1. ജഡ്ജിമാരുടെ നിയമനവും സ്ഥലംമാറ്റവും:

110 ജഡ്ജിമാരെ ഹൈക്കോടതികളില്‍ നിയമിച്ചു

അലഹബാദ് (09), ആന്ധ്രാപ്രദേശ് (06), ബോംബെ (09), ഛത്തീസ്ഗഡ് (02), ഡല്‍ഹി (05), ഗുവാഹത്തി (05), ഗുജറാത്ത് (08), ഹിമാചല്‍ പ്രദേശ് (03) എന്നിങ്ങനെ 110 ജഡ്ജിമാരെ നിയമിച്ചു. , കര്‍ണാടക (05), കേരളം (03), മധ്യപ്രദേശ് (14), മദ്രാസ് (13), മണിപ്പൂര്‍ (02), മേഘാലയ (01), ഒറീസ (02), പട്ന (02), പഞ്ചാബ് & ഹരിയാന (04), രാജസ്ഥാന്‍ (09), തെലങ്കാന (03), ത്രിപുര (02), ഉത്തരാഖണ്ഡ് (03)
72 അഡീഷണല്‍ ജഡ്ജിമാര്‍ ഹൈക്കോടതികളില്‍ സ്ഥിരം ജഡ്ജിമാരായി - അലഹബാദ് (17), ബോംബെ (09), കല്‍ക്കട്ട (04), ഛത്തീസ്ഗഡ് (01), ഡല്‍ഹി (01), ഗുവാഹത്തി (06), കര്‍ണാടക (02) കേരളം (05), മദ്രാസ് (10), P&H (17).
ബോംബെ (01), കര്‍ണാടക (01) എന്നീ ഹൈക്കോടതികളിലെ 02 അഡീഷണല്‍ ജഡ്ജിമാരുടെ കാലാവധി നീട്ടി.
അലഹബാദ്, ആന്ധ്രാപ്രദേശ്, ബോംബെ, കല്‍ക്കട്ട, ഛത്തീസ്ഗഡ്, ഗുവാഹത്തി, ഗുജറാത്ത്, ജാര്‍ഖണ്ഡ്, ജമ്മു കശ്മീര്‍, ലഡാക്ക്, ഹിമാചല്‍ പ്രദേശ്, കേരളം, മദ്രാസ്, മണിപ്പൂര്‍, ഒറീസ, പട്ന, രാജസ്ഥാന്‍, തെലങ്കാന, ത്രിപുര, ഉത്തരാഖണ്ഡ് എന്നിങ്ങനെ വിവിധ ഹൈക്കോടതികളില്‍ 22 ചീഫ് ജസ്റ്റിസുമാരെ നിയമിച്ചു. .
34 ഹൈക്കോടതി ജഡ്ജിമാരെ ഒരു ഹൈക്കോടതിയില്‍ നിന്ന് മറ്റൊന്നിലേക്ക് മാറ്റി.
 

2. ടെലി-ലോ:
2023-2024 വര്‍ഷത്തില്‍ 36 സംസ്ഥാനങ്ങളിലെയും കേന്ദ്ര ഭരണ പ്രദേശങ്ങളിലെയും 766 ജില്ലകളിലായി (112 അഭിലാഷ ജില്ലകള്‍ ഉള്‍പ്പെടെ) 2.5 ലക്ഷം ഗ്രാമപഞ്ചായത്തുകളെ ഉള്‍പ്പെടുത്തി ടെലി-ലോ വിപുലീകരിച്ചു. 700 ഓളം അഭിഭാഷകര്‍ വ്യവഹാരത്തിന് മുമ്പുള്ള ഉപദേശം നല്‍കാന്‍ ഏര്‍പ്പെട്ടിരുന്നു. 2023 നവംബര്‍ 30 വരെ, 24 ലക്ഷത്തിലധികം ഗുണഭോക്താക്കളെ കാണുകയും നിയമോപദേശം നല്‍കുകയും ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.  

ജില്ലാതല ശില്‍പശാല - ടെലി-ലോ സ്റ്റേറ്റ് ടീം രാജ്യത്തുടനീളം 100 ജില്ലാതല ശില്‍പശാലകള്‍ സംഘടിപ്പിച്ചു, ഈ ശില്‍പശാലകളില്‍ വില്ലേജ് ലെവല്‍ എന്റര്‍പ്രണര്‍ (VLE), പാരാ ലീഗല്‍ വോളണ്ടിയര്‍ (PLV), സര്‍ക്കാര്‍ ഉദ്യോഗസ്ഥരും SLSA-കളിലെ അംഗങ്ങളും ഉള്‍പ്പെടെ 5500ലേറെ പേര്‍ പങ്കെടുത്തു. DLSA-കള്‍. ടെലി-ലോ നടപ്പാക്കല്‍, ടെലി-ലോ സ്‌കീമിനെക്കുറിച്ചുള്ള അവബോധം, ടെലി-ലോ സിറ്റിസണ്‍സ് മൊബൈല്‍ ആപ്പ് എന്നിവയില്‍ സെഷനുകള്‍ നടത്തി.

വിഎല്‍ഇമാരുടെ പ്രത്യേക ബോധവല്‍ക്കരണ ഡ്രൈവ്: ടെലി-നിയമത്തെക്കുറിച്ചുള്ള അവബോധം പരിമിതമോ അവബോധമില്ലാത്തതോ ആയ തങ്ങളുടെ പ്രദേശത്ത്, പ്രത്യേക ബോധവല്‍ക്കരണ ക്യാമ്പുകള്‍ നടത്തുന്നതിന് ടെലി-ലോ വിഎല്‍ഇകള്‍ സംരംഭങ്ങള്‍ ഏറ്റെടുത്തു. ഇ-റിക്ഷ, മൊബൈല്‍ വാനുകള്‍, ഓട്ടോറിക്ഷ, മോട്ടോര്‍ സൈക്കിള്‍, സൈക്കിള്‍ തുടങ്ങിയ വിവിധ ഗതാഗത മാര്‍ഗ്ഗങ്ങള്‍ ഉപയോഗിച്ച് ടെലി-നിയമത്തെക്കുറിച്ചുള്ള അവബോധം പ്രചരിപ്പിക്കുന്നതിന് വിഎല്‍ഇകള്‍ പ്രത്യേകം പരിശ്രമിച്ചു. 12000-ത്തിലധികം പൗരന്മാര്‍ ബോധവത്കരണ ക്യാമ്പുകളില്‍ പങ്കെടുത്തു.

