Social Welfare
आयुर्वेद दिन
जन आणि वसुंधरेसाठी आयुर्वेद
Posted On:
22 SEP 2025 4:22PM
नवी दिल्ली, 22 सप्टेंबर 2025
“आयुर्वेद म्हणतो: हिता-हितम्सुखम्दुखम्, आयुःतस्यहिता-हितम्। मानम्चतच्चयत्रउक्तम्, आयुर्वेद: स: उच्यते॥
अर्थात, आयुर्वेद आयुष्याच्या अनेक पैलूंची काळजी घेतो. तो उत्तम आरोग्य आणि दीर्घायुष्याची हमी देतो.”
– पंतप्रधान नरेंद्र मोदी
ठळक मुद्दे
- आयुर्वेद दिन 2025 ची संकल्पना ‘जन आणि वसुंधरेसाठी आयुर्वेद’ ही आहे.
- जागतिक आयुर्वेद फाऊंडेशन द्वारे स्थापित जागतिक आयुर्वेद परिषद, आयुर्वेदाला जागतिक स्तरावर प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि सध्याच्या जागतिक आरोग्य सेवा प्रणालींमध्ये समाकलित करण्यासाठी दोन वर्षांतून एकदा आयोजित केली जाते.
- आयुष मंत्रालयाने महाकुंभ 2025 दरम्यान 8 लाखांहून अधिक यात्रेकरूंना आरोग्य सेवा पुरवली.
प्रस्तावना
भारतीय संस्कृतीची मुळे प्राचीन काळात असून तिला समृद्ध ज्ञानपरंपरा आहे. यामध्ये अनेक स्वदेशी वैद्यकीय प्रणालींचा समावेश आहे, त्यापैकी एक म्हणजे “आयुर्वेद”. आयुर्वेद हा शब्द संस्कृत भाषेतून आला आहे. त्यात “आयुः” म्हणजे जीवन आणि “वेद” म्हणजे विज्ञान किंवा ज्ञान. त्यामुळे, आयुर्वेदाचा शब्दशः अर्थ “जीवनाचे विज्ञान” असा होतो.
पूर्वी आयुर्वेद दिन दरवर्षी देवतांचे वैद्य, भगवान धन्वंतरी यांच्या सन्मानार्थ धनत्रयोदशीला साजरा केला जात होता. चांद्र कालगणनेवर आधारित असल्याने ही तारीख दरवर्षी बदलत असे. त्यामुळे, भारत सरकारने 2025 पासून दरवर्षी 23 सप्टेंबर या निश्चित दिवशी तो साजरा करण्याचा निर्णय घेतला आहे. मार्च 2025 मध्ये जारी करण्यात आलेल्या राजपत्र अधिसूचनेद्वारे हे सूचित करण्यात आले आहे.[1]
या वर्षीची संकल्पना ‘जन आणि वसुंधरेसाठी आयुर्वेद’ ही आहे. आयुर्वेद केवळ एक आरोग्यसेवा प्रणाली नसून ते व्यक्ती आणि पर्यावरण यांच्यातील सामंजस्याच्या तत्त्वावर रुजलेले एक विज्ञान आहे, यावर या संकल्पनेचा भर आहे.
आयुर्वेद दिन 2025 : जन आणि वसुंधरेसाठी आयुर्वेद
यंदा आयुर्वेद दिन सोहळ्याचे हे 10वे वर्ष असून, मुख्य कार्यक्रम गोव्यातील अखिल भारतीय आयुर्वेद संस्थान इथे साजरा केला जाईल.
मागील वर्षीप्रमाणेच, आयुष मंत्रालयाने (आयुर्वेद, योग आणि निसर्गोपचार, युनानी, सिद्ध आणि होमिओपॅथी) सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये देशव्यापी कार्यक्रमांचे आयोजन केले आहे. यासोबतच परदेशातील भारतीय दूतावास, आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठे, आरोग्य संस्था आणि प्रवासी भारतीयांच्या संपर्कजालाच्या माध्यमातून जागतिक स्तरावर पोहोचण्याचे व्यापक नियोजन केले आहे. मागील वर्षी 150 हून अधिक देशांमध्ये मिळालेल्या जागतिक सहभागाला पुढे नेत, आयुर्वेद दिन 2025 चे उद्दिष्ट अधिक व्यापक आंतरराष्ट्रीय स्तरापर्यंत पोहोचण्याचे आहे, त्यामुळे पारंपरिक आणि समग्र आरोग्य प्रणालींमध्ये भारताचे नेतृत्व पुन्हा एकदा अधोरेखित होईल.
