Press Information Bureau

मुख्य बुँदा

• भारतको वरिष्ठ नागरिक आबादी 2036 सम्ममा लगभग 230 मिलियनसम्म बढ्ने अनुमान गरिएको छ, जुन कुल आबादीको लगभग 15% हो।
• हिमाचल प्रदेश र पञ्जाबको साथ-साथै दक्षिणी राज्यहरूमा बुजुर्ग आबादी अधिक छ, 2036 सम्म क्षेत्रीय असमानताहरू बढ्ने अपेक्षा गरिएको छ।
• सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता मन्त्रालय वरिष्ठ नागरिकहरूसित सम्बन्धित मामिलाहरूको लागि नोडल मन्त्रालय हो। यसले वरिष्ठ नागरिकको कल्याणका लागि अधिनियम, नीति र कार्यक्रमहरूलाई विकसित तथा कार्यान्वयन गर्दछ।
• माता-पिता र वरिष्ठ नागरिकको भरण-पोषण तथा कल्याण अधिनियम, 2007 र पछिबाट संशोधित माता-पिता तथा वरिष्ठ नागरिकहरूको भरण-पोषण एवं कल्याण (संशोधन) अधिनियम, 2019 ले कानुनी रूपमा बच्चा र उत्तराधिकारीहरूलाई माता-पितालाई भरण-पोषण प्रदान गर्नका लागि बाध्य पारेको छ।

परिचय

भारत तीव्र रूपमा जनसाङ्ख्यिकीय परिवर्तनको चरणबाट गुज्रिरहेको छ, जसमा बुजुर्ग आबादी (60 वर्ष वा यसभन्दा अधिक) 2011 मा 100 मिलियनबाट दुईगुणा बढ़ेर 2036 सम्ममा 230 मिलियन हुने अनुमान गरिएको छ। यो विकासले के इङ्गित गर्दछ भने 2036 सम्म लगभग सात भारतीयहरू मध्ये एक 60 वर्ष वा यसभन्दा अधिक आयुका हुनेछन्, जसले देशको जनसङ्ख्या संरचनाको मौलिक पुनर्गठनको प्रतिनिधित्व गर्दछ। यस परिवर्तनलाई ध्यानमा राख्दै भारतले घट्दो प्रजनन क्षमता र बढ्दो जीवन प्रत्याशा दरबाट उत्पन्न हुने चुनौतीहरूलाई समाधान गर्नका लागि धेरै नीति, कार्यक्रम र कानुनी प्रावधानहरूलाई अपनाएको छ।

बुजुर्गहरूको आवश्यकतालाई पूरा गर्ने महत्त्व

राम्रो पोषण र स्वास्थ्य देखरेखले भारतमा मानिसहरूलाई लामो समयसम्म जीवित रहनमा मद्दत गरेको छ, तर यसले बढ्दो उमेरका लागि नयाँ चुनौती र अवसरहरू पनि ल्याउँछ। सरकारले विशेष गरी आर्थिक रूपमा कमजोर बुजुर्ग व्यक्ति र विधवाहरूको लागि पेन्शन, पर्याप्त आवास र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवासम्म पहुँचलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

वृद्धजनको समर्थनप्रति दृष्टिकोण, जो वित्तीय सुरक्षा, डिजिटल साक्षरता प्रशिक्षण, दीर्घकालिक देखरेख बीमा, डिजिटल स्वास्थ्य देखरेख पहुँच, सहायक प्रविधि तथा जुड़ाव मञ्चहरू सुनिश्चित गर्दै परिवार र समुदायद्वारा सञ्चालित पहलहरूलाई प्राथमिकता दिन्छ, वृद्धहरूलाई भारतको उदीयमान ‘सिल्वर इकोनमी’ मा प्रभावकारी रूपमा एकीकृत गर्नका लागि महत्त्वपूर्ण है, अर्थात् यस्तो अर्थव्यवस्था जुन वृद्धजन, विशेष रूपमा 50 वर्षभन्दा अधिक उमेरका वृद्धजनका आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नका लागि तयार गरिएका वस्तु र सेवाहरूद्वारा सञ्चालित हुन्छ। यसले यस्तो कार्य अवसर पनि प्रदान गर्दछ, जसले वृद्धजनलाई विभिन्न क्षेत्रमा आफ्नो अनुभव र विशेषज्ञताको योगदान गर्नमा सक्षम बनाउँछ।

जनसाङ्ख्यिकीय रुझान

बुजुर्गहरूको जनसङ्ख्या कसरी परिवर्तन हुँदैछ र भविष्यको लागि के अनुमान गरिएको छ भनेर जान्नका लागि जनसङ्ख्या अनुमानमा प्राविधिक समूह (टीजीपीपी) द्वारा जुलाई 2020 मा भारत र राज्यहरूको लागि एक जनसङ्ख्या अनुमान रिपोर्ट बनाइएको थियो। प्रतिवेदनका अनुसार, भारतको बुजुर्ग आबादी 2036 सम्ममा 230 मिलियनसम्म पुग्नेछ, जसले व्यापक प्रभावसहितको एक गहन सामाजिक परिवर्तनलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। हाम्रो देशले जनसङ्ख्या वृद्धावस्थामा महत्त्वपूर्ण क्षेत्रीय असमानताहरूलाई प्रदर्शित गर्दछ र यो जनसाङ्ख्यिकीय बदलाव पूरा देशमा एक समान छैन।