ടെലി-ലോ പോര്‍ട്ടലില്‍ രജിസ്റ്റര്‍ ചെയ്ത് തീര്‍പ്പാക്കാത്ത 1.5 ലക്ഷം കേസുകള്‍ പരിഹരിക്കാനായി 2023 ജൂണ്‍ 26 മുതല്‍ ജൂലൈ 2 വരെ പ്രത്യേക ബാക്ക്‌ലോഗ് ക്ലിയറന്‍സ് ഡ്രൈവ് ആരംഭിച്ചു, അവിടെ 1,05,771 ത്തിലധികം പേര്‍ക്ക് ടെലി-ലോ പാനല്‍ അഭിഭാഷകര്‍ വഴി നിയമോപദേശം നല്‍കി.

സെല്‍ഫി ഡ്രൈവ് കാമ്പെയ്ന്‍ - ഗുണഭോക്താക്കളും ഫീല്‍ഡ് പ്രവര്‍ത്തകരും (VLE & Panel Lawyers)  അവരുടെ ടെലി നിയമ സേവന അനുഭവങ്ങള്‍ സെല്‍ഫി/വീഡിയോകള്‍ വഴി സാമൂഹ്യ മാധ്യമ സൈറ്റുകളില്‍ പങ്കിടുന്നതിലൂടെ സോഷ്യല്‍ മീഡിയ സൈറ്റുകളില്‍ അവബോധം സൃഷ്ടിക്കുന്നതിനാണ് ഈ സംരംഭം ആരംഭിച്ചിരിക്കുന്നത്. 2023 നവംബര്‍ 30 വരെ, ടെലി ലോ സോഷ്യല്‍ മീഡിയ സൈറ്റുകൾ (ഫേസ്ബുക്കും ട്വിറ്ററും)വഴി മൊത്തം 217 സെല്‍ഫി/വീഡിയോകള്‍ അപ്ലോഡ് ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.

പുതിയ റേഡിയോ ജിംഗിള്‍ കാമ്പെയ്ന്‍ ആരംഭിച്ചു 2023 ഓഗസ്റ്റ് 1 മുതല്‍ ഓഗസ്റ്റ് 31 വരെ:  ഓള്‍ ഇന്ത്യ റേഡിയോ (201 സ്റ്റേഷനുകള്‍), വിവിധ് ഭാരതി (42 സ്റ്റേഷന്‍), എഫ്എം റേഡിയോ (29 സ്റ്റേഷനുകള്‍) എന്നിവയിലൂടെ പുതിയ റേഡിയോ ജിംഗിളുകള്‍ പുറത്തിറക്കി.

ടെലി-ലോ 2.0 (ടെലി-ലോ, ന്യായ ബന്ധു (പ്രൊ ബോണോ) നിയമ സേവന പരിപാടി എന്നിവയുടെ സംയോജനവും) 50 ലക്ഷം നിയമോപദേശ പരിപാടിയുടെ നേട്ടവും 2023 ഓഗസ്റ്റ് 25-ന് സിരി ഫോര്‍ട്ട് ഓഡിറ്റോറിയത്തില്‍ ബഹുമാനപ്പെട്ട മന്ത്രിയുടെ സാന്നിധ്യത്തില്‍ നടന്നു.രാജ്യത്തെ 6 മേഖലകളില്‍ നിന്നുള്ള 12 മുന്‍നിര പ്രവര്‍ത്തകരെ മന്ത്രി ആദരിച്ചു.
 

3. നാഷണല്‍ ലീഗല്‍ സര്‍വീസസ് അതോറിറ്റി (NALSA):

19-ാമത് അഖിലേന്ത്യാ ലീഗല്‍ സര്‍വീസസ് അതോറിറ്റി മീറ്റ് ഇന്ത്യയുടെ ചീഫ് ജസ്റ്റിസും നാഷണല്‍ ലീഗല്‍ സര്‍വീസസ് അതോറിറ്റി (NALSA) രക്ഷാധികാരിയുമായ ഡോ.ഡി.വൈ. ചന്ദ്രചൂഡ്,  2023 ജൂണ്‍ 30-ന് ജമ്മു & കശ്മീരിലെ ശ്രീനഗറില്‍ വച്ച് ഉദ്ഘാടനം ചെയ്തു. 2023 ജൂണ്‍ 30 നും 2023 ജൂലൈ 1 നും നടന്ന രണ്ടു ദിവസത്തെ പരിപാടി നാഷണല്‍ ലീഗല്‍ സര്‍വീസസ് അതോറിറ്റിയുടെ കീഴിലുള്ള ജമ്മു & കശ്മീര്‍ ലീഗല്‍ സര്‍വീസസ് അതോറിറ്റിയാണ് സംഘടിപ്പിച്ചത്. ലീഗല്‍ സര്‍വീസ് അതോറിറ്റികളുടെ ഭാവി നടപടികള്‍, ലക്ഷ്യങ്ങള്‍ നിശ്ചയിക്കല്‍, വിവിധ വെല്ലുവിളികള്‍ നേരിടല്‍, നിയമസഹായ പദ്ധതികള ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നതിനും കാര്യക്ഷമമാക്കുന്നതിനുമുള്ള നടപടികള്‍ എന്നിവ യോഗത്തില്‍ ചര്‍ച്ച ചെയ്തു.

നാഷണല്‍ ലീഗല്‍ സര്‍വീസസ് അതോറിറ്റി (NALSA), ബഹുമാനപ്പെട്ട ചീഫ് ജസ്റ്റിസിന്റെ അംഗീകാരത്തോടും ഇന്ത്യാ ഗവണ്‍മെന്റിന്റെ പിന്തുണയോടും കൂടി, നിയമസഹായ ലഭ്യത: നീതിയുടെ ലഭ്യത ശക്തിപ്പെടുത്തല്‍ എന്ന വിഷയത്തില്‍ നവംബർ 27, 28 തീയതികളില്‍ ആദ്യ പ്രാദേശിക സമ്മേളനം സംഘടിപ്പിച്ചു. ഇന്റര്‍നാഷണല്‍ ലീഗല്‍ ഫൗണ്ടേഷന്‍ (ILF), യുണൈറ്റഡ് നേഷന്‍സ് ഡെവലപ്‌മെന്റ് പ്രോഗ്രാം (UNDP), യുണൈറ്റഡ് നേഷന്‍സ് ചില്‍ഡ്രന്‍സ് ഫണ്ട് (UNICEF) എന്നിവയുടെ സഹകരണത്തോടെയാണ് സമ്മേളനം സംഘടിപ്പിച്ചത്.

