पत्र सूचना कार्यालय

પરિચય

ભારતનું હસ્તકલા ક્ષેત્ર દેશના અર્થતંત્રમાં, ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તે ગ્રામીણ અને અર્ધ-શહેરી વિસ્તારોમાં મોટી સંખ્યામાં કાલાકારો અને હસ્તકલા કારીગરોને આજીવિકા પૂરી પાડે છે, નિકાસમાં ફાળો આપે છે અને ભારતના સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસાને જાળવવામાં મદદ કરે છે. 318 GI-ટેગવાળા હસ્તકલા ઉત્પાદનો અને લગભગ 455 ઔપચારિક રીતે વર્ગીકૃત હસ્તકલા શ્રેણીઓ સાથે , આ ક્ષેત્ર ભારતની સર્જનાત્મક પરંપરાઓની નોંધપાત્ર વિવિધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

ભારત વિશ્વના હસ્તકલાનો એક મહત્વપૂર્ણ સપ્લાયર છે; અને અધિકૃત, ટકાઉ હાથથી બનાવેલા ઉત્પાદનોની વધતી જતી વૈશ્વિક માંગ સાથે, દેશ તેના હસ્તકલા અર્થતંત્રને વધારવા માટે અનોખી રીતે સ્થિત છે. ભારતીય રાજ્યોમાં મોટી સંખ્યામાં કારીગરો પાસે સહજ કુશળતા, તકનીકો અને પરંપરાગત કારીગરી છે, જે હસ્તકલા ઉદ્યોગની કરોડરજ્જુ બનાવે છે. મોટાભાગના કારીગરો ઓછા મૂડી રોકાણ સાથે પાર્ટ-ટાઇમ ધોરણે હસ્તકલા કાર્યમાં રોકાયેલા હોવા છતાં, મૂલ્યવર્ધન ઊંચું રહે છે જે હસ્તકલાઓને આવકનો એક સક્ષમ સ્ત્રોત બનાવે છે. આ ક્ષેત્ર ખૂબ જ શ્રમ -સઘન અને વિકેન્દ્રિત છે, જે દેશના સમગ્ર વિસ્તારમાં ફેલાયેલું છે.

હસ્તકલા ક્ષેત્રની આર્થિક તાકાત

રોજગાર અને કારીગર વસ્તી વિષયક માહિતી

હસ્તકલા ઉદ્યોગ મોટી સંખ્યામાં કારીગરોને રોજગારી આપે છે, ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાંથી. ભારતમાં હાલમાં અંદાજે 64.66 લાખ હાથવણાટ અને હસ્તકલા કારીગરો છે, જેમાંથી નોંધપાત્ર હિસ્સો ઉત્તર પ્રદેશ, રાજસ્થાન, આસામ, ઓડિશા, પશ્ચિમ બંગાળ અને તમિલનાડુ જેવા રાજ્યોમાં કેન્દ્રિત છે. ઓગસ્ટ 2025 સુધીમાં, હાથવણાટ વણકરોમાં મહિલાઓનો હિસ્સો 71% અને કુલ કારીગરોમાં 64% હતો. મહિલાઓની આટલી મજબૂત ભાગીદારી ગ્રામીણ અને અર્ધ-શહેરી સમુદાયોમાં મહિલા રોજગાર અને સશક્તિકરણને ટેકો આપવામાં આ ક્ષેત્રની ભૂમિકા પર ભાર મૂકે છે .

અર્થતંત્રના સામાજિક સ્તરને ઉંચુ લાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે, જેમાં વૈવિધ્યસભર કારીગરોના કાર્યબળનો સમાવેશ થાય છે - જેમાં મોટાભાગના અનુસૂચિત જાતિ (SC), અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) અને અન્ય પછાત વર્ગ (OBC)ના છે. આ હસ્તકલા પ્રવૃત્તિઓમાં વિવિધ સમુદાયોની વ્યાપક ભાગીદારી દર્શાવે છે, જે હસ્તકલા ક્ષેત્રને સમાજના વિવિધ વર્ગોમાં સમાવિષ્ટ વિકાસ અને આજીવિકા માટેનું એક માધ્યમ બનાવે છે.