केरला, तमिलनाडु जस्ता दक्षिणी राज्य र हिमाचल प्रदेशमा पहिलादेखि नै विकसित देशहरू जस्तै बुजुर्ग मानिसहरूको सङ्ख्या अधिक छ। केरलामा बुजुर्गहरूको आबादी 2011 मा 13% बाट बढ़ेर 2036 सम्ममा 23% हुने अपेक्षा गरिएको छ, जसले यसलाई सबैभन्दा बुजुर्ग आबादी भएको राज्य बनाउनेछ। यसको विपरीत, धेरै उत्तरी र पूर्वी राज्यहरूमा अहिलेसम्म वृद्ध मानिसहरूको सङ्ख्या कम रहेको छ, तर उनीहरूको सङ्ख्या द्रुत रूपमा बढ़िरहेको छ। उत्तर प्रदेशमा अपेक्षाकृत युवा आबादी छ, बुजुर्ग वर्गको 2011 मा 7% बाट बढ़ेर 2036 सम्ममा 12% हुने अनुमान गरिएको छ। दक्षिणी राज्यहरू, हिमाचल प्रदेश र पञ्जाबमा बुजुर्ग आबादी औसतभन्दा माथि छ, जसले भारतको विविध जनसाङ्ख्यिकीय परिदृश्यलाई उजागार गर्दछ।

लङ्गिट्युडिनल एजिङ स्टडी अफ् इण्डिया (एलएएसआई) 2021 एक पूर्ण मात्राको राष्ट्रिय सर्वेक्षण हो र भारतमा बुजुर्ग आबादीको स्थितिमा आधारित एक मौलिक अध्ययन हो। यो अध्ययन स्वास्थ्य तथा परिवार कल्याण मन्त्रालयको दायरामा गरिएको हो र यो संसारमा सबैभन्दा ठूलो हो। प्रतिवेदनबाट के पत्ता लागेको छ भने भारतको 12% आबादीमा बुजुर्ग व्यक्तिहरू सामेल छन्, जुन अनुपात 2050 सम्ममा बढ़ेर 319 मिलियनमा पुग्ने अनुमान गरिएको छ, जुन लगभग 3% को वार्षिक दरले बढ़िरहेको छ। बुजुर्गहरूमा लिङ्गानुपात प्रति 1,000 पुरुषमा 1,065 महिलाहरू रहेका छन्, जसमा बुजुर्ग आबादीमा 58% महिलाहरू छन्, जसमध्ये 54% विधवाहरू छन्। यस अतिरिक्त, कुल निर्भरता अनुपात प्रति 100 कामकाजी उमेरका व्यक्तिहरूमा 62 आश्रितहरू छन्, जसले भारतमा जनसङ्ख्याको बुजुर्गावस्थाको बढ्दो सामाजिक-आर्थिक प्रभावहरूलाई उजागार गर्दछ।

बुजुर्गहरूले सामना गरेका चुनौतीहरू

संस्थागत र पारिवारिक दुवै प्रकारका पर्याप्त सहायता प्रणालीहरूको अभावका कारण भारतमा बुजुर्गहरूले प्रायः आफूलाई असुरक्षित अवस्थामा पाउँछन्। उनीहरूले बहुमुखी चुनौतीहरूको सामना गर्छन्, जसमा सामेल छन् :

• स्वास्थ्य: कलङ्कित मानसिक स्वास्थ्य स्थिति (डिमेन्सिया, अल्जाइमर), बढ्दो विकलाङ्गता, अपर्याप्त वृद्धावस्था बुनियादी ढाँचा, चिकित्सा सेवाहरूमा पहुँचमा शहरी-ग्रामीण विभाजन।
• आर्थिक अपर्याप्त सामाजिक सुरक्षा प्रावधान, जीवनयापन र चिकित्सा व्ययमा वृद्धि, सीमित वित्तीय संसाधन।
• सामाजिक: कमजोर हुँदै गइरहेको पारिवारिक सहायता प्रणाली, सामाजिक अलगाव, उपेक्षा, साहकार्यको कमी आदि।
• डिजिटल विभाजन: प्रविधि अपनाउनमा बाधाहरू, प्रशिक्षण र सुलभ उपकरणहरूको कमी।
• बुनियादी ढाँचा: अपर्याप्त साक्षरता, आपतकालीन प्रतिक्रिया प्रणाली जसमा बुजुर्गहरूलाई कमजोर समूहको रूपमा हेर्ने गरिन्छ। भारतमा सार्वजनिक स्थान र परिवहन धेरै हदसम्म बुजुर्गको अनुकूल छैन किनभने धेरै क्षेत्रहरूमा ऱ्याम्प, रेलिङ र सुलभ शौचालय हराइरहेका छन्।