രണ്ട് ദിവസങ്ങളിലായി, നിയമസഹായം, നീതി ലഭ്യത എന്നീ വിഷയങ്ങളില്‍ ആകെ 16 സെഷനുകള്‍ നടത്തി. ആഗോള ദക്ഷിണേന്ത്യയിലെ 40-ലധികം ആഫ്രിക്ക, ഏഷ്യ, പസഫിക് രാജ്യങ്ങളില്‍ നിന്നുള്ള ചീഫ് ജസ്റ്റിസുമാര്‍, ജഡ്ജിമാര്‍, മന്ത്രിമാര്‍, മുതിര്‍ന്ന മന്ത്രാലയ ഉദ്യോഗസ്ഥര്‍, നിയമസഹായ സ്ഥാപനങ്ങളുടെ തലവന്‍മാര്‍, സിവില്‍ സൊസൈറ്റി വിദഗ്ധര്‍ എന്നിവരെല്ലാം ഒത്തുചേര്‍ന്ന ഇത്തരത്തിലുള്ള ആദ്യ സമ്മേളനമാണിത്.

4. ഇ കോര്‍ട്ട്സ് മിഷന്‍ മോഡ് പ്രോജക്റ്റ്:

സാങ്കേതിക വിദ്യ ഉപയോഗിച്ച് നീതി ലഭ്യമാക്കുക എന്ന ലക്ഷ്യത്തോടെയാണ് ഇ കോര്‍ട്ട്സ് മിഷന്‍ മോഡ് പദ്ധതി ആരംഭിച്ചത്. കോടതികളുടെ അടിസ്ഥാന കംപ്യൂട്ടര്‍വല്‍ക്കരണം, പ്രാദേശിക നെറ്റ്വര്‍ക്ക് കണക്റ്റിവിറ്റി നല്‍കല്‍ എന്നിവ ലക്ഷ്യമാക്കിയുള്ളതായിരുന്നു ഇ കോര്‍ട്ട്സിന്റെ ആദ്യ ഘട്ടം. 2015ല്‍ പദ്ധതിയുടെ രണ്ടാം ഘട്ടം ആരംഭിച്ചത് 1,670 കോടി രൂപ ചെലവിലാണ്. ഇതില്‍ 1668.43 കോടി രൂപ സര്‍ക്കാര്‍ അനുവദിച്ചു. രണ്ടാം ഘട്ടത്തിന് കീഴിൽ ഇതുവരെ 18,735 ജില്ലാ, സബോർഡിനേറ്റ് കോടതികൾ കമ്പ്യൂട്ടർവത്കരിച്ചിട്ടുണ്ട്.

WAN പദ്ധതിയുടെ ഭാഗമായി, 2992 കോടതി സമുച്ചയങ്ങളില്‍ 2977-ലേക്കും (99.4% സൈറ്റുകള്‍)10 Mbps മുതല്‍ 100 Mbps വരെ ബാന്‍ഡ്വിഡ്ത്ത് വേഗതയിലെ കണക്ടിവിറ്റി ലഭ്യമാക്കി.

ഇലാസ്റ്റിക് സെര്‍ച്ച് സാങ്കേതികവിദ്യ ഉപയോഗിച്ച് വികസിപ്പിച്ച നാഷണല്‍ ജുഡീഷ്യല്‍ ഡാറ്റ ഗ്രിഡ് (എന്‍ജെഡിജി) ഉപയോഗിച്ച് അഭിഭാഷകര്‍ക്കും വ്യവഹാരക്കാര്‍ക്കും 24.47 കോടി കേസുകളുടെയും 24.13 കോടിയിലധികം ഉത്തരവുകളുടെയും/വിധികളുടെയും കേസ് സ്റ്റാറ്റസ് വിവരങ്ങള്‍ എടുക്കാൻ കഴിയും.

കൊവിഡ് ലോക്ക്ഡൗണ്‍ കാലയളവ് മുതല്‍, സുപ്രീം കോടതി ഉള്‍പ്പെടെ ഇന്ത്യയിലുടനീളമുള്ള കോടതികള്‍ 2.97 കോടിയിലധികം വെര്‍ച്വല്‍ ഹിയറിംഗുകള്‍ നടത്തിയിട്ടുണ്ട്, ഇത് വെര്‍ച്വല്‍ ഹിയറിംഗില്‍ ഇന്ത്യയെ ലോക നേതാവാക്കി.

ഗുജറാത്ത്, ഗുവാഹത്തി, ഒറീസ്സ, കര്‍ണാടക, ഝാര്‍ഖണ്ഡ്, പട്ന, മധ്യപ്രദേശ് എന്നീ സംസ്ഥാനങ്ങളിലെ ഹൈക്കോടതികളിലും ബഹുമാനപ്പെട്ട സുപ്രീം കോടതിയുടെ ഭരണഘടനാ ബെഞ്ചിലും കോടതി നടപടികളുടെ തത്സമയ സ്ട്രീമിംഗ് ആരംഭിച്ചു.

ട്രാഫിക് നിയമലംഘനങ്ങള്‍ വിചാരണ ചെയ്യുന്നതിനായി 20 സംസ്ഥാനങ്ങളിലും കേന്ദ്ര ഭരണ പ്രദേശങ്ങളിലും 25 വെര്‍ച്വല്‍ കോടതികള്‍ സ്ഥാപിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഈ കോടതികള്‍ 4.11 കോടിയിലധികം കേസുകള്‍ കേട്ടു പിഴയിനത്തില്‍ 478.69 കോടി രൂപ ഈടാക്കി. സെക്ഷൻ 138 എൻഐ ആക്ട് പ്രകാരം ചെക്ക് ബൗൺസ് കേസുകൾ കേൾക്കാൻ ഡൽഹി ഹൈക്കോടതി 34 ഡിജിറ്റൽ കോടതികൾ ആരംഭിച്ചു.

