Social Welfare
आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन
Posted On:
01 OCT 2025 10:57AM
ठळक मुद्दे
- 2 ऑक्टोबर हा दिवस गांधी जयंती म्हणून आणि जागतिक स्तरावर आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन म्हणून साजरा केला जातो, जो संयुक्त राष्ट्रांनी घोषित केला आहे - ही दुहेरी श्रद्धांजली आहे जी राष्ट्रीय अभिमान आणि महात्मा गांधींबद्दल जागतिक आदर, दोन्ही प्रतिबिंबित करते.
- जून 2007 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या महासभेने अहिंसेला एक सार्वत्रिक तत्व म्हणून मान्यता देणारा तसेच शांती आणि सहिष्णुतेच्या जागतिक संस्कृतीला प्रोत्साहन देणारा ठराव मंजूर केला.
- बेल्जियम, अमेरिका, स्पेन, सर्बिया, स्वित्झर्लंड, थायलंड, कझाकस्तान आणि नेदरलँड्स इत्यादी देशांमध्ये स्मृती कार्यक्रम साजरे करून गांधी जयंती आणि आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिनाची भावना जागतिक स्तरावर जिवंत ठेवण्यात आली आहे.
प्रस्तावना
2 ऑक्टोबर रोजी जगभरात महात्मा गांधींच्या जयंती साजरी होते. भारतात हा दिवस गांधी जयंती म्हणून साजरा केला जातो, तर जगभरात हा दिवस आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन म्हणून साजरा केला जातो. 2007 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या ठरावाला 140 हून अधिक देशांनी पाठिंबा दिला होता. या दुहेरी पालनामुळे या दिवसाला एक अद्वितीय महत्त्व प्राप्त झाले आहे, जे भारताच्या राष्ट्रीय स्मृतीत रुजलेले आहे आणि तरीही मानवतेसाठीचा एक सार्वत्रिक संदेश म्हणून सामायिक केले गेले आहे.
संयुक्त राष्ट्रांमध्ये महासचिवांच्या निवेदनासह आणि गांधीजींच्या तत्वज्ञानाला आजच्या वास्तवाशी जोडणाऱ्या कार्यक्रमांच्या सहाय्याने हा दिवस साजरा केला जातो. अलिकडच्या काळात या संदेशांनी जगभरातील संघर्षांकडे लक्ष वेधले आहे आणि राष्ट्रांना आठवण करून दिली आहे की गांधीजींचा सत्य आणि अहिंसेवरील विश्वास "कोणत्याही शस्त्रापेक्षा अधिक शक्तिशाली" आहे.
भारतात, राजघाटावर श्रद्धांजली अर्पण करणे, सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक कार्यक्रम तसेच गांधीजींच्या आदर्शांना उजाळा देणारे सार्वजनिक अभियान या स्वरूपात हा उत्सव साजरा केला जातो. गेल्या काही वर्षांत हे स्मृती कार्यक्रम औपचारिकतेच्या पलीकडे जाऊन राष्ट्रीय मोहिमांना प्रेरणा देत आहेत - स्वच्छतेला प्रोत्साहन देणाऱ्या स्वच्छ भारत अभियानापासून ते आत्मनिर्भरतेचे प्रतीक असलेल्या खादी आणि ग्रामीण उद्योगांच्या पुनरुज्जीवनापर्यंत.
आकृती 1: 1946 मध्ये गांधी मैदानावर प्रार्थना सभेला उपस्थित असलेले महात्मा गांधी
आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन हा राष्ट्रीय श्रद्धांजली आणि कृतीसाठी जागतिक आवाहन म्हणूनही ओळखला जातो. तो आपल्याला आठवण करून देतो की गांधींचा संदेश केवळ भूतकाळाशी मर्यादित नाही तर तो अशा जगाकडे जाण्याचा मार्ग उजळवतो जिथे संघर्षावर शांतीचा, विभाजनावर संवादाचा आणि भीतीवर करुणेचा विजय होतो.