या महत्त्वपूर्ण सोहळ्याचे औचित्य साधून आणि जागतिक आयुर्वेद चळवळीला पुढे नेण्यासाठी, या कार्यक्रमादरम्यान अनेक महत्त्वाचे उपक्रम आणि सुविधा सुरू केल्या जातील किंवा त्यावर प्रकाश टाकला जाईल:
“देशाची आरोग्य तपासणी”: केंद्रीय आयुर्वेदिक विज्ञान संशोधन परिषद द्वारे एका प्रमाणित आरोग्य मूल्यांकन साधनाद्वारे (certified health assessment tool) ही देशव्यापी आरोग्य तपासणी मोहीम राबवली जाईल.
‘द्रव्य’ पोर्टल (Digitized Retrieval Application for Versatile Yardstick of AYUSH Substances):
हा आयुर्वेदिक घटक आणि उत्पादनांसंबंधी डेटाचा सर्वात मोठा संग्रह आहे. तो प्रत्येकासाठी सहज उपलब्ध करून देण्यात आला आहे. तो एक सतत वाढत राहणारा, सतत विकसित होत जाणारा माहितीसाठा आहे, जो शास्त्रीय आयुर्वेद पाठ्यपुस्तके तसेच समकालीन वैज्ञानिक साहित्य आणि क्षेत्रीय अभ्यास या सगळ्यांना समाविष्ट करतो.
‘आप्त’ पोर्टल (Admirable Personalities to Transform Ayurveda):
हा केंद्रीय आयुर्वेदिक विज्ञान संशोधन परिषद अंतर्गत एक उपक्रम आहे, ज्यामध्ये आयुर्वेदाचे जतन, आचरण आणि प्रचार करणारे प्रमुख आयुर्वेद तज्ज्ञ आणि तेजस्वी व्यक्तींचे जीवन आणि योगदानाचे दस्तऐवजीकरण केले जाईल.
गोवा सरकार, अखिल भारतीय आयुर्वेद संस्थान आणि टाटा मेमोरियल सेंटर द्वारे चालवले जाणारे एकात्मिक कर्करोग युनिट
निरोगी जीवनशैलीला प्रोत्साहन देण्यासाठी अखिल भारतीय आयुर्वेद संस्थान आणि गोवा राज्य जैवविविधता मंडळाच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित केला जाणारा रानभाजी उत्सव
सेंट्रल स्टराइल सप्लाय डिपार्टमेंट, हॉस्पिटल लिनन प्रोसेसिंग आणि केअर युनिट आणि रक्त पुरवठा युनिटचे गोवा येथील अखिल भारतीय आयुर्वेद संस्थान येथे उद्घाटन केले जाईल.
आयुर्वेद पुरस्कार
आयुर्वेद तज्ज्ञांना सर्वोत्तम पद्धती स्वीकारायला प्रेरित करण्यासाठी आणि स्पर्धेद्वारे उत्कृष्टतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी 23 सप्टेंबर 2025 रोजी राष्ट्रीय धन्वंतरी आयुर्वेद पुरस्कार प्रदान केले जाणार आहेत. ज्या आयुर्वेद व्यावसायिकांनी राष्ट्रीय किंवा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आयुर्वेदाच्या प्रचार आणि प्रसारामध्ये किंवा अध्यापन/संशोधन, विकास/धोरण नियोजन किंवा विविध राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांमध्ये आयुर्वेदाच्या एकत्रीकरणामध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे, त्यां त्यांना पुरस्काराने सन्मानित करण्यात येईल.
राष्ट्रीय आयुष मिशन
आयुष मंत्रालयाची स्थापना आणि राष्ट्रीय आयुष मिशन
9 नोव्हेंबर 2014 रोजी आयुष (आयुर्वेद, योग आणि निसर्गोपचार, युनानी, सिद्ध, आणि होमिओपथी) प्रणालींना भारतात प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि त्यांच्या विकासाला आधार देण्यासाठी आयुष मंत्रालयाची स्थापना करण्यात आली होती. हा राष्ट्रीय आयुष मिशन चा सुद्धा एक प्राथमिक उद्देश आहे. त्याची सुरुवात 2014 मध्ये झाली. हे मिशन खालीलप्रमाणे आयुष प्रणालींचा प्रसार करते:
- आरोग्य सेवा बळकट करणे
- आयुष रुग्णालये आणि दवाखाने अद्ययावत करणे
- प्राथमिक आरोग्य केंद्रे, सामुदायिक आरोग्य केंद्रे, जिल्हा रुग्णालयांमध्ये आयुष सुविधा सह-स्थापित करणे
- 10 बेड/30 बेड/50 बेडची एकात्मिक आयुष रुग्णालये स्थापन करणे.