നിയമപരമായ പേപ്പറുകളുടെ ഇലക്ട്രോണിക് ഫയലിംഗിനായി ഒരു ഇ-ഫയലിംഗ് സംവിധാനം വികസിപ്പിച്ചെടുത്തു. 24X7 ഏത് സ്ഥലത്തുനിന്നും കേസുകളുമായി ബന്ധപ്പെട്ട രേഖകള്‍ പരിശോധിക്കാനും ചെയ്യാനും അപ്ലോഡ് ചെയ്യാനും ഇത് അഭിഭാഷകരെ സഹായിക്കുന്നു.

കേസുകളുടെ ഇ-ഫയലിംഗിന് കോര്‍ട്ട് ഫീസുകളും പിഴകളും പെനാല്‍റ്റികളും അടങ്ങുന്ന ഫീസുകളുടെ ഇലക്ട്രോണിക് പേയ്‌മെന്റ് ഓപ്ഷന്‍ ആവശ്യമാണ്. മൊത്തം 21 ഹൈക്കോടതികള്‍ അതാത് അധികാരപരിധിയില്‍ ഇ-പേയ്‌മെന്റുകള്‍ നടപ്പിലാക്കിയിട്ടുണ്ട്.

എല്ലാവരേയും ഉള്‍ക്കൊണ്ട് നീതി നടപ്പാക്കുന്നതിനും ഡിജിറ്റല്‍ വേര്‍തിരിവ്  പരിഹരിക്കുന്നതിനുമായി അഭിഭാഷകര്‍ക്കും വ്യവഹാരിക്കും സഹായകമായി 875 ഇ-സേവാ കേന്ദ്രങ്ങള്‍ ആരംഭിച്ചിട്ടുണ്ട്.

അഭിഭാഷകര്‍/വ്യവഹാരക്കാര്‍ തുടങ്ങിയവര്‍ക്ക് കേസ് സ്റ്റാറ്റസ്, കോഴ്‌സ് ലിസ്റ്റുകള്‍, വിധിന്യായങ്ങള്‍ മുതലായവയെക്കുറിച്ചുള്ള തത്സമയ വിവരങ്ങള്‍ നല്‍കുന്നതിന് 7 പ്ലാറ്റ്‌ഫോമുകളിലൂടെയോ സേവന ഡെലിവറി ചാനലുകളിലൂടെയോ പൗര കേന്ദ്രീകൃത സേവനങ്ങള്‍ നല്‍കുന്നു. എസ്എംഎസ് പുഷ് ആന്‍ഡ് പുള്‍ (പ്രതിദിനം 2,00,000 എസ്എംഎസ് അയയ്ക്കുന്നു), ഇമെയില്‍ (പ്രതിദിനം 2,50,000 അയയ്ക്കുന്നു), ബഹുഭാഷയും സ്പര്‍ശിക്കുന്നതുമായ ഇ-കോടതി സേവനങ്ങളുടെ പോര്‍ട്ടല്‍ (പ്രതിദിനം 35 ലക്ഷം ഹിറ്റുകള്‍), ജുഡീഷ്യല്‍ സര്‍വീസ് സെന്ററുകള്‍ (ജെഎസ്സി), ഇന്‍ഫോ കിയോസ്‌ക്കുകള്‍ എന്നിവയാണ് സേവനങ്ങള്‍. അഭിഭാഷകര്‍/വ്യവഹാരക്കാര്‍ക്കുള്ള ഇ-കോടതി മൊബൈല്‍ ആപ്പും (31.10.2023 വരെ 2.07 കോടി ഡൗണ്‍ലോഡുകളോടെ) ജഡ്ജിമാര്‍ക്കുള്ള ജസ്റ്റ് ഐഎസ് ആപ്പും (30.11.2023 വരെ 19,433 ഡൗണ്‍ലോഡുകള്‍)

ദേശീയ സേവനവും ഇലക്ട്രോണിക് പ്രക്രിയകളുടെ ട്രാക്കിംഗ് (NSTEP) പ്രോസസ്സ് ചെയ്യുന്നതിനും സമന്‍സ് നല്‍കുന്നതിനുമായി വികസിപ്പിച്ചെടുത്തിട്ടുണ്ട്, ഇത് നിലവില്‍ 28 സംസ്ഥാനങ്ങളില്‍/യുടികളില്‍(UT) പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നു.

വിധിന്യായങ്ങള്‍ എളുപ്പത്തില്‍ തിരയുന്നതിനുള്ള അതിന്റെ പങ്കാളികളുടെ സൗകര്യത്തിനായി ഒരു പുതിയ 'ജഡ്ജ്‌മെന്റ് & ഓര്‍ഡര്‍ തിരയല്‍' പോര്‍ട്ടല്‍ ഉദ്ഘാടനം ചെയ്തു. ഇതിനായി https://judgments.ecourts.gov.in എന്നതില്‍ ബന്ധപ്പെടാം.

നീതിന്യായ മേഖലയെ കുറിച്ച് പൊതുജനങ്ങള്‍ക്ക് അവബോധം നല്‍കുന്നതിനും വകുപ്പിന്റെ വിവിധ പദ്ധതികളുടെ പരസ്യം നല്‍കുന്നതിനും 25 ഹൈക്കോടതികളില്‍ 39 ജസ്റ്റിസ് ക്ലോക്കുകള്‍ സ്ഥാപിച്ചിട്ടുണ്ട്. വെര്‍ച്വല്‍ ജസ്റ്റിസ് ക്ലോക്കും പോര്‍ട്ടലില്‍ ഹോസ്റ്റ് ചെയ്തിട്ടുണ്ട്.

ഇന്ത്യന്‍ സുപ്രീം കോടതിയുടെ ഇ-കമ്മിറ്റി 5,35,558 പങ്കാളികളെ ഉള്‍പ്പെടുത്തി ഐസിടി സേവനങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള പരിശീലനങ്ങളും ബോധവല്‍ക്കരണ പരിപാടികളും നടത്തി.

കഴിഞ്ഞ മൂന്ന് വര്‍ഷമായി തുടര്‍ച്ചയായി ഇ-ഗവേണന്‍സിനുള്ള ദേശീയ അവാര്‍ഡ് ഉള്‍പ്പെടെ വിവിധ അവാര്‍ഡുകള്‍ ഇ-കോടതി പ്രോജക്ട് നേടിയിട്ടുണ്ട്.

