પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે આજે રાષ્ટ્રીય તબીબી ઉપકરણો નીતિ, 2023ને મંજૂરી આપી છે.

ભારતમાં તબીબી ઉપકરણો ક્ષેત્ર એ ભારતીય આરોગ્યસંભાળ ક્ષેત્રનો આવશ્યક અને અભિન્ન ઘટક છે. વેન્ટિલેટર, રેપિડ એન્ટિજેન ટેસ્ટ કિટ્સ, રિયલ ટાઈમ-રિવર્સ ટ્રાન્સક્રિપ્શન પોલિમરેઝ ચેઇન રિએક્શન (RT-PCR) કિટ્સ, ઇન્ફ્રારેડ (IR) થર્મોમીટર્સ, પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ (PPE) કિટ્સ અને N-95 માસ્ક જેવા તબીબી ઉપકરણો અને ડાયગ્નોસ્ટિક કિટ્સના મોટા પાયે ઉત્પાદન દ્વારા કોવિડ-19 રોગચાળા સામેની સ્થાનિક અને વૈશ્વિક લડાઇમાં ભારતે સમર્થન આપ્યું હોવાથી ભારતીય તબીબી ઉપકરણો ક્ષેત્રનું યોગદાન વધુ મહત્ત્વનું બન્યું છે.

ભારતમાં તબીબી ઉપકરણોનું ક્ષેત્ર એ સૂર્યોદય ક્ષેત્ર છે જે ઝડપી ગતિએ વિકસી રહ્યું છે. ભારતમાં મેડિકલ ડિવાઈસ સેક્ટરનું બજાર 2020માં $11 બિલિયન (અંદાજે ₹90,000 કરોડ) હોવાનો અંદાજ છે અને વૈશ્વિક મેડિકલ ડિવાઈસ માર્કેટમાં તેનો હિસ્સો 1.5% હોવાનો અંદાજ છે. ભારતીય તબીબી ઉપકરણોનું ક્ષેત્ર વિકાસના માર્ગ પર છે અને તેમાં આત્મનિર્ભર બનવા અને સાર્વત્રિક આરોગ્ય સંભાળના ધ્યેય તરફ યોગદાન આપવાની પ્રચંડ સંભાવના છે. ભારત સરકારે પહેલાથી જ તબીબી ઉપકરણો માટે PLI યોજનાનો અમલ શરૂ કરી દીધો છે અને હિમાચલ પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ, તમિલનાડુ અને ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્યોમાં 4 તબીબી ઉપકરણો પાર્ક સ્થાપવા માટે સમર્થન આપ્યું છે. તબીબી ઉપકરણો માટેની PLI યોજના હેઠળ, અત્યાર સુધીમાં, રૂ. 1206 કરોડના પ્રતિબદ્ધ રોકાણ સાથે કુલ 26 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને તેમાંથી અત્યાર સુધીમાં રૂ. 714 કરોડનું રોકાણ હાંસલ કરવામાં આવ્યું છે. PLI સ્કીમ હેઠળ, 37 ઉત્પાદનોનું ઉત્પાદન કરતા કુલ 14 પ્રોજેક્ટ્સ કાર્યરત કરવામાં આવ્યા છે અને ઉચ્ચ સ્તરીય તબીબી ઉપકરણોનું સ્થાનિક ઉત્પાદન શરૂ થયું છે જેમાં લીનિયર એક્સિલરેટર, MRI સ્કેન, CT-સ્કેન, મેમોગ્રામ, C-આર્મ, MRI કોઇલ, હાઇ એન્ડ એક્સનો સમાવેશ થાય છે. -રે ટ્યુબ વગેરે. બાકીના 12 ઉત્પાદનો નજીકના ભવિષ્યમાં ચાલુ કરવામાં આવશે. 87 ઉત્પાદનો/ઉત્પાદન ઘટકોના સ્થાનિક ઉત્પાદન માટે કેટેગરી B હેઠળ, કુલ 26 પ્રોજેક્ટ્સમાંથી પાંચ પ્રોજેક્ટ તાજેતરમાં મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે.