आयुर्वेदाच्या प्रसारासाठी सरकाचे उपक्रम
आयुष मंत्रालय आणि जागतिक आरोग्य संघटना यांचा महत्त्वाचा पुढाकार
1. आयुष मंत्रालयाने जागतिक आरोग्य संघटनेच्या सहकार्याने आयुर्वेद, सिद्ध आणि युनानी यांसारख्या पारंपरिक औषध प्रणालींना ICD-11 वर्गीकरण मालिकेमध्ये TM-2 मॉड्यूल अंतर्गत सामावून घेतले आहे. या पारंपरिक भारतीय उपचार पद्धतींना आता जगाच्या मानक वैद्यकीय संदर्भ प्रणालीमध्ये अधिकृत मान्यता मिळाली आहे.
या उपक्रमाचा उद्देश आयुष आरोग्य सेवा वितरण प्रणालीला मजबूत करणे आणि त्याचा विस्तार करणे, विमा संरक्षण वाढवणे, संशोधन आणि विकासाला प्रोत्साहन देणे आणि समाजात प्रभावी रोग नियंत्रण विकसित करण्यासाठी मानकीकृत नियम वापरणे हा आहे.
2. भारतीय मानक ब्युरो चे आयुर्वेद मानकीकरण
भारतीय मानक ब्युरो ने आयुष क्षेत्रात मानकीकरणासाठी एक समर्पित विभाग स्थापन केला आहे. त्यांनी आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती, योग परिभाषा, पंचकर्म उपकरणे आणि चाचणी पद्धती यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये 91 मानके प्रकाशित केली आहेत.
विशेष म्हणजे, पारंपारिक औषधी वनस्पतींसाठी 80 स्वदेशी मानके त्यांच्या सुरक्षित आणि प्रभावी वापराला आधार देतात. तर, पंचकर्म उपकरणांसाठी असलेली पहिली राष्ट्रीय मानके उपचारांमध्ये सुसंगतता सुनिश्चित करतात. हा उपक्रम आयुष पद्धतींची गुणवत्ता वाढवण्याच्या आणि या क्षेत्राच्या जागतिक स्वीकृतीला प्रोत्साहन देण्याच्या दिशेने टाकलेले एक मोठे पाऊल आहे.
3. आंतरराष्ट्रीय मानके आणि आयुर्वेदाला जागतिक मान्यता
जून 2023 मध्ये, आंतरराष्ट्रीय मानकीकरण संघटनेने आयुर्वेदासाठी समर्पित मानके सादर केली, त्यामुळे आयुर्वेदिक उत्पादने आणि पद्धतींची गुणवत्ता, सुरक्षितता आणि आंतरराष्ट्रीय विश्वसनीयता सुनिश्चित करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल टाकले गेले. हा तांत्रिक अहवाल आयुर्वेदिक औषध प्रणालीचे व्यापक विहंगावलोकन सादर करतो, त्यामुळे त्याला व्यापक जागतिक मान्यता आणि जगभरातील आरोग्य सेवा प्रणालींमध्ये समाविष्ट होण्याचा मार्ग मोकळा होतो.
4. जागतिक सहकार्य आणि करार
आयुष मंत्रालयाने गुजरातमध्ये ‘ग्लोबल सेंटर फॉर ट्रॅडिशनल मेडिसिन’ करिता जागतिक आरोग्य संघटनेसोबत अनेक सामंजस्य करार केले आहेत. मंत्रालयाने शिक्षण, संशोधन आणि आयुर्वेदाच्या मान्यतेसाठी जर्मनी, मॉरिशस, जपान आणि नेपाळ यांसारख्या देशांसोबतही करार केले आहेत.
5. आयुष माहिती केंद्रे
30 हून अधिक देशांमध्ये आयुष माहिती केंद्रे स्थापन करण्यात आली आहेत.