ഇ കോര്‍ട്ട്സ് രണ്ടാം ഘട്ടം അവസാനിച്ചതിനെ തുടര്‍ന്ന്, 13.09.2023-ലെ മന്ത്രിസഭായോഗത്തില്‍ 7,210 കോടി രൂപയുടെ ബജറ്റ് വിഹിതത്തോടെ ഇ കോര്‍ട്ട്സ് മൂന്നാം ഘട്ടത്തിന്  അംഗീകാരം നല്‍കി. ഘട്ടം-1, ഘട്ടം-II എന്നിവയുടെ നേട്ടങ്ങള്‍ അടുത്ത ഘട്ടത്തിലേക്ക് കൊണ്ടുപോകുന്നതിലൂടെ, ഡിജിറ്റല്‍, ഓണ്‍ലൈന്‍, പേപ്പര്‍ലെസ് കോടതികള്‍ വഴി പരമാവധി അനായാസ നീതി ജനങ്ങൾക്ക് ഉറപ്പാക്കാനാണ് ഇ-കോടതിയുടെ മൂന്നാം ഘട്ടം ലക്ഷ്യമിടുന്നത്. ജുഡീഷ്യറിക്ക് ഒരു ഏകീകൃത സാങ്കേതിക പ്ലാറ്റ്ഫോം സൃഷ്ടിക്കുക എന്നതാണ് മൂന്നാം ഘട്ടത്തിന്റെ പ്രധാന ലക്ഷ്യം, അത് കോടതികള്‍ക്കും വ്യവഹാരക്കാര്‍ക്കും മറ്റ് പങ്കാളികള്‍ക്കും ഇടയില്‍ തടസ്സമില്ലാത്തതും കടലാസ് രഹിതവുമായ ഇടപാടുകള്‍ ഉറപ്പാക്കും. 2023 മുതല്‍ നാല് വര്‍ഷമാണ് ഇകോര്‍ട്ട്‌സ് പ്രോജക്ട് ഫേസ്-3-ന്റെ നിര്‍ദ്ദിഷ്ട സമയപരിധി.  രാജ്യത്തെ എല്ലാ പൗരന്മാര്‍ക്കും സൗകര്യപ്രദവും ചെലവുകുറഞ്ഞതും തടസ്സരഹിതവുമായ നീതി ഉറപ്പാക്കുന്നതില്‍ ഇക്കോര്‍ട്ട് മൂന്നാം ഘട്ടം ഒരു മാറ്റം വരുത്തും.

5.ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് പ്രത്യേക കോടതികളുടെ (FTSC) പദ്ധതി:

ബലാത്സംഗത്തിനും പോക്‌സോ നിയമത്തിനും ഇരയായവര്‍ക്ക് അതിവേഗ നീതി ലഭ്യമാക്കുന്നതിനായി 2019 ഒക്ടോബറില്‍ യൂണിയന്‍ ഓഫ് ഇന്ത്യ എക്‌സ്‌ക്ലൂസീവ് പോക്‌സോ (ഇ-പോക്‌സോ) കോടതികള്‍ ഉള്‍പ്പെടെ ഫാസ്റ്റ് ട്രാക്ക് സ്‌പെഷ്യല്‍ കോടതികള്‍ (എഫ് ടി എസ് സി ) സ്ഥാപിക്കുന്നതിനുള്ള കേന്ദ്രാവിഷ്‌കൃത പദ്ധതി ആരംഭിച്ചു. ബന്ധപ്പെട്ട കേസുകളുടെ പദ്ധതി ആദ്യം 2023 മാര്‍ച്ച് വരെ ഒരു വര്‍ഷത്തേക്ക് നീട്ടിയിരുന്നു. നിർഭയ ഫണ്ടിൽ നിന്ന് എടുക്കേണ്ട കേന്ദ്ര വിഹിതമായി 1207.24 കോടി രൂപ സഹിതം മൊത്തം 1952.23 കോടി രൂപ ചെലവഴിച്ച് കേന്ദ്രമന്ത്രിസഭ സ്കീം മൂന്ന് വർഷത്തേക്ക് കൂടി നീട്ടി, അതായത് 01.04.2023 മുതൽ 31.03.2026 വരെ. നീതിന്യായ വകുപ്പ് 06.12.2023 വരെ മൊത്തം 734.93 കോടി രൂപ അനുവദിച്ചു. (2019-20 സാമ്പത്തിക വർഷത്തിൽ 140 കോടി രൂപ, 2020-21 സാമ്പത്തിക വർഷത്തിൽ 160 കോടി രൂപ, 2021-22 സാമ്പത്തിക വർഷത്തിൽ 134.56 കോടി രൂപ, 2022-23 സാമ്പത്തിക വർഷത്തിൽ 200 കോടി രൂപ. കൂടാതെ 2023-24 സാമ്പത്തിക വർഷത്തിൽ 100.37 കോടി രൂപ).

പദ്ധതിയുടെ നേട്ടങ്ങള്‍

2,00,000-ലധികം കേസുകള്‍ (2023 ഒക്ടോബര്‍ വരെ) തീര്‍പ്പാക്കിയ 30 സംസ്ഥാനങ്ങളില്‍/ കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശങ്ങിൽ 412 എക്‌സ്‌ക്ലൂസീവ് പോക്‌സോ കോടതികളുള്ള 758 എഫ്ടിഎസ് സികള്‍ പ്രവര്‍ത്തനക്ഷമമാക്കി. സ്‌കീമില്‍ ഉള്‍പ്പെടുത്താന്‍  പ്രത്യേക അഭ്യര്‍ത്ഥന നടത്തിയതു വഴി 2023 മെയ് മാസത്തില്‍ പുതുച്ചേരിയില്‍ ഒരു പ്രത്യേക പോക്സോ കോടതി പ്രവര്‍ത്തനക്ഷമമാക്കി.
സ്ത്രീകളുടെയും പെണ്‍കുട്ടികളുടെയും സുരക്ഷയ്ക്കു വേണ്ടി പോരാടാനുള്ള ദേശീയ പ്രതിബദ്ധതയാണ് FTSC-കള്‍ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നത്.