આ પગલાંને આધારે, આ વૃદ્ધિને વેગ આપવા અને ક્ષેત્રની સંભવિતતાને પરિપૂર્ણ કરવા માટે એક સર્વગ્રાહી નીતિ માળખું એ સમયની જરૂરિયાત છે. જ્યારે સરકારના વિવિધ વિભાગોએ આ ક્ષેત્રને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે પ્રોગ્રામેટિક હસ્તક્ષેપ હાથ ધર્યા છે, ત્યારે વર્તમાન નીતિનો ઉદ્દેશ સંકલિત રીતે સેક્ટરના વિકાસ માટે ફોકસ ક્ષેત્રોના વ્યાપક સમૂહને મૂકવાનો છે. બીજું, ક્ષેત્રની વિવિધતા અને બહુ-શિસ્તની પ્રકૃતિને ધ્યાનમાં રાખીને, તબીબી ઉપકરણ ઉદ્યોગના નિયમો, કૌશલ્ય વેપાર પ્રોત્સાહન કેન્દ્ર અને રાજ્ય બંને સ્તરે સરકારના ઘણા વિભાગોમાં ફેલાયેલા છે. સુસંગત રીતે હસ્તક્ષેપોની શ્રેણીને એકસાથે લાવવાની જરૂર છે જે સંબંધિત એજન્સીઓ દ્વારા સેક્ટર માટે કેન્દ્રિત અને કાર્યક્ષમ સમર્થન અને સુવિધાની સુવિધા આપે.

નેશનલ મેડિકલ ડિવાઈસ પોલિસી, 2023 એ મેડિકલ ડિવાઈસ સેક્ટરની સુવ્યવસ્થિત વૃદ્ધિને સરળ બનાવવાની અપેક્ષા છે, જેથી ઍક્સેસ, પરવડે તેવા, ગુણવત્તા અને નવીનતાના જાહેર આરોગ્ય ઉદ્દેશ્યોને પહોંચી વળવા. નવીનતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા, મજબૂત અને સુવ્યવસ્થિત નિયમનકારી માળખું બનાવવાની સાથે, પ્રશિક્ષણ અને ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમોમાં ટેકો પૂરો પાડવો અને ઉચ્ચ શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે વ્યૂહરચનાઓ જેવા કે, ઉત્પાદન માટે સક્ષમ ઇકોસિસ્ટમનું નિર્માણ કરીને આ ક્ષેત્ર તેની સંપૂર્ણ ક્ષમતાને સાકાર કરશે તેવી અપેક્ષા છે. ઉદ્યોગની જરૂરિયાતોને અનુરૂપ પ્રતિભા અને કુશળ સંસાધનો. સ્થાનિક રોકાણ અને તબીબી ઉપકરણોના ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવું એ સરકારના 'આત્મનિર્ભર ભારત' અને 'મેક ઇન ઇન્ડિયા' કાર્યક્રમોને પૂરક બનાવે છે.

રાષ્ટ્રીય તબીબી ઉપકરણો નીતિ, 2023ની મુખ્ય વિશેષતાઓ:

વિઝન: દર્દી-કેન્દ્રિત અભિગમ સાથે ઝડપી વૃદ્ધિનો માર્ગ અને આગામી 25 વર્ષોમાં વિસ્તરતા વૈશ્વિક બજારમાં 10-12% હિસ્સો હાંસલ કરીને તબીબી ઉપકરણોના ઉત્પાદન અને નવીનતામાં વૈશ્વિક અગ્રણી તરીકે ઉભરી આવવા. નીતિ તબીબી ઉપકરણોના ક્ષેત્રને હાલના $11 બિલિયનથી 2030 સુધીમાં $50 બિલિયન સુધી વધારવામાં મદદ કરશે તેવી અપેક્ષા છે.