भारतमा बुजुर्गहरूका लागि सरकारी पहल

भारत सरकारले वरिष्ठ नागरिकहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरूको सामना गर्नका लागि धेरै पहल, नीति र कार्य योजनाहरू शुरु गरेको छ। सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता मन्त्रालय (एमओएसजेई) ले एक नोडल मन्त्रालयको रूपमा कार्य गर्दछ, जसलाई भारतमा वरिष्ठ नागरिकहरूको कल्याण सुनिश्चित गर्ने जिम्मेवारी सुम्पिएको छ। वित्त, स्वास्थ्य र परिवार कल्याण अनि आयुषका साथै राज्य सरकारहरू, गैर-सरकारी सङ्गठनहरू, नागरिक समाज र निजी क्षेत्र सहित विभिन्न लाइन मन्त्रालयहरूसित घनिष्ठ सहयोगमा काम गर्दै एमओएसजेईले देशभरिमा वरिष्ठ नागरिकहरूलाई समर्थन गर्ने उद्देश्यले नीति र कार्यक्रमहरूको व्यापक विकासको नेतृत्व गरेको छ। सरकारले वरिष्ठ नागरिकहरूको हेरचाह, कल्याण र सम्मानलाई बढ़ावा दिने उद्देश्यले उनीहरूको जीवनको समग्र गुणवत्तामा सुधार ल्याउनमा ध्यान केन्द्रित गर्ने उद्देश्यले विभिन्न पहलहरू कार्यान्वयन गर्दै आएको छ। मुख्य पहलहरूमा सामेल छन्:

अटल पेन्शन योजना (एपीवाई)

अटल पेन्शन योजना (एपीवाई) भारत सरकारको एक प्रमुख सामाजिक सुरक्षा योजना हो जुन पेन्शन कोष नियामक र विकास प्राधिकरण (पीएफआरडीए) द्वारा प्रशासित छ, जसको उद्देश्य भारतीयहरू, विशेष गरी गरीब र वञ्चितहरूलाई सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्नु हो। 9 मई, 2015 मा शुरु गरिएको यो योजना बचत ब्याङ्क खाता भएका 18-40 वर्ष उमेरका नागरिकहरू (1 अक्टोबर 2022 देखि आयकर दाताहरूलाई छोड़ेर) का लागि खुल्ला छ। योजनाले आईएनआरको न्यूनतम मासिक पेन्शनको ग्यारेन्टी दिँदछ। 1,000 रुपियाँदेखि ग्राहक 60 वर्ष पुगेपछि 5,000 रुपियाँसम्म, ग्राहकको मृत्युपछि पति/पत्नीलाई त्यति नै राशि देय हुनेछ र दुवैको निधन भएपछि सञ्चित पेन्शन राशि नामाङ्कित व्यक्तिलाई दिइनेछ। 60 वर्षको उमेरसम्म मासिक, त्रैमासिक वा अर्धवार्षिक अन्तरालमा अटो डेबिटको माध्यमद्वारा योगदान गरिन्छ अनि यदि रिटर्न ग्यारेन्टीकृत पेन्शनलाई निधि दिनका लागि अपर्याप्त छ भने कमी सरकारद्वारा पूरा गरिनेछ। अटल पेन्शन योजनामा मार्च 2019 मा 1.54 करोड़ नामाङ्कनबाट बढ़ेर 5 अक्टोबर, 2025 सम्ममा 8.27 करोड़ ग्राहकहरू भएका छन्। प्रबन्धन अन्तर्गत सम्पत्ति (एयूएम) 49000 करोड़ रुपियाँभन्दा अधिक छ।

अटल वयो अभ्युदय योजना

सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता मन्त्रालय अन्तर्गत अटल वायो अभ्युदय योजना (एभीवाईएवाई) ले पूरा भारतमा वरिष्ठ नागरिकहरूलाई सशक्त बनाउनका लागि डिजाइन गरिएको एक व्यापक पहलको प्रतिनिधित्व गर्दछ। यो योजनाले बुजुर्गहरूले समाजमा गरेको अमूल्य योगदानलाई स्वीकार गर्छ र उनीहरूको समग्र कल्याण र सामाजिक समावेशीकरण सुनिश्चित गर्नका लागि समर्पित छ। यस कार्यक्रमको माध्यमद्वारा सरकारले वरिष्ठ नागरिकहरूलाई जीवनका सबै पक्षहरूमा सक्रिय सहभागिता र समावेशीकरणको सुविधा प्रदान गरेर सशक्त बनाउने र उत्थान गर्ने आफ्नो प्रतिबद्धतालाई प्रदर्शित गर्दछ, जसले राष्ट्रका लागि उनीहरूको आजीवन सेवालाई सम्मान गर्दछ। योजनाका घटकहरू हुन्:

वरिष्ठ नागरिकहरूको लागि एकीकृत कार्यक्रम (आईपीएसआरसी) योजना

वरिष्ठ नागरिकका लागि एकीकृत कार्यक्रम (आईपीएसआरसी) ले राज्य सरकारहरू, पञ्जीकरण सोसाइटीको माध्यमद्वारा केन्द्र शासित प्रदेश प्रशासनहरू, पञ्चायती राज संस्थानहरू, गैर-सरकारी र स्वैच्छिक संस्थान साथै नेहरू युवा केन्द्र सङ्गठन (एनवाईकेएस) जस्ता मान्यता प्राप्त युवा संस्थानहरूलाई वरिष्ठ नागरिक गृह (वृद्धाश्रम), सतत हेरचाह गृह, मोबाइल मेडिकेयर एकाइ, फिजियोथेरापी क्लिनिक र क्षेत्रीय स्रोत तथा तालिम केन्द्रहरूको सञ्चालन र रखरखाउका लागि अनुदान सहायता प्रदान गर्दछ। अगस्त 2025 सम्म देशभरि 29 राज्य र केन्द्र शासित प्रदेशमा फैलिएका कुल 696 वरिष्ठ नागरिक गृहहरू सञ्चालनमा छन्, जसले गरीब वरिष्ठ नागरिकहरूलाई आश्रय, पोषण, चिकित्सा हेरचाह र मनोरञ्जन जस्ता निःशुल्क सुविधाहरू प्रदान गर्दछन्। यस अतिरिक्त, योजना दिशानिर्देश अनुसार चालू वित्त वर्ष 2025-26 मा 84 नयाँ वरिष्ठ नागरिक गृहहरू छनोट गरिएका छन्, जसले बुजुर्ग आबादीको लागि यो महत्त्वपूर्ण सहयोग प्रणालीको पहुँचलाई अझ विस्तार गर्दछ।