ലൈംഗിക കുറ്റകൃത്യങ്ങളുടെ നിസ്സഹായരായ ഇരകള്‍ക്ക് അതിവേഗം നീതി ലഭ്യമാക്കുന്നതില്‍ സഹായിച്ച സമര്‍പ്പിത കോടതികളാണ് FTSCകള്‍; ലൈംഗിക കുറ്റവാളികള്‍ക്കായി ഒരു തടയല്‍ ചട്ടക്കൂട് സൃഷ്ടിക്കുന്നതിലും നീതിന്യായ വ്യവസ്ഥയിലുള്ള പൗരന്റെ വിശ്വാസം ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നതിലും സ്ത്രീകള്‍ക്കും കുട്ടികള്‍ക്കും സുരക്ഷിതമായ അന്തരീക്ഷം സൃഷ്ടിക്കുന്നതിലും എഫ് ടി എസ് സികള്‍ പങ്കു വഹിക്കുന്നു.

6. നാഷണല്‍ മിഷന്‍ ഫോര്‍ ജസ്റ്റിസ് ഡെലിവറി ആന്‍ഡ് ലീഗല്‍ റിഫോംസ്:

2011 ഓഗസ്റ്റില്‍ നാഷണല്‍ മിഷന്‍ ഫോര്‍ ജസ്റ്റിസ് ഡെലിവറി ആന്‍ഡ് ലീഗല്‍ റിഫോംസ് രൂപീകരിച്ചു. നീതിന്യായ വിതരണത്തിനും നിയമ പരിഷ്‌കാരങ്ങള്‍ക്കുമുള്ള ദേശീയ മിഷന്‍ രാജ്യത്തുടനീളമുള്ള നീതി, നീതിന്യായ വിതരണവും നിയമ പരിഷ്‌കാരങ്ങളും മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതിനും എല്ലാ വിഭാഗങ്ങളുടെയും വൈവിധ്യമാര്‍ന്ന ആവശ്യങ്ങള്‍ പരിഹരിക്കുന്നതിനും ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിക്കുന്നു. അതിന്റെ ലക്ഷ്യങ്ങൾ രണ്ടാണ്:

1) സിസ്റ്റത്തിലെ കാലതാമസവും കുടിശ്ശികയും കുറച്ചുകൊണ്ട് പ്രവേശനം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുന്നു, കൂടാതെ
2) ഘടനാപരമായ മാറ്റങ്ങളിലൂടെയും പ്രകടന മാനദണ്ഡങ്ങളും ശേഷികളും ക്രമീകരിക്കുന്നതിലൂടെയും ഉത്തരവാദിത്തം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുക
 

ദേശീയ മിഷന്റെ കീഴിലുള്ള സംരംഭങ്ങള്‍

ജുഡീഷ്യറിയുടെ അടിസ്ഥാന സൗകര്യ വികസനത്തിനായി കേന്ദ്രാവിഷ്‌കൃത പദ്ധതി (സിഎസ്എസ്) നടപ്പിലാക്കല്‍:

ദേശീയ മിഷന്റെ പ്രധാന സംരംഭങ്ങളിലൊന്ന് ജുഡീഷ്യറിയുടെ അടിസ്ഥാന സൗകര്യ വികസനത്തിനായുള്ള കേന്ദ്രാവിഷ്‌കൃത പദ്ധതിയുമായി (സിഎസ്എസ്) ബന്ധപ്പെട്ടിരിക്കുന്നു. ജില്ലാ, ഉപജില്ല, താലൂക്ക്, തഹസില്‍, ഗ്രാമപഞ്ചായത്ത് ഗ്രാമതലം എന്നിവയുള്‍പ്പെടെ രാജ്യത്തുടനീളമുള്ള ജില്ലാ, സബോര്‍ഡിനേറ്റ് കോടതികളിലെ ജഡ്ജിമാര്‍ / ജുഡീഷ്യല്‍ ഓഫീസര്‍മാര്‍ക്കുള്ള അനുയോജ്യമായ എണ്ണം കോടതി ഹാളുകള്‍, വാസയോഗ്യമായ താമസ സൗകര്യങ്ങള്‍ എന്നിവയുടെ ലഭ്യത വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുകയാണ് ജുഡീഷ്യറിക്ക് വേണ്ടിയുള്ള അടിസ്ഥാന സൗകര്യ വികസനത്തിനായുള്ള CSS ലക്ഷ്യമിടുന്നത്.  രാജ്യത്തുടനീളമുള്ള ജുഡീഷ്യറിയുടെ പ്രവര്‍ത്തനവും പ്രകടനവും മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതിന് ഇത് എല്ലാ പൗരന്മാരിലേക്കും എത്തിച്ചേരാന്‍ സഹായിക്കും.

9000 കോടി രൂപ (കേന്ദ്ര വിഹിതം 5307 കോടി രൂപ ഉള്‍പ്പെടെ) സാമ്പത്തിക വിഹിതത്തോടെ 2021-22 മുതല്‍ 2025-26 വരെ 5 വര്‍ഷത്തേക്ക് ഈ സിഎസ്എസിന്റെ തുടര്‍ച്ചയ്ക്ക് സര്‍ക്കാര്‍ അംഗീകാരം നല്‍കി, കൂടാതെ ചില പുതിയ ഫീച്ചറുകളും അവതരിപ്പിച്ചു. കോടതി ഹാളുകള്‍ക്കും പാര്‍പ്പിട യൂണിറ്റുകള്‍ക്കും പുറമെ അഭിഭാഷകരുടെയും വ്യവഹാരക്കാരുടെയും സൗകര്യാര്‍ത്ഥം അഭിഭാഷക ഹാളുകള്‍, ടോയ്‌ലറ്റ് കോംപ്ലക്സുകള്‍, ഡിജിറ്റല്‍ കമ്പ്യൂട്ടര്‍ മുറികള്‍ എന്നിവ നല്‍കണം.