મિશન: નીતિ નીચેના મિશન જેમ કે ઍક્સેસ અને સાર્વત્રિકતા, પોષણક્ષમતા, ગુણવત્તા, દર્દી કેન્દ્રિત અને ગુણવત્તાની સંભાળ, નિવારક અને પ્રમોટિવ હેલ્થ, સુરક્ષા, સંશોધન અને નવીનતા અને કુશળ માનવશક્તિ હાંસલ કરવા માટે તબીબી ઉપકરણોના ક્ષેત્રના ઝડપી વિકાસ માટે રોડમેપ મૂકે છે.

તબીબી ઉપકરણ ક્ષેત્રને પ્રોત્સાહન આપવાની વ્યૂહરચનાઓ:

તબીબી ઉપકરણોના ક્ષેત્રને વ્યૂહરચનાઓના સમૂહ દ્વારા સુવિધા અને માર્ગદર્શન આપવામાં આવશે જે નીતિ દરમિયાનગીરીના છ વ્યાપક ક્ષેત્રોને આવરી લેશે:

રેગ્યુલેટરી સ્ટ્રીમલાઈનિંગ: સંશોધન અને વ્યવસાય કરવામાં સરળતા વધારવા અને સિંગલ વિન્ડો ક્લિયરન્સ સિસ્ટમની રચના જેવા પ્રોડક્ટ ઈનોવેશન પગલાં સાથે દર્દીની સલામતીને સંતુલિત કરવા માટે તબીબી ઉપકરણોના લાઇસન્સિંગ માટે તમામ હિતધારક વિભાગો/સંસ્થાઓ જેમ કે AERB, MeitY, DAHD, વગેરેને સહકાર આપવા, BIS જેવા ભારતીય ધોરણોની ભૂમિકામાં વધારો કરવા અને સુસંગત કિંમત નિયમન ડિઝાઇન કરવા માટે, અનુસરવામાં આવશે.

ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને સક્ષમ કરવું: રાષ્ટ્રીય ઔદ્યોગિક કોરિડોર પ્રોગ્રામ અને PM ની સૂચિત નેશનલ લોજિસ્ટિક્સ પોલિસી 2021 હેઠળની કલ્પના મુજબ જરૂરી લોજિસ્ટિક્સ કનેક્ટિવિટી સાથે આર્થિક ઝોનની નજીકમાં વિશ્વ સ્તરની સામાન્ય માળખાકીય સુવિધાઓથી સજ્જ વિશાળ મેડિકલ ડિવાઇસ પાર્ક, ક્લસ્ટરની સ્થાપના અને મજબૂતીકરણ. ગતિ શક્તિ, તબીબી ઉપકરણ ઉદ્યોગ સાથે વધુ સારી રીતે સંકલન અને પછાત એકીકરણ માટે રાજ્ય સરકારો અને ઉદ્યોગો સાથે આગળ વધશે.

R&D અને નવીનીકરણની સુવિધા: આ નીતિ ભારતમાં સંશોધન અને વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા અને ભારતમાં ફાર્મા-મેડટેક સેક્ટરમાં R&D અને નવીનતા પર વિભાગની સૂચિત રાષ્ટ્રીય નીતિને પૂરક બનાવવાની પરિકલ્પના કરે છે. તે શૈક્ષણિક અને સંશોધન સંસ્થાઓમાં શ્રેષ્ઠતાના કેન્દ્રો, ઇનોવેશન હબ, ‘પ્લગ એન્ડ પ્લે’ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને સ્ટાર્ટ-અપ્સને સમર્થન આપવાનું પણ લક્ષ્ય રાખે છે.

સેક્ટરમાં રોકાણને આકર્ષિત કરવું: મેક ઇન ઇન્ડિયા, આયુષ્માન ભારત પ્રોગ્રામ, હીલ-ઇન-ઇન્ડિયા, સ્ટાર્ટ-અપ મિશન જેવી અસંતુષ્ટ યોજનાઓ અને હસ્તક્ષેપોની સાથે, નીતિ ખાનગી રોકાણોને પ્રોત્સાહિત કરે છે, વેન્ચર કેપિટાલિસ્ટ્સ પાસેથી ભંડોળની શ્રેણી અને પબ્લિક-પ્રાઈવેટ પાર્ટનરશીપ (PPP) પણ.