सत्याग्रहाचा जन्म
व्यवसायाने वकील असलेले मोहनदास करमचंद गांधी 1893 मध्ये एका कायदेशीर प्रकरणासाठी दक्षिण आफ्रिकेला गेले होते. ते प्रिटोरियाला जाणाऱ्या प्रथम श्रेणीच्या डब्यात होते आणि आपल्या बर्थवर झोपले होते तेव्हा एका सहप्रवाशाने त्यांचे रूप पाहिले आणि ते 'कृष्णवर्णीय' असल्याचे पाहून त्याने पूर्वग्रहाने प्रतिक्रिया व्यक्त केली.
आकृती 2: 1905 मध्ये जोहान्सबर्गमधील त्यांच्या कार्यालयाबाहेर गांधी (डावीकडून तिसरे) आपल्या सहकाऱ्यांसह
गांधीजींना प्रथम श्रेणीच्या डब्यातून खालच्या श्रेणीच्या डब्यात जाण्याचा आदेश देण्यात आला, परंतु त्यांनी हा आदेश स्पष्टपणे नाकारला. परिणामी, त्यांना कडाक्याच्या थंडीची रात्र पीटरमारिट्झबर्ग स्थानकावर काढावी लागली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्यांनी प्रिटोरियाला जाणारी पुढील उपलब्ध रेल्वेगाडी पकडली.
"मला ज्या त्रासाला तोंड द्यावे लागले ते वरवरचे होते - रंगभेदाच्या खोल आजाराचे हे लक्षण होते. शक्य असल्यास, मी हा आजार मुळापासून काढून टाकण्याचा आणि या प्रक्रियेत त्रास सहन करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे," असे गांधीजींनी ‘सत्याचे प्रयोग’ या 1926 मध्ये प्रकाशित झालेल्या आपल्या आत्मचरित्रात या घटनेबद्दल लिहिले आहे.
आकृती 3: गांधी दक्षिण आफ्रिकेत "सत्याग्रही" म्हणून
दुसऱ्या दिवशी, चार्ल्सटाऊन ते जोहान्सबर्ग स्टेजकोचने प्रवास करत असताना गांधीजींना गोऱ्या प्रवाशांसह आत बसण्यास नकार देण्यात आला आणि त्याऐवजी त्यांना चालकाच्या शेजारी असलेल्या कोचबॉक्सवर बसण्यास भाग पाडण्यात आले. नंतर त्यांना फूटबोर्डवर घाणेरड्या गोणपाटावर बसण्याचा आदेश देण्यात आला. जेव्हा गांधीजींनी आज्ञा पाळण्यास नकार दिला तेव्हा त्यांच्यावर क्रूरपणे हल्ला करण्यात आला.
दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णभेदी कारभाराच्या अशाच प्रकारच्या कथा तिथे राहणाऱ्या इतर भारतीयांकडून गांधीजींना ऐकायला मिळाल्या. दक्षिण आफ्रिकेच्या वसाहतवादी प्रशासनामध्ये भारतीय आणि इतर रंगाच्या लोकांसोबत होणाऱ्या भेदभावपूर्ण वागणुकीमुळे संतप्त होऊन, गांधीजींनी समविचारी सामाजिक कार्यकर्त्यांना संघटित केले आणि जुलमी राजवटीविरुद्ध अनेक निदर्शने केली, या प्रक्रियेत त्यांना अटकही झाली. याच काळात गांधीजींनी "सत्याग्रह" हा शब्द तयार केला - जो "सत्य" आणि "आग्रह" पासून बनला आहे, यात अहिंसक प्रतिकाराचे त्यांचे राजकीय तत्वज्ञान देखील समाविष्ट होते.
"अहिंसा ही मानवजातीच्या हातात असलेली सर्वात मोठी शक्ती आहे. मानवाच्या कल्पकतेने शोधलेल्या विनाशाच्या सर्वात शक्तिशाली शस्त्रापेक्षा ती अधिक शक्तिशाली आहे," असे गांधींनी 1920 मध्ये यंग इंडिया मध्ये लिहिले.
1930 च्या दांडी यात्रेदरम्यान जेव्हा हजारो लोक मिठाचा कायदा मोडण्यासाठी समुद्राकडे चालत गेले होते किंवा 1942 च्या भारत छोडो आंदोलनात जेव्हा संपूर्ण राष्ट्र एकजुटीने उभे राहिले होते, तेव्हा महात्मा गांधींनी दाखवून दिले की नैतिक शक्ती एकही शस्त्र न उचलता लाखो लोकांना उत्तेजित करू शकते.