ભારતીય હસ્તકલા ક્ષેત્ર કૃષિ પરિવારો અને અન્ય લોકોને અંશકાલિક અથવા પૂરક રોજગાર પણ પૂરો પાડે છે , જે બિન- ઋતુઓ અને અપૂરતા કૃષિ કાર્યના સમયગાળા દરમિયાન સરળ આવક પ્રવાહ સુનિશ્ચિત કરવામાં મદદ કરે છે . વધુમાં, નાના સેટઅપ્સ (ઘણીવાર ઘરેલુ) અને ન્યૂનતમ મૂડી સાથે હસ્તકલાનો અભ્યાસ કરી શકાય છે, તેથી તે આજીવિકાનો એક સક્ષમ સ્ત્રોત પ્રદાન કરે છે, ખાસ કરીને દૂરના વિસ્તારોમાં રહેતા પરિવારો માટે .

સરકાર હસ્તકલાને આજીવિકાના મુખ્ય સ્ત્રોત તરીકે ઓળખે છે, જે સ્થાનિક બિન-ખેતી રોજગારને મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરે છે. ઘણી પરંપરાગત હસ્તકલા કુશળતા પેઢી દર પેઢી પસાર થાય છે . અને સંસ્થાકીય સમર્થન સાથે, આ કૌશલ્યોને ઓળખવામાં આવી રહી છે અને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવી રહ્યું છે. કારીગરોને પેહચાન આઈડી કાર્ડ આપવાની સરકારની પહેલનો હેતુ આ કારીગરોને ઔપચારિક અર્થતંત્રમાં લાવવાનો છે, જેથી તેઓ ભારત સરકારની યોજનાઓ હેઠળ લાભ મેળવી શકે. કારીગરોની ઓળખને ઔપચારિક બનાવીને અને તેમને ગોઠવીને, કારીગરો માટે સારી કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓ અને સોદાબાજી શક્તિ માટે પાયો નાખવામાં આવી રહ્યો છે.

નિકાસ કામગીરી

નાણાંકીય વર્ષ 2025 (એપ્રિલ-સપ્ટેમ્બર 2025)ના પ્રથમ છ મહિનામાં, ભારતની કુલ કાપડ અને વસ્ત્રો (હસ્તકલા સહિત) નિકાસ 18235.44 મિલિયન યુએસ ડોલર રહી હતી. વૈશ્વિક પડકારો છતાં કુલ કાપડ અને વસ્ત્રો ક્ષેત્રના સ્થિર પ્રદર્શન દ્વારા ભારતની હસ્તકલા નિકાસમાં પ્રભાવશાળી વધારો થયો છે. વર્ષ 2024-25માં, હસ્તકલાની નિકાસ (હાથથી ગૂંથેલા કાર્પેટ સિવાય) ₹33122.79 કરોડ થઈ, જે 2014-15માં ₹20082.53 કરોડ હતી.

વર્ષ 2024-25 દરમિયાન નિકાસની મુખ્ય શ્રેણીઓમાં આર્ટ મેટલ વેર (₹4386 કરોડ), લાકડાના વાસણો (₹8524 કરોડ), હાથથી છાપેલા કાપડ (₹3217 કરોડ), ભરતકામ અને ક્રોશેટેડ માલ (₹4350 કરોડ), અને ઇમિટેશન જ્વેલરી (₹1511 કરોડ)નો સમાવેશ થાય છે. આ આંકડા ભારતની હસ્તકલા નિકાસની શ્રેણીને પ્રતિબિંબિત કરે છે અને ભારતીય હસ્તકલા ઉત્પાદનો માટે વૈશ્વિક માંગ દર્શાવે છે . લગભગ 37% સાથે, યુએસએ એક મુખ્ય ખરીદદાર રહે છે, જ્યારે ભારતની 61% હસ્તકલા અન્ય મુખ્ય બજારો માટે નિર્ધારિત છે.

ભારતની મજબૂત આર્થિક વૃદ્ધિ અને સરકાર નિકાસકારોને સક્રિય રીતે મદદ કરી રહી હોવાથી, હસ્તકલા નિકાસ માટેનો દૃષ્ટિકોણ સકારાત્મક રહે છે.