राष्ट्रिय वयोश्री योजना (आरभीवाई)

1 अप्रेल, 2017 मा शुरु गरिएको राष्ट्रिय वयोश्री योजना उमेरसित सम्बन्धित असक्षमताबाट पीड़ित वरिष्ठ नागरिकहरूलाई सहायक जीवन उपकरणहरू प्रदान गर्दछ। हिँड्ने लौरो, कुहिनाको बैसाखी, वाकर, श्रवण यन्त्र, ह्वीलचेयर र डेन्चर सहित यी उपकरणहरूले लगभग सामान्य शारीरिक कार्यहरूलाई बहाल गर्नमा मद्दत गर्दछन्। उपकरणहरूको निर्माण सार्वजनिक क्षेत्रको उपक्रम (पीएसयू) आर्टिफिशियल लिम्ब्स म्यानुफ्याक्चरिङ कर्पोरेशन (एएलआईएमसीओ) द्वारा गरिन्छ। यो योजनाले बीपीएल श्रेणीसित सम्बन्धित वरिष्ठ नागरिक वा ती मानिसहरूलाई लक्षित गर्दछ, जसको मासिक आय 15,000 रुपियाँभन्दा अधिक छैन। उपकरणहरूलाई शिविरहरूको माध्यमद्वारा वितरण गरिन्छ र 80 वर्ष वा यसभन्दा अधिक उमेरका वरिष्ठ नागरिकहरूका लागि उपकरणहरू उनीहरूको ढोकामा पुगेर वितरण गर्न सकिन्छ। 15 अक्टोबर, 2025 सम्म योजनाको वर्तमान स्थिति9 मा सामेल छ:

बुजुर्ग हेल्पलाइन

सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता मन्त्रालयले वरिष्ठ नागरिकका लागि राष्ट्रिय हेल्पलाइन सेवा शुरु गरेको छ, जुन देशभरिका वरिष्ठ नागरिकका चिन्ताहरूलाई समाधान गर्नका लागि एक समर्पित सेवा हो । टोल-फ्री नम्बर 14567 को माध्यमद्वारा पहुँच योग्य, एल्डरलाइनले दयालु सहायता प्रदान गर्दछ र वरिष्ठ नागरिकहरूलाई सान्दर्भिक सेवाहरूसँग जोड्दछ। भारतका माननीय उपराष्ट्रपतिद्वारा 1 अक्टोबर, 2021 मा शुरु गरिएको यो पहलले भारतको वृद्ध हुँदै गइरहेको आबादीको कल्याण र गरिमालाई बढ़ाउने लक्ष्य राखेको छ।

सिनियर केयर एजिङ ग्रोथ इन्जिन (एसएजीई) पोर्टल

एसएजीई एक अभिनव पहल हो, जसको उद्देश्य युवा उद्यमी र स्टार्ट-अपहरूलाई विश्वसनीय बुजुर्ग हेरचाह समाधान विकास गर्न र ‘सिल्वर इकोनमी’ मा प्रवेश गर्नका लागि प्रोत्साहित गर्नु हो। पोर्टलले विश्वसनीय स्टार्ट-अपहरूबाट विश्वसनीय बुजुर्ग हेरचाह उत्पाद र सेवाहरूलाई खोज्दछ, जाँच गर्छ र एकै ठाउँमा ल्याउँछ, एक एकल मञ्च प्रदान गर्दछ, जहाँ सबै प्रयोगकर्ताहरूले सजिलै त्यससम्म पहुँच गर्न सक्छन्। यो योजनाले चयनित स्टार्ट-अपहरूलाई भारतीय औद्योगिक वित्त निगम (आईएफसीआई) को माध्यमद्वारा प्रति परियोजना 1 करोड रुपियाँसम्मको इक्विटी सहायता प्रदान गर्दछ, यसका साथै स्टार्ट-अपमा कुल सरकारी इक्विटी 49% भन्दा अधिक नहोस् भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्दछ। सरकारले एक सुविधाप्रदाताको रूपमा काम गर्दछ र स्टार्ट-अपको चयन तिनीहरूका नवीन उत्पाद र सेवाहरूको आधारमा गरिन्छ।

वरिष्ठ सक्षम नागरिकहरूका लागि सम्मानपूर्वक पुनर्नियोजन (एसएसीआरईडी) पोर्टल

एसएसीआरईडी पोर्टल 1 अक्टोबर, 2021 मा शुरु भएको डिजिटल प्लेटफर्मले 60 वर्षभन्दा अधिक उमेरका नागरिकहरूलाई पोर्टलमा पञ्जीकरण गर्न अनि नोकरी र कामको अवसर खोज्नमा सक्षम बनाउँछ। पोर्टलले विभिन्न पदहरूको लागि वरिष्ठ नागरिक र निजी उद्यमहरूबीच प्राथमिकताहरूको भर्चुअल मिलानको सुविधा प्रदान गर्दछ, जसले पछिका वर्षहरूमा पुन: रोजगारी र वित्तीय स्वतन्त्रतालाई बढ़ावा दिन्छ।