आणि त्यांचा संदेश भारताच्या किनाऱ्याच्या पलीकडे गेला. महात्मा गांधींपासून प्रेरित होऊन अमेरिकेत मार्टिन लूथर किंग ज्युनियर आणि दक्षिण आफ्रिकेत नेल्सन मंडेला यांना वंशवाद आणि रंगभेदाला आव्हान देण्याची ताकद मिळाली. संस्कृती आणि पिढ्या ओलांडून त्यांचे हे तत्वज्ञान टिकून राहिले आहे, जे मानवतेला आठवण करून देते की अहिंसा म्हणजे कमकुवतपणा नाही तर सर्वांत क्रांतिकारी शक्ती आहे.
संयुक्त राष्ट्रसंघात गांधी: पाचवे अहिंसा व्याख्यान
अहिंसेवर केंद्रित व्याख्यानांच्या चालू मालिकेचा एक भाग म्हणून पाचवे अहिंसा व्याख्यान सप्टेंबर 2022 मध्ये संयुक्त राष्ट्रसंघात युनेस्कोच्या महात्मा गांधी शिक्षण संस्थेने (एमजीआयईपी) भारताच्या स्थायी मिशनच्या सहकार्याने आयोजित केले होते. याने गांधींचे तत्वज्ञान जिवंत केले. "मानवी समृद्धीसाठी शिक्षण" या संकल्पनेवर केंद्रित असलेल्या या कार्यक्रमात यावर भर देण्यात आला की खरे शिक्षण म्हणजे शरीर, मन आणि आत्म्याचे पालनपोषण केले पाहिजे आणि ज्ञानासोबत सहानुभूती आणि नैतिक कल्पनाशक्ती जोपासली पाहिजे. यावेळी केलेला महात्मा गांधींच्या जीवन-आकाराच्या होलोग्रामचा वापर फार महत्त्वपूर्ण ठरला, त्यामुळे शिक्षण आणि अहिंसेवरील त्यांचे विचार ठसठशीतपणे व्यक्त केले गेले - परंपरा आणि तंत्रज्ञानाच्या मिश्रणाचा प्रभाव यामुळे निदर्शनास आला.
या व्याख्यानात संयुक्त राष्ट्रांमधील भारताच्या स्थायी प्रतिनिधी, राजदूत रुचिरा कंबोज, बर्निस किंग (मार्टिन लूथर किंग ज्युनियर यांची कन्या), युवा प्रतिनिधी आणि शिक्षण तज्ञ यांसारखे जागतिक स्तरावरील मान्यवर सहभागी झाले होते. त्यांनी गांधीजींचे आदर्श विचार हे शांततापूर्ण, दयाळू आणि समावेशक समाज निर्माण करण्यासाठी मार्गदर्शनाचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहेत यावर भर दिला, विशेषतः अशा वेळी जेव्हा आर्थिक प्रगतीऐवजी मानवी उत्कर्षाचे साधन म्हणून शिक्षणाची पुनर्व्याख्या केली जात आहे.
गांधीवादी तत्वज्ञानावर आधारित सरकारी उपक्रम
ज्याप्रमाणे गांधीजींच्या रेल्वे प्रवासामुळे त्यांना भारताच्या विविध गरजा समजून घेण्यास मदत झाली, त्याचप्रमाणे आधुनिक भारताने त्यांच्या मुख्य तत्वज्ञानाचे व्यापक राष्ट्रीय कार्यक्रमांमध्ये रूपांतर केले आहे, गांधीजींनी जे मुद्दे उचलून धरले होते, त्याच मुद्द्यांवर हे कार्यक्रम लक्ष केंद्रित करतात.