ഒരു ലക്ഷം രൂപ പദ്ധതിയുടെ തുടക്കം മുതല്‍ 11.12.23 വരെ 10443.75 കോടി അനുവദിച്ചു. 2014-15 മുതല്‍ 6999.44 കോടി അനുവദിച്ചു, ഇത് സ്‌കീമിന് കീഴില്‍ മൊത്തം അനുവദിച്ച തുകയുടെ 67.02% ആണ്. നടപ്പ് സാമ്പത്തിക വര്‍ഷത്തില്‍ 2023-2024 ല്‍ 1051 കോടി രൂപ അനുവദിച്ചു. 577 കോടിയുടെ അംഗീകാരമായി. 2022-23 സാമ്പത്തിക വര്‍ഷത്തില്‍,  സംസ്ഥാനങ്ങള്‍ക്കും കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശങ്ങള്‍ക്കുമായി 857.20 കോടി രൂപയാണ് അനുവദിച്ചത്.

ഹൈക്കോടതികള്‍ ലഭ്യമാക്കിയ വിവരമനുസരിച്ച്, 21,507 കോടതി ഹാളുകള്‍ ലഭ്യമാണ്, 2014-ല്‍ ലഭ്യമായ 15,818 കോടതി ഹാളുകളെ അപേക്ഷിച്ച് ഇതില്‍ ഗണ്യമായ വര്‍ദ്ധനവാണ് ഉണ്ടായിട്ടുള്ളത്. റസിഡന്‍ഷ്യല്‍ യൂണിറ്റുകളെ സംബന്ധിച്ചിടത്തോളം, 18,882 റെസിഡന്‍ഷ്യല്‍ യൂണിറ്റുകള്‍ നിലവില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നു. 20,017 ജഡ്ജിമാര്‍/ജുഡീഷ്യല്‍ ഓഫീസര്‍മാര്‍. 2014-ല്‍ 10,211 റെസിഡന്‍ഷ്യല്‍ യൂണിറ്റുകള്‍ ലഭ്യമായിരുന്നു. കൂടാതെ, ന്യായ വികാസ് പോര്‍ട്ടല്‍ പ്രകാരം 3,109 കോടതി ഹാളുകളും 1,807 റെസിഡന്‍ഷ്യല്‍ യൂണിറ്റുകളും നിലവില്‍ നിര്‍മ്മാണത്തിലാണ്.

ന്യായ വികാസ് 2.0 ലോഞ്ച്:

2018 ജൂണ്‍ 11-ന് ബഹുമാനപ്പെട്ട നിയമ-നീതി വകുപ്പ് മന്ത്രി, കണ്‍സ്ട്രക്ഷന്‍ പ്രോജക്ടുകള്‍ നിരീക്ഷിക്കുന്നതിനുള്ള ഒരു ഓണ്‍ലൈന്‍ ടൂള്‍ എന്ന നിലയില്‍ ന്യായ വികാസ് സമാരംഭിച്ചു. 2020 ഏപ്രില്‍ 1ന് മെച്ചപ്പെടുത്തിയ മൊബൈല്‍ ആപ്ലിക്കേഷന്റെ 2.0 പതിപ്പ് ഉപയോക്താക്കളില്‍ നിന്നുള്ള ഫീഡ്ബാക്ക് അടിസ്ഥാനമാക്കി, NRSC, ISRO യുടെ സഹായത്തോടെ വികസിപ്പിച്ച് പുറത്തിറക്കി.

ii) ജില്ലാ കോടതികളിലെയും സബോര്‍ഡിനേറ്റ് കോടതികളിലെയും ഒഴിവുകള്‍ നികത്തല്‍

ഭരണഘടനാ ചട്ടക്കൂട് അനുസരിച്ച്, കീഴ്ക്കോടതികളിലെ ജഡ്ജിമാരുടെ തിരഞ്ഞെടുപ്പും നിയമനവും ബന്ധപ്പെട്ട ഹൈക്കോടതികളുടെയും സംസ്ഥാന സര്‍ക്കാരുകളുടെയും ഉത്തരവാദിത്തമാണ്. മാലിക് മസ്ഹര്‍ കേസിലെ ഒരു ജുഡീഷ്യല്‍ ഉത്തരവിലൂടെ, കീഴിലുള്ള ജുഡീഷ്യറിയിലെ ഒഴിവുകള്‍ നികത്തുന്നതിന് പിന്തുടരേണ്ട പ്രക്രിയയും സമയപരിധിയും സുപ്രീം കോടതി വിഭാവനം ചെയ്തിട്ടുണ്ട്. സംസ്ഥാനങ്ങളിലും ഹൈക്കോടതികളിലും ജില്ലാ, സബോര്‍ഡിനേറ്റ് കോടതികളിലെ ഒഴിവുകള്‍ നികത്തുന്ന കാര്യം നീതിന്യായ വകുപ്പ് ഏറ്റെടുത്തിട്ടുണ്ട്.  നീതിന്യായ വകുപ്പ് അതിന്റെ വെബ്‌സൈറ്റില്‍ ജില്ലാ, സബോര്‍ഡിനേറ്റ് കോടതികളിലെ ജുഡീഷ്യല്‍ ഓഫീസര്‍മാരുടെ ഒഴിവുകളും പ്രതിമാസം റിപ്പോര്‍ട്ടുചെയ്യുന്നതിനും നിരീക്ഷിക്കുന്നതിനായും ഒരു എംഐഎസ് വെബ് പോര്‍ട്ടല്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നു. ഇത് പ്രതിമാസ ജുഡീഷ്യല്‍ ഡാറ്റ ലഭിക്കുന്നതിന്് പ്രാപ്തമാക്കുന്നു. 

