ਜੁਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟਾਂ, ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭੂ-ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਗੈਸ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕਾਰਬਨ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਲਗਭਗ 600 ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਸੋਤੇ ਹਨ। ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਮੌਸਮ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 10,000 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੋਤੇਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (ਸੀਓ 2) ਤੋਂ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ, ਤਹਿਤ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੰਸਥਾਨ, ਵਾਡੀਆ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ ਆਵ੍ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਜੀਓਲੋਜੀ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਇੰਸਟੀਟਿਊਟ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹੈ। ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਨਿਕਾਸ (ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਜਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਅੱਲਗ ਹੋਣ ਦਾ) ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 7.2 × 106 ਐੱਮਓਐੱਲ/ਸਾਲ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਰਨਲ "ਐਨਵਾਯਰਨਮੈਂਟਲ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਪੌਲਿਯੂਸ਼ਨ ਰਿਸਰਚ" ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਮੈਗਮਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਫਾਇਟ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਮੈਟਾਮੋਰਫਿਕ ਡੇਕਾਰਬੋਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਭੂਮੱਧ ਪਾਣੀ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਲੀਕੇਟ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਈਸੋਟੋਪਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫੋਲਟ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ 20 ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਸਾਇਣਕ ਅਤੇ ਆਈਸੋਟੋਪ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਆਈਸੋਟੋਪਿਕ ਮਾਪ (ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਮਿਸ਼ਰਣਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਸਥਿਰ ਆਈਸੋਟੋਪ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਘਟਿਤ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਕਾਰਬਨ (ਸੀਡੀ13 ਸੀਡੀਆਈਸੀ), ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ (O18O) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਭੂਮੱਧ ਵਸੰਤ ਜਲ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਵਿਘਟਿਤ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਕਾਰਬਨ ਦਾ 13ਸੀਡੀਆਈਸੀ ਅਨੁਪਾਤ (−8.5 ‰ ਤੋਂ + 4.0 + VPDB) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਇਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ (HCO3−) 1697 ਤੋਂ 21,553 μEq / L ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਕਲੋਰਾਈਡ ਅਤੇ ਸੋਡੀਅਮ 90 ਤੋਂ 19,171 μEq / L ਅਤੇ 436 ਤੋਂ 23181 μEq / L ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਦੇ ਜਲ ਵਿੱਚ Cl ਅਤੇ Na + ਦੀ ਉੱਚ ਸਾਂਦ੍ਰਤਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਿਮੂਲੇਸ਼ਨ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ~ 7.2 × 106mol ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ  ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਨਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਗੈਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣਾ ਅਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਗਲੋਬਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਤਸਵੀਰ. ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਦੇ ਅਲੱਗ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ। ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਲਡੀਆ ਤੋਂ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਡੇਟਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਦੀ ਮੈਪਿੰਗ (1999); ਬੇਕਰ ਏਟ ਆਲ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਬੀ ਸ਼ੀਮੈਟਿਕ ਡੀ ਗੈਸਿੰਗ ਮਾੱਡਲ ਦੇ ਸਟਡੀ ਫੀਲਡ ਦਾ ਚਿਤਰਣ(2008)। ਸੀ ਕੈਡਵੇਲ ਏਟ ਅਲ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲਾ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ (2013)

ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਲਿੰਕ: https://doi.org/10.1007/s11356-020-07922-1 )

*****

ਐੱਨਬੀ/ਕੇਜੀਐੱਸ(ਡੀਐੱਸਟੀ ਮੀਡੀਆ ਸੈੱਲ)