गांधीवादी तत्वज्ञानावर आधारित सरकारी उपक्रम
|
उपक्रम
|
आरंभ तारीख/तपशील
|
गांधी तत्वज्ञान
|
महत्वाची आकडेवारी आणि कामगिरी
|
|
स्वच्छ भारत अभियान
|
गांधी जयंती 2014 चे औचित्य साधून आरंभ
|
"स्वच्छता ही देवभक्तीसमान आहे”
|
• 2 ऑक्टोबर 2019 रोजी (गांधीजींच्या 150 व्या जयंतीनिमित्त) भारताला उघड्यावरच्या शौचापासून मुक्त घोषित करण्यात आले. • 5,66,068 ओडीएफ+ गावे (13 ऑगस्ट 2025 पर्यंत) • 12 कोटींहून अधिक शौचालये बांधण्यात आली. • 5 वर्षाखालील 3 लाख मुलांचे प्राण वाचले (डब्ल्यूएचओ आकडेवारी)
|
|
स्वयंसहाय्यता गट (एस एच जी)
|
दीनदयाळ अंत्योदय योजना अंतर्गत - राष्ट्रीय ग्रामीण उपजीविका अभियान (डे-एन आर एल एम)
|
सहकारी अर्थशास्त्र आणि तळागाळातील सक्षमीकरण
|
• महिला बचत गटांना 11,10,945.88 कोटी रुपये एकत्रित कर्ज वाटप • 10.05 कोटी महिलांना 90.90 लाख बचत गटांमध्ये एकत्रित केले (जून 2025 पर्यंत) • 10 कोटी ग्रामीण कुटुंबांना एकत्रित करण्याचे उद्दिष्ट साध्य
|
|
स्वामित्व योजना
|
2020 मध्ये राष्ट्रीय पंचायती राज दिनी सुरू करण्यात आली.
|
गाव स्वावलंबन आणि पंचायती राज
|
• 65 लाख मालमत्ता पत्रिकांचे वाटप • 50,000+ गावे समाविष्ट • 3.20 लाख गावांमध्ये ड्रोन सर्वेक्षण पूर्ण झाले
|
|
खादी आणि ग्रामोद्योग
|
केव्हीआयसी द्वारे सुरू असलेला प्रचार
|
स्वदेशी तत्वज्ञान आणि ग्राम-आधारित उत्पादन
|
गेल्या 11 वर्षांतील उत्पादन: 4 पट वाढ, विक्री : 5 पट वाढ, रोजगार: 49 % वाढ
एकूण क्षेत्र (आर्थिक वर्ष 2024-25): • एकूण उत्पादन: 1,16,599 कोटी रुपये • एकूण विक्री: 1,70,551 कोटी रुपये • रोजगार: 1.94 कोटी लोक
खादी क्षेत्र विशिष्ट: • उत्पादन: 3,783 कोटी रुपये • विक्री: 7,145 कोटी रुपये • रोजगार: 5 लाखांहून अधिक लोक पीएमईजीपी: • 10 लाखांहून अधिक युनिट्सची स्थापना • 90 लाख लोकांना रोजगार महिला सक्षमीकरण: • 7.43 लाख प्रशिक्षणार्थींपैकी 57.45% (गेल्या दशकात) महिला आहेत • 5 लाख खादी कारागिरांपैकी 80% महिला आहेत • गेल्या 11 वर्षांत कारागीरांच्या वेतनात 275% वाढ
|
|
पीएम आदिवासी उन्नत ग्राम अभियान (पीएम जे तू जी ए/डीएजेजी तू ए)
|
2 ऑक्टोबर 2024 रोजी हजारीबाग, झारखंड येथून पंतप्रधान मोदींनी आरंभ केला
|
राष्ट्रीय विकासासाठी आदिवासी समाजाची प्रगती
|
• आर्थिक खर्च: ₹79,156 कोटी (केंद्र सरकारचे योगदान ₹56,333 कोटी) • 5 कोटींहून अधिक आदिवासी नागरिकांना लाभ • 549 जिल्ह्यांमधील (देशाच्या 71%) 63,000 गावांचा यात समावेश आहे • 17स्तरीय मंत्रालयांद्वारे अंमलबजावणी
|
|
महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा
|
जारी
|
सन्माननीय कामाचा अधिकार आणि समावेशक ग्रामीण विकास
|
• 3.83 कोटी कुटुंबांना रोजगार मिळाला • आर्थिक वर्ष 2025-26 मध्ये (21 जुलै 2025 पर्यंत) 106.77 कोटी मानवी दिवस निर्माण झाले.
|
गांधीजींची समकालीन जागतिक प्रासंगिकता
आधुनिक संकटांचा सामना: हिंसक संघर्ष, दहशतवाद, आर्थिक असमानता, साथीचे रोग आणि हवामान बदल यासारख्या आजच्या काळातील आव्हानांना तोंड देण्यासाठी गांधीजींचे अहिंसेचे तत्त्वज्ञान महत्त्वपूर्ण आहे.
