર્ષ 2018માં શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો, જેનો ઉદ્દેશ સમગ્ર ભારતમાં જળ સંરક્ષણ અને વ્યવસ્થાપનમાં અસાધારણ પ્રદાનને ઓળખવા અને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. આ એવોર્ડનો હેતુ પાણીના મહત્વ વિશે લોકોમાં જાગૃતિ લાવવાનો અને પાણીના વપરાશમાં શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ અપનાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે. છઠ્ઠા રાષ્ટ્રીય જળ પુરસ્કારો માટે અરજી કરવાની તારીખ 31 જાન્યુઆરી 2025 સુધી લંબાવવામાં આવી છે.[5]
આ યોજનાઓ અને પહેલો સ્થાયી જળ વ્યવસ્થાપન અને સંરક્ષણ માટે ભારત સરકારની કટિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તેઓ સંયુક્તપણે ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે જળ સંસાધનોની સુરક્ષા કરવામાં અને જળ સમૃદ્ધ ભારતની ખાતરી કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.
ટકાઉ ભવિષ્ય માટે ભૂગર્ભજળને પુનર્જીવિત કરવું
ભારતના સહિયારા પ્રયાસો અને મુખ્ય પહેલોને પગલે ભૂગર્ભજળના રિચાર્જ, ગુણવત્તા અને વ્યવસ્થાપનમાં નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે. સ્થિરતા અને નવીનતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આ પગલાં આવનારી પેઢીઓ માટે સુરક્ષિત જળ ભવિષ્યની ખાતરી આપે છે. સતત સમર્પણ બધા માટે સ્વચ્છ, સુલભ પાણી જાળવવામાં મદદ કરશે.
સંદર્ભો
મહેરબાની કરીને પીડીએફ ફાઇલને શોધો (0.68 MB, Format: PDF)
AP/IJ/GP/JT
સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો : 
@PIBAhmedabad 
/pibahmedabad1964 
/pibahmedabad 
pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com
(Release ID: 2090827)
Visitor Counter : 24