वृद्धावस्था हेरचाहकर्ता प्रशिक्षण

यो योजना वृद्धावस्था हेरचाह गर्नेहरूको पेशेवर जनशक्तिलाई प्रशिक्षण गर्नमा केन्द्रित छ जो बुजुर्ग आबादीका विविध र गतिशील आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नका लागि सुसज्जित छन्। प्रशिक्षण मोड्युल र पाठ्यक्रमहरूले नैदानिक र गैर-नैदानिक दुवै पक्षहरूलाई सामेल गर्दछ, जबकि वरिष्ठ नागरिकहरूको कल्याण र साहचार्य आवश्यकताहरूलाई पनि जोड़ दिन्छ। यो घटक राष्ट्रिय सामाजिक रक्षा संस्थानको माध्यमद्वारा गरिन्छ। 18 मार्च 2025 मा लोकसभामा उठाइएको एक प्रश्नको लिखित उत्तरमा केन्द्रीय सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता राज्य मन्त्रीद्वारा प्रदान गरिएको जानकारी अनुसार, वित्तीय वर्ष 2023-24 को अवधिमा यस योजना अन्तर्गत कुल 32 संस्थानहरूलाई सूचीकृत गरिएको थियो, जसले 36,785 प्रशिक्षार्थीहरूलाई सफलतापूर्वक प्रशिक्षण प्रदान गर्यो, जसले गर्दा देशभरिमा बुजुर्गहरूको सहायताका लागि उपलब्ध योद्य वृद्धावस्था हेरचाहकर्ताहरूको पुलमा उल्लेखनीय रूपमा विस्तार भयो।

आयुष्मान भारत - प्रधानमन्त्री जन आरोग्य योजना (पीएमजेएवाई)

एबी-पीएमजेएवाई योजनाले नामाङ्कित सामाजिक-आर्थिक रूपमा वञ्चित परिवारहरूलाई द्वितीयक र तृतीयक स्वास्थ्य सेवा र अस्पतालमा भर्नाको लागि वार्षिक 5 लाख रुपियाँसम्मको स्वास्थ्य सेवा कभरेज प्रदान गर्दछ, जसले गर्दा उनीहरूलाई आर्थिक रूपमा विनाशकारी चिकित्सा खर्चबाट सुरक्षा मिल्दछ। सरकारले 29 अक्टोबर 2024 मा एबी-पीएमजेएवाई योजनाको एक महत्त्वपूर्ण विस्तारको घोषणा गरेको थियो, जस अन्तर्गत 4.5 करोड परिवारको 70 वर्ष र सोभन्दा अधिक उमेरका लगभग 6 करोड ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई, उनीहरूको सामाजिक-आर्थिक पृष्ठभूमिलाई ध्यान नदिई प्रति वर्ष 5 लाख रुपियाँसम्मको निःशुल्क उपचार लाभ प्रदान गरिएको थियो। 15 जनवरी, 2025 सम्म 40 लाखभन्दा अधिक ज्येष्ठ नागरिकहरूले यस योजनामा सफलतापूर्वक नामाङ्कन गरिसकेका छन्, जसले भारतको वृद्ध आबादीलाई व्यापक स्वास्थ्य सेवा कभरेज प्रदान गर्ने दिशामा उल्लेखनीय प्रगति भएको सङ्केत गर्दछ।

इन्दिरा गान्धी राष्ट्रिय वृद्धावस्था पेन्शन योजना (आईजीएनओएपीएस)

इन्दिरा गान्धी राष्ट्रिय वृद्धावस्था पेन्शन योजना (आईजीएनओएपीएस) राष्ट्रिय सामाजिक सहायता कार्यक्रम (एनएसएपी) को एक प्रमुख घटक हो, जसले गरिबी रेखा मुनि रहेका 60 भन्दा अधिक उमेर वर्गका नागरिकहरूलाई वित्तीय सहायता प्रदान गर्दछ। योग्य लाभार्थीहरूलाई 200 रुपियाँ (79 वर्षसम्म) र 500 रुपियाँ (80 भन्दा अधिक उमेर) ले मासिक पेन्शन प्राप्त गर्छन्। ग्रामीण विकास मन्त्रालयद्वारा प्रशासित, एनएसएपीको उद्देश्य शिक्षालाई बढ़ावा दिँदै जीविकोपार्जन सुरक्षा, जीवन स्तर र जन स्वास्थ्यमा सुधार गर्नु हो। अक्टोबर 2025 सम्म, 2.21 करोडभन्दा अधिक नागरिकहरूले आईजीएनओएपीएसबाट लाभ उठाएका छन्।

बुजुर्गहरूको स्वास्थ्य हेरचाहको लागि राष्ट्रिय कार्यक्रम (एनपीएचसीई)

केन्द्र प्रायोजित कार्यक्रमको रूपमा 2010-11 मा शुरु गरिएको राष्ट्रिय वरिष्ठ नागरिक स्वास्थ्य सेवा कार्यक्रम (एनपीएचसीई) ले प्राथमिक, द्वितीयक र तृतीयक स्तरमा 60 वर्षभन्दा माथि उमेरका व्यक्तिहरूलाई सुलभ, किफायती र उच्च गुणस्तरको व्यापक स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्दछ। यो कार्यक्रमले वर्तमानमा भारतभरिका सबै 713 स्वास्थ्य जिल्लाहरूलाई कभर गर्दछ, जसमा ओपीडी, 10 शैयाको जराकिचित्सा वार्ड, फिजियोथेरापी र जिल्ला अस्पताल र सोभन्दा मुनिका प्रयोगशाला सुविधाहरू सहित समर्पित वृद्धावस्था सेवाहरू उपलब्ध छन्।