કારીગરીને સશક્ત બનાવવી: હસ્તકલા માટે સરકારી સહાય

સરકારે સમર્પિત યોજનાઓ અને નીતિગત હસ્તક્ષેપો દ્વારા હાથશાળ અને હસ્તકલા ક્ષેત્ર માટે સમર્થન દર્શાવ્યું છે. આ સતત સમર્થન ક્ષેત્રના આધુનિકીકરણ, કારીગરોની આવક વધારવા અને ક્ષેત્રની સ્થિતિસ્થાપકતા સુનિશ્ચિત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ રહ્યું છે. મુખ્ય સરકારી પહેલો અને તેમની અસરોમાં શામેલ છે:

રાષ્ટ્રીય હસ્તકલા વિકાસ કાર્યક્રમ (NHDP):

NHDP એ હસ્તકલા ક્ષેત્રના પ્રમોશન માટેની મુખ્ય યોજના છે. નાણાંકીય વર્ષ 2022-26 માટે તેનો ₹837 કરોડનો ખર્ચ મંજૂર કરવામાં આવ્યો છે. 2023-24 દરમિયાન, NHDP હેઠળ 2,325 પ્રોજેક્ટ્સ અને ઇવેન્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી, જેનો લાભ 66,000+ કારીગરોને મળ્યો હતો.

આ યોજના હસ્તકલા ક્લસ્ટરો અને કારીગરોને મૂળભૂત ઇનપુટ્સ, માળખાગત સુવિધા સહાય અને લક્ષ્ય બજારોને પૂર્ણ કરવા માટે ક્ષમતા વૃદ્ધિ દ્વારા વ્યાપક સહાય પૂરી પાડે છે . તેના ઘટકો એન્ડ-ટુ-એન્ડ સહાય પ્રદાન કરવા, અનુકૂળ વાતાવરણ બનાવવા અને મશીન-નિર્મિત ઉત્પાદનો સાથે વાજબી સ્પર્ધા સુનિશ્ચિત કરવા માટે રચાયેલ છે.

માર્કેટિંગ પ્લેટફોર્મ, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સપોર્ટ અને ડિઝાઇન અને કૌશલ્ય તાલીમ આપીને પરંપરાગત હસ્તકલાને જાળવી રાખીને દરેક કારીગરને મુખ્ય પ્રવાહમાં લાવવાનો આ યોજનાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. આ યોજના ક્ષેત્રને મજબૂત બનાવવા અને કારીગરોને સશક્ત બનાવવા સાથે, આમ આદમી જીવન જ્યોતિ યોજના અને પ્રધાન મંત્રી જીવન જ્યોતિ યોજના, વૃદ્ધ કારીગરો માટે પેન્શન સહાય સહિતની યોજના જેવી પહેલો દ્વારા સામાજિક સુરક્ષાનો પણ વિસ્તાર કરે છે.

સારમાં, NHDP યોજના આ ક્ષેત્રને ઉચ્ચ વિકાસ દર પર લાવવા તેમજ હાલના સાંસ્કૃતિક વારસાને જાળવવા માટે નીચેના ત્રિ-પાંખીય અભિગમ અપનાવે છે: -

• વિશિષ્ટ બજાર માટે પ્રીમિયમ હસ્તકલા ઉત્પાદનોને પ્રોત્સાહન આપવું.
• ઉપયોગિતા-આધારિત, જીવનશૈલી અને મોટા પાયે ઉત્પાદન કરતા હસ્તકલા ઉત્પાદનો માટે ઉત્પાદન આધારનું વિસ્તરણ.
• વારસો/લુપ્ત થતી હસ્તકલાના સંરક્ષણ અને રક્ષણ સાથે કારીગરોનું સશક્તિકરણ અને ટકાઉપણું.

કારીગર ક્લસ્ટરો દ્વારા ક્ષેત્ર પ્રોત્સાહન

• વ્યાપક હસ્તકલા ક્લસ્ટર વિકાસ યોજના (CHCDS)

₹142.5 કરોડના ખર્ચ સાથે વ્યાપક હસ્તકલા ક્લસ્ટર વિકાસ યોજના (CHCDS) NHDPને પૂરક બનાવે છે. આ કાર્યક્રમનો ઉદ્દેશ સ્થાનિક કારીગરો અને નાના અને મધ્યમ ઉદ્યોગો (SMEs) ની વ્યવસાયિક જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે વિશ્વ કક્ષાની માળખાગત સુવિધાઓ સાથે હસ્તકલા ક્લસ્ટરો વિકસાવવાનો છે , જેનાથી ઉત્પાદન અને નિકાસમાં વધારો શક્ય બને છે.