માનવ સંસાધન વિકાસ: વૈજ્ઞાનિકો, નિયમનકારો, આરોગ્ય નિષ્ણાતો, મેનેજરો, ટેકનિશિયન વગેરે જેવી મૂલ્ય શૃંખલામાં કુશળ કાર્યબળનો સતત પુરવઠો મેળવવા માટે, નીતિમાં પરિકલ્પના કરવામાં આવી છે:

મેડિકલ ડિવાઇસ સેક્ટરમાં પ્રોફેશનલ્સના કૌશલ્ય, રિસ્કિલિંગ અને અપસ્કિલિંગ માટે, અમે કૌશલ્ય વિકાસ અને સાહસિકતા મંત્રાલયમાં ઉપલબ્ધ સંસાધનોનો લાભ લઈ શકીએ છીએ.

આ નીતિ વર્તમાન સંસ્થાઓમાં તબીબી ઉપકરણો માટે સમર્પિત મલ્ટિડિસિપ્લિનરી અભ્યાસક્રમોને સમર્થન આપશે જેથી ભવિષ્યની તબીબી તકનીકો, ઉચ્ચ સ્તરના ઉત્પાદન અને સંશોધન માટે કુશળ માનવબળની ઉપલબ્ધતા સુનિશ્ચિત કરી શકાય, ભવિષ્ય માટે તૈયાર મેડટેક માનવ સંસાધનોનું ઉત્પાદન કરી શકાય અને સેક્ટરની વિકસતી જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા.

વિશ્વ બજાર સાથે સમાન ગતિએ રહેવા માટે તબીબી તકનીકો વિકસાવવા વિદેશી શૈક્ષણિક/ઉદ્યોગ સંસ્થાઓ સાથે ભાગીદારી વિકસાવવી.

બ્રાંડ પોઝિશનિંગ અને જાગરૂકતા સર્જન: નીતિ વિભાગ હેઠળના ક્ષેત્ર માટે સમર્પિત નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલની રચનાની કલ્પના કરે છે જે વિવિધ બજાર ઍક્સેસ મુદ્દાઓ સાથે વ્યવહાર કરવા માટે સક્ષમ હશે:

ઉત્પાદન અને કૌશલ્ય પ્રણાલીની શ્રેષ્ઠ વૈશ્વિક પ્રેક્ટિસમાંથી શીખવા માટે અભ્યાસ અને પ્રોજેક્ટ્સ શરૂ કરો જેથી કરીને ભારતમાં આવા સફળ મોડલ્સને અનુકૂલિત કરવાની શક્યતા શોધી શકાય.

જ્ઞાનની વહેંચણી માટે વિવિધ હિતધારકોને એકસાથે લાવવા અને સમગ્ર ક્ષેત્રમાં મજબૂત નેટવર્ક બનાવવા માટે વધુ ફોરમને પ્રોત્સાહન આપો.

આ નીતિ તબીબી ઉપકરણોના ઉદ્યોગને સ્પર્ધાત્મક, આત્મનિર્ભર, સ્થિતિસ્થાપક અને નવીન ઉદ્યોગમાં મજબૂત કરવા માટે જરૂરી સમર્થન અને દિશાઓ પ્રદાન કરે તેવી અપેક્ષા છે જે માત્ર ભારતની જ નહીં પરંતુ વિશ્વની આરોગ્યસંભાળની જરૂરિયાતોને પણ પૂરી કરે છે. રાષ્ટ્રીય તબીબી ઉપકરણો નીતિ, 2023 નો ઉદ્દેશ્ય દર્દીઓની વિકસતી આરોગ્યસંભાળ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા દર્દી-કેન્દ્રિત અભિગમ સાથે તબીબી ઉપકરણોના ક્ષેત્રને વૃદ્ધિના ઝડપી માર્ગ પર મૂકવાનો છે.

YP/GP/JD