वरिष्ठ नागरिक कल्याण कोष

वरिष्ठ नागरिकको कल्याणलाई बढ़ावा दिने विभिन्न योजनाहरूलाई समर्थन गर्नका लागि वरिष्ठ नागरिक सम्बन्धी राष्ट्रिय नीति र वरिष्ठ नागरिक सम्बन्धी राष्ट्रिय नीति अनुरूप, वरिष्ठ नागरिकको कल्याणलाई बढ़ावा दिनका लागि वित्त अधिनियम, 2015 अन्तर्गत वरिष्ठ नागरिक कल्याण कोष (एससीडब्ल्यूएफ) को स्थापना गरिएको थियो।

लघु बचत योजनाहरू, कर्मचारी भविष्य निधि, सार्वजनिक भविष्य निधि, जीवन र गैर-जीवन बीमा नीतिहरू र कोइला खान भविष्य निधि खाताहरू जस्ता स्रोतहरूबाट दाबी नगरिएको धनराशिलाई एससीडब्ल्यूएफमा स्थानान्तरित गरिन्छ। सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता मन्त्रालयले यस कोषको प्रबन्धनको लागि नोडल मन्त्रालयको रूपमा कार्य गर्दछ।

बुजुर्गहरूको लागि सामाजिक तथा सामुदायिक सहायता

सामाजिक तथा सामुदायिक समर्थनले बुजुर्गहरूको भावनात्मक कल्याण र सामाजिक समावेशीकरणलाई बढ़ावा दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ। यस प्रकारका पहलहरूले एकाकीपनलाई कम गर्छ र उनीहरूका पछिल्ला वर्षहरूमा आफ्नोपन र उद्देश्यको भावनालाई बढ़ावा दिन्छन्।

परिवारको समर्थन

परिवार हाम्रा वरिष्ठ नागरिकहरूको लागि प्राथमिक सहायता प्रणाली बनेको छ, जसले वित्तीय, भावनात्मक र हेरचाह सम्बन्धी सहायता प्रदान गर्दछ। यद्यपि, प्रवासन, शहरीकरण र एकल परिवारहरूको बढ्दो सङ्ख्याले परम्परागत पारिवारिक हेरचाहको यस सुरक्षा जाललाई कमजोर बनाएको छ। परिणामस्वरूप, माता-पिता र वरिष्ठ नागरिकहरूको भरण-पोषण तथा कल्याण अधिनियम, 2007 दिसम्बर 2007 मा लागू भयो, जसले कानुनी रूपमा बच्चा र उत्तराधिकारीहरूलाई माता-पिता र वरिष्ठ नागरिकहरूलाई भरण-पोषण प्रदान गर्नका लागि बाध्य पार्छ, जसले पारिवारिक जिम्मेवारीलाई मजबुत बनाउँछ। यसमा के उल्लेख गरिएको छ भने: “माता-पिता र वरिष्ठ नागरिकहरूको कल्याणका लागि संविधान अन्तर्गत ग्यारेन्टीकृत तथा मान्यता प्राप्त प्रावधानहरूलाई प्रभावकारी गर्नका लागि एक अधिनियम, जसमा माता-पिता र वरिष्ठ नागरिकहरूको भरण-पोषण कल्याण, उनीहरूको समग्र शारीरिक र मानसिक कल्याणलाई सुनिश्चित गर्ने, वरिष्ठ नागरिकहरूका लागि संस्थानहरूको स्थापना, प्रबन्धन र विनियमन तथा यसका लागि सेवा र त्यससित सम्बन्धित वा तिनका आनुषंगिक अन्य मामिलाहरूको प्रावधान गरिएको छ।”

माता-पिता र वरिष्ठ नागरिकको भरण-पोषण तथा कल्याण (संशोधन) विधेयक, 2019 ले वृद्धजनको सुरक्षालाई सुदृढ़ पार्न हेतु महत्त्वपूर्ण सुधारहरू प्रस्तुत गरेको छ। संशोधनले बच्चाहरूको परिभाषालाई व्यापक बनायो जसमा सौतेनी छोराछोरी, धर्मपुत्र, सासू-ससुरा र नाबालिग बच्चाहरूका कानुनी अभिभावकहरूलाई पनि सामेल गरिएको छ, जबकि माता-पिताले अब सासू-ससुरा र हजुरबा-हजुरआमालाई पनि सामेल गरेको छ। एक प्रमुख वित्तीय सुधारले 10,000 रुपियाँ मासिक भरण-पोषणको सीमालाई हटाएको छ, जसले गर्दा न्यायाधिकरणहरूलाई वरिष्ठ नागरिकहरूको जीवन स्तर र उनीहरूका बच्चाहरूको कमाइ क्षमताको आधारमा उपयुक्त धनराशि निर्धारित गर्न सकिनएछ। यस विधेयकले वरिष्ठ नागरिकहरूका लागि केवल सामान्य जीवन जिउनुको सट्टा सम्पूर्णपूर्ण जीवन जिउने आदेश दिएर देखरेखका मानकहरूलाई उन्नत बनायो। सुरक्षा बढाउनका लागि संशोधनमा प्रत्येक पुलिस स्टेशनमा वरिष्ठ नागरिकहरूको लागि नोडल अधिकारीको नियुक्ति र प्रत्येक जिल्लामा वरिष्ठ नागरिकहरूको लागि विशेष पुलिस एकाइ स्थापना गर्न आवश्यक बताइएको छ। विधेयकमा दैनिक गतिविधिहरूलाई प्रभावित गर्ने शारीरिक वा मानसिक अशक्तता भएका वरिष्ठ नागरिकहरूका लागि घरेलु हेरचाह सेवाहरू पनि शुरु गरेको छ, रखरखाउको विस्तार गरेर यसमा स्वास्थ्य सेवा, सुरक्षा र संरक्षालाई सामेल गरेको छ तथा कल्याणको विस्तार गरेर यसमा आवास, कपड़ा, सुरक्षालाई पनि सामेल गरिएको छ, साथै निजी सुविधाहरू सहित सबै अस्पतालहरूले वरिष्ठ नागरिकहरूको लागि समर्पित लाइन, ओछ्यान र वृद्धावस्था हेरचाह प्रदान गर्न अनिवार्य बनायो।