આ ક્લસ્ટરોનો ઉદ્દેશ્ય કારીગરો અને ઉદ્યોગસાહસિકોને અદ્યતન માળખાગત સુવિધાઓ, અપડેટેડ ટેકનોલોજી, પર્યાપ્ત તાલીમ અને માનવ સંસાધન વિકાસ ઇનપુટ્સ, બજાર જોડાણો અને ઉત્પાદન વૈવિધ્યકરણ સાથે સજ્જ આધુનિક એકમો સ્થાપિત કરવામાં સહાય કરવાનો છે.

આ કાર્યક્રમના વ્યાપક ઉદ્દેશ્યો નીચે મુજબ છે:

• ઉચ્ચ એકમ મૂલ્ય પ્રાપ્તિ દ્વારા બજાર હિસ્સો અને ઉત્પાદકતા વધારીને પસંદ કરેલા ક્લસ્ટરોની સ્પર્ધાત્મકતા વધારવી.
• છૂટાછવાયા કારીગરોને એકીકૃત કરવા, પાયાના ઉદ્યોગોને મજબૂત કરવા અને તેમને SMEs સાથે જોડવા જેથી મોટા પાયે અર્થતંત્ર પ્રાપ્ત થાય, મહત્વપૂર્ણ સમૂહનું નિર્માણ થાય અને ગુણવત્તા અને માનકીકરણની વૈશ્વિક બજારની જરૂરિયાતો પૂરી થાય.
• લાંબા ગાળાની ટકાઉપણું સુનિશ્ચિત કરવા માટે માળખાગત સુવિધાઓ, ટેકનોલોજી, ઉત્પાદન વૈવિધ્યકરણ, ડિઝાઇન વિકાસ, કાચા માલની બેંકો, માર્કેટિંગ, પ્રમોશન અને સામાજિક સુરક્ષામાં આવશ્યક સહાય અને જોડાણો પૂરા પાડવા.
• આ વ્યૂહરચનામાં ક્ષમતા નિર્માણ, હસ્તક્ષેપો ડિઝાઇન કરવા અને સક્ષમ વ્યાવસાયિક એજન્સી દ્વારા તેમના અમલીકરણ માટે મજબૂત તકનીકી અને કાર્યક્રમ વ્યવસ્થાપન સહાયનો સમાવેશ થાય છે.

• પરંપરાગત ઉદ્યોગોના પુનર્જીવન માટે ભંડોળ યોજના (Scheme of Fund for Regeneration of Traditional Industries -SFURTI)

ભારતનું હસ્તકલા ક્ષેત્ર દેશના ગ્રામીણ વિકાસ પ્રયાસો સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલો છે અને બિન-ખેતી આજીવિકાને ટેકો આપે છે. પરંપરાગત ઉદ્યોગોના પુનર્જીવન માટે ભંડોળ યોજના (SFURTI) હેઠળ 100 થી વધુ હસ્તકલા ક્લસ્ટરો છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ગ્રામીણ કારીગરોની પ્રતિભા, સર્જનાત્મકતા, સાહસ અને સખત મહેનતને ઓળખવાનો અને પરંપરાગત ઉદ્યોગોને વધુ ઉત્પાદક, નફાકારક અને ટકાઉ રોજગાર ઉત્પન્ન કરવામાં સક્ષમ બનાવવાનો છે, ત્યારબાદ કારીગરોને સશક્તિકરણ અને સ્વ-શાસિત ઉદ્યોગસાહસિકોમાં રૂપાંતરિત કરવાનો છે.

બજાર ઍક્સેસ, અને વૈશ્વિક એકીકરણ

ગ્રામીણ વિકાસમાં હસ્તકલા ક્ષેત્રનો ટેકો વિવિધ સરકારી કાર્યક્રમોમાં તેના સમાવેશ દ્વારા વધુ સ્પષ્ટ થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, પરંપરાગત કૌશલ્યોને જીવંત રાખતા GI ટૅગવાળા ઉત્પાદનોને ટેકો આપીને, વન ડિસ્ટ્રિક્ટ વન પ્રોડક્ટ (ODOP) પહેલ ઘણા જિલ્લાઓના પ્રાદેશિક ઉત્પાદનોને પ્રકાશિત કરે છે, જેનાથી વિકાસને ટેકો મળે છે. ઘણા સ્વ-સહાય જૂથો (SHGs) ક્ષમતા-નિર્માણ અને પર્યાવરણને અનુકૂળ નવીનતાઓ દ્વારા સમર્થિત કારીગરી ઉત્પાદનમાં જોડાય છે. ગ્રામીણ કારીગરોને શહેરી બજારો સાથે જોડવા માટે જે વૈશ્વિક એકીકરણ પણ પ્રદાન કરે છે, સરકાર માર્કેટિંગ કાર્યક્રમો અને પ્રદર્શનોની સુવિધા આપે છે.