6. परदेशी विद्यापीठांमध्ये आयुर्वेद चेअर्स
वेस्टर्न सिडनी युनिव्हर्सिटी, ऑस्ट्रेलिया यांसारख्या परदेशी विद्यापीठांमध्ये आयुर्वेद अध्यासनांची स्थापना केल्यामुळे आयुर्वेदाला जागतिक स्तरावर व्यवहार्य आरोग्य प्रणाली म्हणून अधिक वैधता मिळाली आहे.[2]
7. जागतिक आयुर्वेद परिषद [3]
जागतिक आयुर्वेद परिषद हा एक द्विवार्षिक कार्यक्रम आहे. नुकतेच 2024 मध्ये या परिषदेच्या 10व्या आवृत्तीचे उत्तराखंड मधील देहरादून येथे आयोजन करण्यात आले होते. 12 ते 14 डिसेंबर 2024 दरम्यान आयोजित 4 दिवसीय हा कार्यक्रम जागितक आयुर्वेद प्रतिष्ठान द्वारे आयोजित करण्यात आला होता आणि या कार्यक्रमाची मध्यवर्ती संकल्पना "डिजिटल आरोग्य: एक आयुर्वेदिक दृष्टिकोन" ही होती. आरोग्य सेवा वितरणामध्ये सुधारणा करण्यासाठी आणि सध्याच्या जागतिक आरोग्य सेवेत आयुर्वेदाला सामावून घेण्यासाठी डिजिटल साधने आणि नवकल्पनांचा कसा उपयोग करता येईल यावर यात चर्चा करण्यात आली.
पहिली जागतिक आयुर्वेद परिषद
पहिली जागतिक आयुर्वेद परिषद 2002 मध्ये कोची इथे एक प्रसार कार्यक्रम म्हणून आयोजित करण्यात आली होती. त्याचा उद्देश आयुर्वेदाची पद्धत, विज्ञान आणि व्यापार याविषयी अधिक जागरूकता आणि संधी निर्माण करणे हा होता.
त्यानंतर पुणे, जयपूर, बंगळूर, भोपाळ, दिल्ली, कोलकाता आणि अहमदाबाद या शहरांमध्ये आयोजित केलेल्या परिषदांमुळे आयुर्वेदाला केवळ देशातच प्रोत्साहन मिळाले असे नाही, तर त्याचा जागतिक स्तरावर प्रसार करण्यातही मोठा हातभार लागला.
आयुर्वेद दिन 2024 : वैश्विक स्वास्थ्यासाठी आयुर्वेद
नवव्या आयुर्वेद दिनानिमित्त पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी आयुष मंत्रालयाच्या अनेक महत्त्वाच्या उपक्रमांचा शुभारंभ केला. यामध्ये अखिल भारतीय आयुर्वेद संस्थान च्या द्वितीय टप्प्याचा समावेश असून या 258.73 कोटी रुपयांच्या प्रकल्पांतर्गत 150 खाटांचे पंचकर्म रुग्णालय, आयुर्वेदिक औषधनिर्मिती केंद्र, क्रीडा वैद्यक विभाग, केंद्रीय ग्रंथालय, स्टार्ट-अप केंद्रे आणि आंतरराष्ट्रीय पाहुण्यांसाठी सुविधा उभारण्यात येणार आहेत.
याशिवाय, आयुष क्षेत्रातील संशोधन आणि नवकल्पनांना प्रोत्साहन देण्यासाठी चार ‘आयुष उत्कृष्टता केंद्र’ सुरू करण्यात आली:
- भारतीय विज्ञान संस्था, बंगळुरू – मधुमेह आणि चयापचय विकारांवरील संशोधन.
- भारतीय तंत्रज्ञान संस्था, दिल्ली – शाश्वत आयुष तंत्रज्ञान आणि स्टार्ट-अप समर्थनावर लक्ष.
- केंद्रीय औषध संशोधन संस्था, लखनऊ – अश्वगंधासारख्या आयुर्वेदिक वनस्पतींवर विशेष संशोधन.
- जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, नवी दिल्ली – आयुर्वेदातील आण्विक यंत्रणेचे प्रणालीगत औषधांद्वारे संशोधन.
विशेष म्हणजे, आयुर्वेद दिन 2024 निमित्त सुमारे 150 देशांमध्ये विविध कार्यक्रम आयोजित करण्यात आले, त्यातून आयुर्वेदाची जागतिक पातळीवरील वाढती लोकप्रियता आणि स्वीकार्हता अधोरेखित झाली.