iii) കോടതികളില്‍ മുടങ്ങിക്കിടക്കുന്ന കേസുകള്‍

കേസുകളുടെ തീര്‍പ്പാക്കല്‍ ജുഡീഷ്യറിയുടെ പരിധിയിലാണ്. എന്നിരുന്നാലും, ഭരണഘടനയുടെ ആര്‍ട്ടിക്കിള്‍ 39 എ പ്രകാരമുള്ള ഉത്തരവിന് അനുസൃതമായി നീതിയിലേക്കുള്ള പ്രവേശനം മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതിനായി കേസുകള്‍ വേഗത്തില്‍ തീര്‍പ്പാക്കുന്നതിനും കേസുകളുടെ തീര്‍പ്പുകല്‍പ്പിക്കുന്നത് കുറയ്ക്കുന്നതിനും കേന്ദ്ര സര്‍ക്കാര്‍ പ്രതിജ്ഞാബദ്ധമാണ്. കേന്ദ്ര ഗവണ്‍മെന്റ് സ്ഥാപിച്ച നാഷണല്‍ മിഷന്‍ ഫോര്‍ ജസ്റ്റിസ് ഡെലിവറി ആന്‍ഡ് ലീഗല്‍ റിഫോംസ്, ജില്ലാ, സബോര്‍ഡിനേറ്റ് കോടതികളിലെ ജുഡീഷ്യല്‍ ഓഫീസര്‍മാര്‍ക്ക് ഇന്‍ഫ്രാസ്ട്രക്ചര്‍ [കോര്‍ട്ട് ഹാളുകളും റെസിഡന്‍ഷ്യല്‍ യൂണിറ്റുകളും] മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നത് ഉള്‍പ്പെടെ നിരവധി തന്ത്രപരമായ സംരംഭങ്ങള്‍ ഏര്‍പ്പെടുത്തിയിട്ടുുണ്ട്. മെച്ചപ്പെട്ട നീതി നിര്‍വഹണം, ഹൈക്കോടതികളിലെയും സുപ്രീം കോടതിയിലെയും ഒഴിവുള്ള ജഡ്ജിമാരുടെ തസ്തികകള്‍ നികത്തല്‍, ജില്ലാ, ഹൈക്കോടതി, സുപ്രീം കോടതി തലങ്ങളിലെ കുടിശ്ശിക കമ്മിറ്റികളുടെ തുടര്‍നടപടികളിലൂടെ കാലദൈര്‍ഘ്യം കുറയ്ക്കല്‍, ഇതര തര്‍ക്ക പരിഹാരത്തിന് (എഡിആര്‍) ഊന്നല്‍ നല്‍കല്‍, അതിവേഗം ട്രാക്കുചെയ്യാനുള്ള സംരംഭങ്ങള്‍ എന്നിവയാണിത്.  2023 ഡിസംബര്‍ 11 വരെയുള്ള കണക്കനുസരിച്ച് 79,781 കേസുകളാണ് സുപ്രീം കോടതിയില്‍ കെട്ടിക്കിടക്കുന്നത്. 2023 ഡിസംബര്‍ 11-ന് ഹൈക്കോടതികളുടെയും ജില്ലാ, സബോര്‍ഡിനേറ്റ് കോടതികളുടെയും കാര്യത്തില്‍ കെട്ടിക്കിടക്കുന്നത് യഥാക്രമം 61,95,535, 4,43,45,599 കേസുകളാണ്.

iv) ഈസ് ഓഫ് ഡൂയിംഗ് ബിസിനസ്സ്

ഈസ് ഓഫ് ഡൂയിംഗ് ബിസിനസ് (EoDB) സൂചിക ലോക ബാങ്ക് ഗ്രൂപ്പ് സ്ഥാപിച്ച ഒരു റാങ്കിംഗ് സംവിധാനമാണ്, അതില്‍ 'ഉയര്‍ന്ന റാങ്കിംഗ്' (ഒരു താഴ്ന്ന സംഖ്യാ മൂല്യം) ബിസിനസുകള്‍ക്കായുള്ള മികച്ചതും സാധാരണയായി ലളിതവുമായ നിയന്ത്രണങ്ങളും സ്വത്തവകാശങ്ങളുടെ ശക്തമായ സംരക്ഷണവും സൂചിപ്പിക്കുന്നു.ഈസ് ഓഫ് ഡൂയിംഗ് ബിസിനസ്സ് മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതിന്, സുപ്രീം കോടതിയുടെ ഇ-കമ്മറ്റിയുടെയും ഡല്‍ഹി, ബോംബെ, കര്‍ണാടക, കല്‍ക്കട്ട ഹൈക്കോടതികളുടെയും ഏകോപിപ്പിച്ച് നീതിന്യായ    
വകുപ്പ് വിവിധ പരിഷ്‌കാരങ്ങള്‍ നടപ്പാക്കിയിട്ടുണ്ട്.

വാണിജ്യ കേസുകള്‍ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നതിനായി ഡല്‍ഹിയില്‍ 46, മുംബൈയില്‍ 6, ബെംഗളൂരുവില്‍ 10, കൊല്‍ക്കത്തയില്‍ 4 എന്നീ പ്രത്യേക വാണിജ്യ കോടതികള്‍ പ്രവര്‍ത്തനമാരംഭിച്ചു. ഡല്‍ഹിയിലെ 46 സമര്‍പ്പിത വാണിജ്യ കോടതികളില്‍, 2 ഡിജിറ്റല്‍ വാണിജ്യ കോടതികള്‍ 'സാകേത്' ജില്ലാ കോടതിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തനക്ഷമമാക്കിയിട്ടുണ്ട്, അവ ഇ-ഫയലിംഗും വെര്‍ച്വല്‍ ഹിയറിംഗ് സൗകര്യവുമുള്ള പേപ്പര്‍ രഹിത കോടതികളാണ്.

മറ്റ് പരിഷ്‌ക്കാരങ്ങള്‍ നടപ്പിലാക്കിയതില്‍ 500 കോടിക്ക് മുകളില്‍ ഉയര്‍ന്ന മൂല്യമുള്ള വാണിജ്യ തര്‍ക്കങ്ങള്‍ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നതിനായി വിവിധ ഹൈക്കോടതികളിലെ പ്രത്യേക ബെഞ്ചുകള്‍, 2018 ലെ പ്രത്യേക ആശ്വാസ (ഭേദഗതി) നിയമത്തിലെ സെക്ഷന്‍ 20 ബി പ്രകാരം അടിസ്ഥാന സൗകര്യ പദ്ധതി കരാര്‍ തര്‍ക്കങ്ങള്‍ക്കുള്ള നിയുക്ത പ്രത്യേക കോടതികൾ മൂന്ന് അഡ്‌ജേണ്‍മെന്റ് റൂള്‍ നടപ്പിലാക്കല്‍ ,ഐസിടിയുടെ ഉപയോഗം, ഇ-ഫയലിംഗ്, ക്രമരഹിതവും യാന്ത്രികവുമായ കേസുകളുടെ അലോക്കേഷന്‍, ജഡ്ജിമാരുടെയും അഭിഭാഷകരുടെയും ഇലക്ട്രോണിക് കേസ് മാനേജ്മെന്റ് ടൂളുകളുടെ ഉപയോഗം, ഇ-സമന്‍സ് മുതലായവ ഉള്‍പ്പെടുന്നു.

--NK--