संयुक्त राष्ट्रसंघाची संस्थापक तत्वे: संयुक्त राष्ट्रसंघाचे सरचिटणीस अँटोनियो गुटेरेस यांनी नमूद केले की गांधीजींचे दृष्टिकोन संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या कार्याचे प्रमुख आधारस्तंभ असून त्यांच्या कल्पना 2030 च्या शाश्वत विकासाच्या विषयपत्रिकेचे पूर्वचित्रण करतात. एसडीजी तयार होण्यापूर्वीच गांधीजींनी स्वच्छता, माता आरोग्य, शिक्षण, लिंग समानता, उपासमार कमी करणे आणि विकास भागीदारी यांचे समर्थन केले आहे. अहिंसा हे न्यायासाठी एक शक्तिशाली साधन आहे ज्यासाठी धैर्य आणि सामूहिक दृढनिश्चय आवश्यक आहे यावर गुटेरेस यांनी भर दिला.
जागतिक धोरण चौकटींमध्ये आणि गांधीजींच्या परिवर्तनकारी प्रवासाचे स्मरण कसे केले जात आहे यामध्ये ही शाश्वत प्रासंगिकता प्रतिबिंबित होते
आंतरराष्ट्रीय मान्यता आणि सहकार्य
जी 20
नवी दिल्ली येथे 2023 च्या जी20 शिखर परिषदेदरम्यान जी20 सदस्य राष्ट्रांचे आणि आंतरराष्ट्रीय संघटनांचे नेते महात्मा गांधींची समाधी असलेल्या राजघाटावर श्रद्धांजली वाहण्यासाठी जमले होते. भेटीनंतरच्या त्यांच्या सार्वजनिक संदेशात पंतप्रधान मोदींनी गांधींना "शांती, सेवा, करुणा आणि अहिंसेचा दीपस्तंभ" म्हटले, सुसंवादी आणि समावेशक भविष्यासाठी महात्मा गांधींचे कालातीत आदर्श जागतिक आकांक्षांचे मार्गदर्शन कसे करत आहेत यावर प्रकाश टाकला.
ही श्रद्धांजली केवळ औपचारिक नव्हती. याने एक मजबूत, एकत्रित संदेश दिला की स्पर्धात्मक भू-राजकीय दबाव आणि जागतिक आव्हानांमध्ये, आंतरराष्ट्रीय राजनैतिक कूटनीतिमध्ये गांधीजींच्या अहिंसक तत्वज्ञानाला स्थान आहे.
आकृती 4: जागतिक नेत्यांनी राजघाटावर महात्मा गांधींना श्रद्धांजली वाहिली
भारताचे जी20 चे अध्यक्षपद
आंतरराष्ट्रीय स्मारके आणि स्मृती कार्यक्रम
आकृती 5: ब्रसेल्समध्ये मोलेनबीक येथील कम्यूनमधील पार्क मेरी जोसी येथे रेने क्लीकेट या प्रसिद्ध बेल्जियन कलाकाराने कोरलेला महात्मा गांधींचा पुतळा आहे. हा महात्मा गांधींच्या युरोपातील सर्वात जुन्या पुतळ्यांपैकी एक आहे. हा 1969 मध्ये गांधीजींच्या 100 व्या जयंतीनिमित्त स्थापित करण्यात आला होता.
|
देश
|
स्थान/शहर
|
स्मारकाचा प्रकार
|
वर्णन
|
|
बेल्जियम
|
ब्रसेल्स, अँटवर्प
|
स्मारक
|
श्रद्धांजली आणि सामुदायिक मेळाव्यांसाठी जागा म्हणून काम करतात
|
|
युनायटेड स्टेट्स
|
वॉशिंग्टन डी.सी.