રાષ્ટ્રીય હસ્તકલા વિકાસ કાર્યક્રમ હેઠળ 786 સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય માર્કેટિંગ ઇવેન્ટ્સને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી , જેમાં ડિઝાઇન અને તાલીમ પહેલનો સમાવેશ થતો હતો, જેનાથી સમગ્ર ભારતમાં લગભગ 66775 કારીગરોને લાભ થયો હતો. 2025-26માં, NHDP હેઠળ કુલ 132 માર્કેટિંગ ઇવેન્ટ્સનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. આ ઇવેન્ટ્સ કારીગરો માટે બજાર ઍક્સેસને મજબૂત બનાવવા માટે રચાયેલ છે.

હાથશાળ ક્ષેત્રની પહેલો

હાથશાળ અને હસ્તકલા વચ્ચેના ગાઢ સંબંધને ધ્યાનમાં રાખીને, સરકારે 356 નાના અને 2 મેગા હાથશાળ ક્લસ્ટરોને મંજૂરી આપી, 880 માર્કેટિંગ ઇવેન્ટ્સનું આયોજન કર્યું , 42,895 મુદ્રા લોન મંજૂર કરી, પ્રધાનમંત્રી જીવન જ્યોતિ હેઠળ 5,34,162 વણકરોની નોંધણી કરી. બીમા યોજના (PMJJBY)/ પ્રધાન મંત્રી સુરક્ષા વીમા યોજના (PMSBY) અને છેલ્લા 5 વર્ષમાં દેશભરના હાથશાળ વણકરોને લાભ આપવા માટે (02.12.2025 ના રોજ) 163 ઉત્પાદક કંપનીઓની રચના કરી. આ લાભો દેશભરના લગભગ 6.45 લાખ હાથશાળ વણકરોને મળ્યા છે.

MSME ભાગીદારી માટે ઉત્પાદન-લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ (PLI) યોજના: વધુમાં, MSME ભાગીદારી વધારવા માટે, સરકારે નવા અરજદારો માટે રોકાણની જરૂરિયાત ઘટાડીને યોજનામાં સુધારો કર્યો છે. રોકાણની જરૂરિયાત રૂ. 300 કરોડથી ઘટાડીને રૂ. 150 કરોડ (ભાગ-1) અને રૂ. 100 કરોડથી ઘટાડીને રૂ. 50 કરોડ (ભાગ-2) કરવામાં આવી છે. લઘુત્તમ વૃદ્ધિગત ટર્નઓવર માપદંડ પણ 25% થી ઘટાડીને 10% કરવામાં આવ્યા છે અને ઉત્પાદન બાસ્કેટમાં વધુ માનવસર્જિત ફાઇબર (MMF) વસ્ત્રો, કાપડ અને ટેકનિકલ કાપડનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. યોજનાનો લાભ મેળવવા માટે નવી કંપની સ્થાપવાની જરૂરિયાત પણ દૂર કરવામાં આવી છે.

કૌશલ્ય વિકાસ સહાય : ઉત્પાદન પ્રોત્સાહનોની સાથે, કારીગરો અને વણકરોને તાલીમ આપવા માટે સમર્થ - કાપડ ક્ષેત્રમાં ક્ષમતા નિર્માણ યોજના જેવી યોજનાઓનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો છે. સમર્થ હેઠળ, ડિસેમ્બર 2025 સુધીમાં 5.35 લાખ લાભાર્થીઓને તાલીમ આપવામાં આવી હતી અને 4.20 લાખ લોકોને નોકરીઓ પૂરી પાડવામાં આવી હતી.