प्रविधिको भूमिका

भारतमा वृद्धवृद्धाहरूलाई सहयोग गर्न प्रविधिले बढ्दो रूपमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दैछ, जसले उनीहरूको स्वास्थ्य सेवा, सुरक्षा, सञ्चार, स्वतन्त्रता र समग्र जीवनको गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्दछ। जसो-जसो भारतको वरिष्ठ नागरिक आबादी बढ्ने अपेक्षा गरिएको छ, यस समूहको बढ्दो आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्नका लागि प्रविधि-सक्षम समाधान आवश्यक हुँदै गइरहेका छन्। राष्ट्रिय वृद्धवृद्धा स्वास्थ्य सेवा कार्यक्रम (एनपीएचसीई) अन्तर्गत टेलिमेडिसिन सेवाहरूले यात्रा बिना डाक्टरहरूलाई पहुँच प्रदान गर्दछ, विशेष गरी घरमै बस्ने वृद्धवृद्धा वा ग्रामीण क्षेत्रका लागि उपयोगी छ। ई-सञ्जीवनी टेलिमेडिसिन प्लेटफर्मले नि:शुल्क, घर-आधारित चिकित्सा परामर्श प्रदान गर्दछ, मधुमेह र उच्च रक्तचाप जस्ता दीर्घकालीन स्थितिहरूको प्रबन्धन गर्दछ र एक्लोपन र तनाउको लागि मानसिक स्वास्थ्य परामर्श प्रदान गर्दछ। सुरक्षा, स्वास्थ्य अनुगमन र स्वतन्त्रता बढ़ाएर वृद्धवृद्धाहरूको जीवनको गुणस्तर सुधार गर्न प्रविधिले बढ्दो रूपमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। स्मार्ट घड़ी र फिटनेस ब्याण्ड जस्ता पहिरन योग्य उपकरणहरूले महत्त्वपूर्ण सङ्केतहरू ट्र्याक गर्न, शारीरिक गतिविधि निगरानी गर्न र आपतकालीन अवस्थामा अलर्ट पठाउन मद्दत गर्दछ, जसले गर्दा समयमै चिकित्सा ध्यान मिल्न सक्छ। अनलाइन फार्मेसीहरूले वृद्धवृद्धाहरूलाई घरमै औषधि अर्डर गर्न र प्राप्त गर्न सजिलो बनाउँछन्, जसले बारम्बार यात्राको आवश्यकता बिना हेरचाहको निरन्तरता सुनिश्चित गर्दछ। क्यामेरा र सेन्सर सहितको स्मार्ट होम टेक्नोलोजीहरूले परिवारका सदस्य वा हेरचाहकर्ताहरूलाई वृद्धवृद्धाको स्वास्थ्यको टाढाबाट निगरानी गर्न अनुमति दिन्छन्, जसले गर्दा गोपनीयता कायम राख्दै मानसिक शान्ति प्रदान हुन्छ। यसका साथै, यी नवाचारहरूले अझ बढी जोडिएको, सुरक्षित र सम्मानजनक वृद्धावस्थाको अनुभवलाई बढावा दिइरहेका छन्।

वरिष्ठ नागरिक कल्याण पोर्टल

वरिष्ठ नागरिक कल्याण पोर्टलले एक केन्द्रीकृत डिजिटल प्लेटफार्मको रूपमा कार्य गर्दछ, जसले सरकारी योजना, पेन्शन कार्यक्रम, हेल्पलाइन र सेवाहरूसम्म पहुँच गर्नका लागि डाउनलोड गर्न सकिने फारमहरूमा सहज पहुँच प्रदान गर्दछ। यसले वरिष्ठ नागरिक, स्वैच्छिक संस्थान र हेरचाह गर्नेहरूका लागि एकल-खिड्की प्रणालीको रूपमा कार्य गर्दछ। यद्यपि, यसको प्रभावकारिता डिजिटल साक्षरता र पहुँच प्रयासहरूमा निर्भर हुन्छ, ताकि बुजुर्ग व्यक्तिहरू यसमा पहुँच गर्न सक्ने कुरा सुनिश्चित गर्न सकियोस्।

बुजुर्गहरूलाई सहायताको तरिका

भारतमा बुजुर्गहरूको जीवनलाई सुधार गर्न पनि सामाजिक समर्थनले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। सामुदायिक जुड़ावलाई प्रोत्साहित गर्ने र अन्तरपुस्ताका कार्यक्रमहरूले अलगावलाई कम गर्न र मानसिक स्वास्थ्यलाई बढावा दिनमा मद्दत गर्न सक्छन्।