|
कांस्य पुतळा
|
भारतीय दूतावासाजवळ स्थित, चिरस्थायी वारसा आणि नैतिक प्रभावाचे प्रतीक
|
|
स्पेन
|
माद्रिद (जोआन मिरो स्क्वेअर), वॅलाडोलिड, बर्गोस, ग्रॅन कॅनारियास, बार्सिलोना
|
पुतळे
|
देशभरात अनेक ठिकाणी
|
|
सर्बिया
|
न्यू बेलग्रेड
|
पुतळे
|
गांधींच्या नावावर असलेल्या रस्त्यावर उभारलेले, जयंतीनिमित्त पुष्पांजली वाहिली
|
|
स्वित्झर्लंड
|
-
|
पुतळे आणि पुतळे
|
भारतीय दूतावासात
|
|
थायलंड
|
बॅंकाॅक
|
सांस्कृतिक स्मरणोत्सव
|
गांधींच्या आदर्शांवर प्रकाश टाकणारे कार्यक्रम आणि चित्रकला स्पर्धा
|
|
कझाकस्तान
|
-
|
वर्धापन दिन मेळावे
|
भारतीय दूतावासांनी आयोजित केलेले जयंती कार्यक्रम
|
|
नेदरलँड्स
|
हेग
|
गांधी यात्रा
|
1 ऑक्टोबर 2017 रोजी आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिनानिमित्त 800 हून अधिक सहभागींसह सर्वात मोठी गांधी यात्रा
|
गांधीजींच्या परिवर्तनीय प्रवासाचा गौरव करणारे रेल्वेडबा प्रदर्शन
11 सप्टेंबर 2024 रोजी नवी दिल्लीतील राजघाट येथील गांधी दर्शन येथे महात्मा गांधींना समर्पित एका विशेष रेल्वेडब्याचे केंद्रीय संस्कृती आणि पर्यटन मंत्री गजेंद्र सिंह शेखावत यांनी उद्घाटन केले. हा डबा महात्मा गांधींच्या प्रवासाचे आणि त्यांच्या शाश्वत वारशाचे स्मरण करून देतो.
या प्रदर्शनात महात्मा गांधींच्या काळातील एक बारकाईने पुनर्संचयित केलेला रेल्वे कोच आहे, जो राष्ट्राला एकत्र आणण्याच्या आणि न्याय तसेच समानतेचा पुरस्कार करण्याच्या त्यांच्या मोहिमेत महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या त्यांच्या प्रसिद्ध रेल्वे प्रवासाचे प्रतीक आहे. विविध राजकीय चळवळींचे नेतृत्व करण्यासाठी दक्षिण आफ्रिकेत वर्षानुवर्षे घालवल्यानंतर गांधीजी भारतात परतले आणि भारताबद्दलची आपली समजूत आणि एकात्म राष्ट्रासाठीचे आपले दृष्टिकोन सुधारण्यासाठी त्यांनी तृतीय श्रेणीच्या रेल्वे डब्यांमधून भारतीय उपखंडात प्रवास केला.
"गांधींसाठी रेल्वे हे केवळ वाहतुकीचे साधन नव्हते, तर ते संपूर्ण भारताला समजून घेण्याचे एक साधन होते," असे गांधी दर्शनचे उपाध्यक्ष विजय गोयल यांनी उद्घाटनप्रसंगी सांगितले.
निष्कर्ष
आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन हा गांधीजींच्या अहिंसा, सत्य आणि सामाजिक न्यायाच्या अलौकिक दृष्टिकोनाचे आणि तत्वज्ञानाचे स्मरण करतो, जे त्यांच्या हयातीत जितके प्रासंगिक होते तितकेच आजही आहे आणि आता मानवजातीच्या समग्र आणि समावेशक प्रगतीसाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर महत्त्वाचे म्हणून ओळखले जाते. भारत सरकार तसेच जग त्यांच्या राजकीय आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून प्रेरित होत आहे जेणेकरून जागतिक स्तरावरील समाज आज आणि भविष्यात शांततापूर्ण, न्याय्य आणि दयाळू राहील.
References
Press Information Bureau:
Others:
Click here to see PDF
***
हर्षल अकुडे/नंदिनी मथुरे/परशुराम कोर
(Backgrounder ID: 156466)
आगंतुक पटल : 6
Provide suggestions / comments