બજાર પ્રોત્સાહન અને માળખાગત સુવિધા : રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે કાપડ અને હસ્તકલાના વેપારને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, મંત્રાલય નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલ (EPCs) ને સુવિધા આપે છે, જેમાં પરંપરાગત ઉત્પાદન-કેન્દ્રિત પરિષદો જેમ કે હેન્ડલૂમ નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલ (HHEC), કાર્પેટ નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલ (CEPC), અને નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલ ફોર હેન્ડીક્રાફ્ટ્સ (EPCH), તેમજ ઉદ્યોગ સંગઠનોનો સમાવેશ થાય છે, જે વેપાર મેળાઓ અને પ્રદર્શનોમાં ભાગ લે છે. મંત્રાલય ગ્લોબલ મેગા ટેક્સટાઇલ ઇવેન્ટ, ભારત TEX ને પણ સમર્થન આપે છે, જે ભારતની કાપડ મૂલ્ય શૃંખલાની મજબૂતાઈ દર્શાવે છે અને કાપડ, ફેશન અને હસ્તકલા ક્ષેત્રોમાં નવીનતમ નવીનતાઓને પ્રકાશિત કરે છે, જે ભારતને સોર્સિંગ અને રોકાણ માટે પસંદગીના વૈશ્વિક સ્થળ તરીકે સ્થાન આપે છે.

નિકાસ પ્રોત્સાહન પહેલ: વૈશ્વિક અવરોધો છતાં, ભારતની કાપડ અને વસ્ત્રોની નિકાસ, જેમાં હસ્તકલાનો સમાવેશ થાય છે, નાણાકીય વર્ષ 2025-26 ના પ્રથમ છ મહિનામાં નોંધપાત્ર સ્થિતિસ્થાપકતા દર્શાવી હતી . વૈશ્વિક સ્તરે આ ક્ષેત્રની નિકાસ (હસ્તકલા સહિત) ને પ્રોત્સાહન આપવા અને તેની નિકાસ સ્પર્ધાત્મકતા સુધારવા માટે , સરકારે રાજ્ય અને કેન્દ્રીય કર અને લેવીઝ ( RoSCTL ) યોજના લાગુ કરી. RoSCTL (કપડા/કપડા અને મેક-અપ્સ માટે લાગુ કરાયેલ) હેઠળ આવરી લેવામાં ન આવતા કાપડ ઉત્પાદનોને યોજના હેઠળ આવરી લેવામાં આવ્યા છે - નિકાસ કરાયેલ ઉત્પાદનો પર ડ્યુટીઝ અને કર માફી ( RoDTEP ), જે છુપાયેલા નિકાસ ખર્ચ (કર અને ફરજો) ઘટાડશે. વધુમાં, MSME મોટાભાગે હસ્તકલાના ઉત્પાદનમાં ફાળો આપે છે, તેથી તાજેતરના નિકાસ પ્રમોશન મિશન, તેના બે ઘટકો નિર્યાતપ્રોત્સાહન (નાણાકીય સક્ષમકર્તાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને) અને નિર્યાત દ્વારા. દિશા (બિન-નાણાકીય સક્ષમકર્તાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને), હસ્તકલા ક્ષેત્રના એકંદર ઉત્પાદન, ડિલિવરી અને વૃદ્ધિમાં યોગદાન આપે તેવી અપેક્ષા છે.

વ્યાપક નીતિગત સુધારાઓ

તાજેતરના નીતિગત સુધારાઓમાં GSTનું તર્કસંગતકરણ અને 29 શ્રમ કાયદાઓનું 4 શ્રમ સંહિતાઓમાં એકીકરણનો સમાવેશ થાય છે. વેતન સંહિતા 2019, સામાજિક સુરક્ષા સંહિતા 2020, ઔદ્યોગિક સંબંધો સંહિતા 2020 અને વ્યવસાયિક, સલામતી, આરોગ્ય અને કાર્યકારી પરિસ્થિતિઓ સંહિતા 2020. મૂર્તિઓ, ચિત્રો, જડતરકામ, ટેરાકોટા, હેન્ડબેગ, આર્ટવેર , ટેબલવેર પર GST દરમાં ઘટાડાથી કારીગરો અને કારીગરો માટે મોટી રાહત થઈ છે. આ વોકલ ફોર લોકલ હેઠળ સ્વદેશી ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપે છે, આયાત પર નિર્ભરતા ઘટાડે છે અને રોજગારીનું સર્જન કરે છે. આ સંહિતા મળીને કામદારોના કલ્યાણ અને ગૌરવને ટેકો આપે છે. લઘુત્તમ વેતનનું સાર્વત્રિકરણ , લિંગ ભેદભાવ પર પ્રતિબંધ અને વિસ્તૃત સામાજિક સુરક્ષા જેવી જોગવાઈઓ તમામ કામદારોને લાભ કરશે.