आयुर्वेद दिन : 2016 पासूनचा प्रवास
गेल्या दशकात आयुर्वेद विश्वात मोठी प्रगती झाली आहे. आयुर्वेदाला जागतिक मान्यता आणि स्वीकार मिळवून देण्यासाठी भारत सरकार सातत्याने प्रयत्नशील आहे. याच दिशेने पहिले पाऊल म्हणून आयुर्वेद दिनाची सुरुवात करण्यात आली. पहिला आयुर्वेद दिन 2016 मध्ये देशभर साजरा करण्यात आला. त्यावेळी नवी दिल्लीमध्ये ‘आयुर्वेदाच्या माध्यमातून मधुमेहाला प्रतिबंध आणि नियंत्रण’ या विषयावर राष्ट्रीय परिसंवाद आयोजित करण्यात आला होता. त्याप्रसंगी आयुर्वेद दिनाचे अधिकृत चिन्ह आणि ‘आयुर्वेद फॉर डायबिटीज केअर’ या नावाचा मधुमेह संशोधनावर आधारित ग्रंथसंग्रह प्रकाशित करण्यात आला.
दरवर्षी आयुर्वेद दिन विशिष्ट विषयावर आधारित साजरा केला जातो. गेल्या काही वर्षांत वेदना व्यवस्थापन, कोविड-19, अशा अनेक समकालीन विषयांवर भर देण्यात आला आहे. सातव्या आयुर्वेद दिनाच्या (2022) वेळी, हा उत्सव ‘आजादी का अमृत महोत्सव’ या व्यापक संकल्पनेशी जोडण्यात आला होता. याच अनुषंगाने ‘आयुर्वेद@2047’ या दूरदर्शी ध्येयाचा विचार केंद्रस्थानी ठेवण्यात आला. या निमित्ताने ‘संपूर्ण शासन दृष्टिकोन’ स्वीकारत, विविध मंत्रालयांनी त्यात एकत्रितपणे सहभाग घेतला — ज्यात गृहमंत्रालय, संरक्षण मंत्रालय, परराष्ट्र मंत्रालय, शिक्षण मंत्रालय, संस्कृती मंत्रालय, महिला आणि बालविकास मंत्रालय, तसेच ग्राहक व्यवहार, अन्न आणि सार्वजनिक वितरण मंत्रालय यांचा समावेश होता. परराष्ट्र मंत्रालयाने आपल्या दूतावास आणि मिशनच्या माध्यमातून जगभरात आयुर्वेद दिनाचे कार्यक्रम आयोजित करून आयुर्वेदाचा जागतिक प्रसार केला.
आठवा आयुर्वेद दिन (2023) ‘एकात्मिक आरोग्यासाठी आयुर्वेद’ या विषयावर साजरा करण्यात आला. या विषयाने मानव, प्राणी, वनस्पती आणि पर्यावरण यांच्यातील परस्पर संलग्न आरोग्यसंबंध अधोरेखित केले. भारताच्या जी-20 अध्यक्षतेच्या ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ या सूत्राशी सुसंगत राहून आयुष मंत्रालयाने देशभर शेतकरी, विद्यार्थी आणि सर्वसामान्य नागरिकांपर्यंत पोहोचणारे कार्यक्रम आयोजित केले. या उपक्रमाचा उद्देश ‘कृषी-आयुर्वेद’, शाश्वत शेती आणि संपूर्ण आरोग्य-जागरूकतेचा प्रसार करणे हा होता — ज्यातून आयुर्वेदाचा संदेश केवळ उपचारापुरता न राहता संपूर्ण जीवनशैलीशी जोडला गेला.
निष्कर्ष
भारताने 23 सप्टेंबर हा दिवस आयुर्वेद दिन म्हणून घोषित करून आयुर्वेदाला एक जागतिक ओळख दिली आहे. 2025 सालचा विषय — “मानव आणि पृथ्वीच्या आरोग्यासाठी आयुर्वेद” — हा आपल्या सर्वांच्या एकत्रित निर्धाराचे प्रतीक आहे. त्यामधून वैश्विक कल्याणासाठी आयुर्वेदाचे संपूर्ण सामर्थ्य वापरण्याचा, तसेच जीवनशैलीशी संबंधित आजार, हवामान परिवर्तनजन्य व्याधी आणि तणाव यांसारख्या आधुनिक जागतिक आव्हानांवर आयुर्वेद हे परिणामकारक उत्तर ठरू शकते, हे दाखवून देण्याचा प्रयत्न आहे.
संदर्भ
पत्र सूचना कार्यालय
इतर:
आयुर्वेद दिवस
* * *
नितीन फुलके/निखिलेश चित्रे/दर्शना राणे
(Backgrounder ID: 155973)
आगंतुक पटल : 10
Provide suggestions / comments