बुजुर्गहरूका लागि आवास

बुजुर्ग नागरिकहरूको लागि शहरी स्थान, परिवहन र आवासलाई डिजाइन गर्दा वास्तवमै समावेशी शहरहरूको निर्माणको एक शानदार अवसर प्रदान गर्दछ - सुलभ परिवहन, राम्रो प्रकारले बनाइएका सुविधाहरू, बाधारहित भवन र उपयोगकर्ताको अनुकूल सार्वजनिक सुविधाहरू सुनिश्चित गरेर, जसले पछिबाट जीवनमा सम्मान र स्वतन्त्रताको समर्थन गर्दछ। उमेर-अनुकूल आवास र सामुदायिक बस्ने व्यवस्थालाई प्रोत्साहन गर्नका लागि सेवानिवृत्ति घरहरूको विकास र विनियमनका लागि मोडेल दिशानिर्देश, 2019 जारी गरिएको थियो।

अन्तरपुस्ता सम्बन्धलाई बढ़ावा दिनु

भारत सरकारको सामाजिक न्याय तथा अधिकारिता विभाग (डीओएसजेई) ले अन्तर्राष्ट्रिय वृद्धजन दिवस 2025 को अवसरमा अन्तरपुस्ता सम्बन्धलाई बढ़ावा दिनका लागि डिजाइन गरेको एक खेल नैतिक पतम शुरु गरेको छ। यो खेलले बच्चाहरूको लागि नैतिक मूल्य र नैतिकतालाई परिभाषित गर्दछ अनि बुजुर्गहरूको लागि प्रेम र देखरेख तथा सम्मानको माध्यमद्वारा पारिवारिक सम्बन्धमा यसको महत्त्वलाई परिभाषित गर्दछ। यसरी डिजाइन गरिएको खेल परिवारले सँगै खेल्नको लागि हो।

अन्तर्राष्ट्रिय वरिष्ठ नागरिक दिवस

निष्कर्ष

2024 मा भारतको सिल्वर इकोनमीको मूल्य लगभग 73 हजार करोड़ रुपियाँ छ, अनुमानहरूले आगामी वर्षहरूमा पर्याप्त धेरै गुणा वृद्धिलाई सङ्केत गर्दछन्। अनुसन्धानले 45 देखि 64 उमेर वर्गका पेशेवरहरूका साथसाथै वरिष्ठ नागरिकहरूलाई वैश्विक रूपमा ‘सबैभन्दा धनी उमेर समूह’ को रूपमा पहिचान गर्दछ। भारतमा वरिष्ठ हेरचाह क्षेत्रले स्वास्थ्य तथा कल्याण-केन्द्रित उद्यमहरूको लागि जरर्जस्त विकास क्षमता प्रदान गर्दछ। यो बढ्दो सिल्वर इकोनमीले बुजुर्ग जनसाङ्ख्यिकीको आवश्यकता र प्राथमिकताहरूलाई सम्बोधन गर्नका लागि समर्पित व्यवसाय र संस्थानहरूको लागि पर्याप्त अवसर पैदा गर्दछ। बजार घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा तीव्र विस्तारको लागि तयार छ, जसले यस क्षेत्रमा नवाचार र विकासको लागि पर्याप्त अवसर प्रस्तुत गर्दछ।

एक व्यापक वरिष्ठ हेरचाह प्रणालीले स्वास्थ्य सेवा पारिस्थितिकी प्रणालीमा सार्वजनिक-निजी सहयोगको माध्यमद्वारा बुजुर्गहरूका आवश्यकताको प्राथमिकता दिने माग गर्दछ। मौलिक कार्यहरूमा वरिष्ठ हेरचाहलाई आवश्यक नियम र मानकहरूका साथ एक विशेष क्षेत्रको रूपमा मान्यता दिने, स्पष्ट मूल्याङ्कन ढाँचामा आधारित नीति र नियामक सुधारहरूलाई लागू गर्ने र सम्बन्धित मन्त्रालय र विभागहरूबीचको समन्वित दृष्टिकोणलाई मजबुत बनाउनमा सामेल छ। प्रभावकारी, कुशल र समयबद्ध कार्यान्वयनको लागि अन्तर-मन्त्रालय अभिसरण सुनिश्चित गर्दै ढाँचालाई विभिन्न हितधारक- पञ्चायती राज संस्थान, शहरी स्थानीय निकाय, गैरसरकारी सङ्गठन र निजी प्रदायकहरूलाई प्रयोग गर्नुपर्छ।

सन्दर्भ

पत्र सूचना कार्यालय:

https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2152593

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2025/may/doc202558551701.pdf

https://www.pib.gov.in/FactsheetDetails.aspx?Id=149101

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2082719

https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1942849

अन्य:

https://www.socialjustice.gov.in/writereaddata/UploadFile/International_Day_of_Older_Persons636011781954563264.pdf (Page 1)

https://socialjustice.gov.in/writereaddata/UploadFile/83211672138255.pdf (Page 3)

https://esanjeevani.mohfw.gov.in/#/

https://scw.dosje.gov.in/

https://mohfw.gov.in/sites/default/files/Population%20Projection%20Report%202011-2036%20-%20upload_compressed_0.pdf

********

एमपीएस/टीडब्ल्यूबी