નિષ્કર્ષ

ભારતનો હસ્તકલા ક્ષેત્ર દેશના અર્થતંત્ર અને સાંસ્કૃતિક ઓળખમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. ગ્રામીણ અને અર્ધ-શહેરી વિસ્તારોમાં લાખો કારીગરોને ટેકો આપીને, તે ભારતના પરંપરાગત કૌશલ્ય અને કારીગરીના ઊંડા ભંડારને પ્રતિબિંબિત કરે છે. હાથથી બનાવેલા અને ટકાઉ ઉત્પાદનોમાં વૈશ્વિક સ્તરે વધતી જતી રુચિ સાથે, આ ક્ષેત્રમાં વિસ્તરણની મજબૂત સંભાવના છે. સરકારી પહેલો અને યોજનાઓ, જેમાં કૌશલ્ય તાલીમ, ક્લસ્ટર વિકાસ, માર્કેટિંગ સપોર્ટ, ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ અને નિકાસ સુવિધાનો સમાવેશ થાય છે, તેનો હેતુ કારીગરો માટે વધુ સારી તકો ઊભી કરવાનો અને તેમને વ્યાપક બજારો સુધી પહોંચવામાં મદદ કરવાનો છે. આ હસ્તક્ષેપો ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરી રહ્યા છે, મૂલ્ય શૃંખલાઓને મજબૂત બનાવી રહ્યા છે અને કારીગરોને વધુ અનુમાનિત અને ઉચ્ચ આવક મેળવવા માટે સક્ષમ બનાવી રહ્યા છે.

સમૃદ્ધ સંયોજન સાથે , ભારતનું હસ્તકલા ક્ષેત્ર સમાવિષ્ટ વિકાસને વેગ આપવા, ગ્રામીણ આજીવિકાને ટેકો આપવા અને આગામી વર્ષોમાં ભારતની આર્થિક પ્રગતિમાં અર્થપૂર્ણ યોગદાન આપવા માટે યોગ્ય સ્થાને છે.

પીઆઈબી સંશોધન

સંદર્ભ

ડીસી-એમએસએમઇ (હસ્તકલા):

અમારા વિશે | ભારત સરકારના કાપડ મંત્રાલયના વિકાસ કમિશનર (હસ્તકલા) ની સત્તાવાર વેબસાઇટ

https://handicrafts.nic.in/pdf/GIList.pdf

https://handicrafts.nic.in/pdf/NewCraft.pdf

હસ્તકલા.nic.in/CraftDefinition.aspx

https://handicrafts.nic.in/pdf/Scheme.pdf

https://indian.handicrafts.gov.in/static-pdf/scheme-guideline.pdf

https://handlooms.nic.in/assets/img/upcoming_markeing/AMC2025-26_02-04-2025.pdf

MSME મંત્રાલય:

sfurti.msme.gov.in/SFURTI/Reports/DPR_Functional_Upto.aspx

https://www.msme.gov.in/sites/default/files/MSME-ANNUAL-REPORT-2024-25-ENGLISH.pdf

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2022/apr/doc20224636101.pdf

કાપડ મંત્રાલય:

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2199236&reg=1&lang=1

https://www.pib.gov.in/Pressreleaseshare.aspx?PRID=2089306&reg=3&lang=2

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2197522&reg=3&lang=1

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2157864&reg=3&lang=2#:~:text=સરકારી, નિર્ભર

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2073886&reg=3&lang=2

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2197519&reg=3&lang=2

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2199515&reg=3&lang=1

નાણાં મંત્રાલય:

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2192229&reg=3&lang=2

https://www.pib.gov.in/FactsheetDetails.aspx?Id=149281&reg=3&lang=1

શ્રમ અને રોજગાર મંત્રાલય :

https://www.pib.gov.in/FactsheetDetails.aspx?Id=150508&reg=3&lang=1

હસ્તકલા માટે નિકાસ પ્રમોશન કાઉન્સિલ:

https://www.epch.in/sites/default/files/policies/exportsofhandicrafts.htm

સંસદીય પ્રતિભાવો:

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/185/AS237_eb5QqY.pdf?source=pqals

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/185/AU351_GpRWNL.pdf?source=pqals

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU4956_YS5OfB.pdf?source=pqals

અન્ય:

https://ddnews.gov.in/en/president-murmu-to-confer-handicrafts-awards-on-december-9/

https://www.ibef.org/blogs/empowering-districts-empowering-india-the-odop-revolution

પીડીએફ ફાઇલ માટે અહીં ક્લિક કરો.

SM/IJ/BS/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964@gmail.com