पत्र सूचना कार्यालय

ಭಾರತದ ದೂರದ ಬುಡಕಟ್ಟು ಗ್ರಾಮಗಳಿಂದ ಹೊರಹೊಮ್ಮಿದ, ಏಕಲವ್ಯ ಮಾದರಿ ವಸತಿ ಶಾಲೆಗಳ 597 ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು 2024-25 ರಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಸ್ಪರ್ಧಾತ್ಮಕವಾದ ಜೆಇಇ ಮೇನ್, ಜೆಇಇ ಅಡ್ವಾನ್ಸ್ಡ್ ಮತ್ತು ನೀಟ್ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ಸು ಸಾಧಿಸಿದ್ದಾರೆ—ಇದು 2022-23 ರಲ್ಲಿ ಕೇವಲ 2 ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದಕ್ಕೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಗಮನಾರ್ಹವಾದ ಏರಿಕೆಯಾಗಿದೆ. ಈ ಸಾಧನೆಯು, ಉದ್ದೇಶಿತ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಬೆಂಬಲವು ಹೇಗೆ ಜೀವನವನ್ನು ಪರಿವರ್ತಿಸುತ್ತಿದೆ ಮತ್ತು ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಹಿಂದುಳಿದ ಸಮುದಾಯಗಳಲ್ಲಿನ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡದ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತಿದೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತದೆ. 12ನೇ ತರಗತಿಯನ್ನು ಒದಗಿಸುವ 230 ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ, 101 ಶಾಲೆಗಳ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳನ್ನು ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿ ತೇರ್ಗಡೆಗೊಳಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಒಂದು ಅದ್ಭುತ ಉದಾಹರಣೆಯೆಂದರೆ ಹಿಮಾಚಲ ಪ್ರದೇಶದ ಬಸ್ಪಾ ಕಣಿವೆಯಲ್ಲಿರುವ ಸಾಂಗ್ಲಾ ಗ್ರಾಮದ ಜತಿನ್ ನೇಗಿ. ಕಠಿಣ ಚಳಿಗಾಲ ಮತ್ತು ಆಗಾಗ್ಗೆ ವಿದ್ಯುತ್ ಕಡಿತವನ್ನು ಎದುರಿಸುವ ದೂರದ ಹಿಮಾಲಯನ್ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ಬೆಳೆದರೂ, ಅವರು ಜೆಇಇ ಅಡ್ವಾನ್ಸ್ಡ್ ಪರೀಕ್ಷೆಯಲ್ಲಿ ಅಖಿಲ ಭಾರತ ಶ್ರೇಣಿ 421 ರೊಂದಿಗೆ ಉತ್ತೀರ್ಣರಾಗಿದ್ದು, ಈಗ ಐಐಟಿ ಜೋಧ್‌ಪುರದಲ್ಲಿ ಬಿ.ಟೆಕ್ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.

ಗುಜರಾತ್‌ನ ಖಪಾಟಿಯಾದವರಾದ ಪದ್ವಿ ಊರ್ಜಾಸ್ವಿಬೆನ್ ಅಮೃತ್‌ಭಾಯಿ ಅವರು ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಬಾರ್ತಾಡ್‌ನಲ್ಲಿ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿ ನೀಟ್ ಪರೀಕ್ಷೆಯಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ಸು ಗಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಅವರು ಸಬಲೀಕರಣ ಮತ್ತು ತಮ್ಮ ಕನಸುಗಳನ್ನು ನನಸಾಗಿಸುವಲ್ಲಿ ಶಿಕ್ಷಣ ಮತ್ತು ಕಠಿಣ ಪರಿಶ್ರಮದ ಶಕ್ತಿಗೆ ಒಂದು ಪ್ರಬಲ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿದ್ದಾರೆ. ವೈದ್ಯರಾಗುವ ತಮ್ಮ ಕನಸನ್ನು ನನಸಾಗಿಸಲು ಹೊರಟಿರುವ ಅವರು, ಈಗ ಜಿಎಂಇಆರ್‌ಎಸ್ ಮೆಡಿಕಲ್ ಕಾಲೇಜು ಮತ್ತು ಆಸ್ಪತ್ರೆ, ಜುನಾಗಢ್‌ನಲ್ಲಿ ಎಂಬಿಬಿಎಸ್ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.

ಅವರ ಕಥೆಗಳು ಏಕಲವ್ಯ ಮಾದರಿ ವಸತಿ ಶಾಲೆಗಳಿಂದ ಸೃಷ್ಟಿಯಾಗುತ್ತಿರುವ ಜೀವನ ಬದಲಾಯಿಸುವ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತವೆ.

ಐಐಟಿ-ಜೆ. ಇ. ಇ. ಮುಖ್ಯ, ಜೆ. ಇ. ಇ.-ಅಡ್ವಾನ್ಸ್ಡ್ ಮತ್ತು ಎನ್. ಇ. ಇ. ಟಿ.ಯಲ್ಲಿ ಉತ್ತೀರ್ಣರಾದ ಇ. ಎಂ. ಆರ್. ಎಸ್. ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು (2024-25)

ವರ್ಷದಿಂದ ವರ್ಷಕ್ಕೆ ಸಾಧನೆಯ ಹೋಲಿಕೆ (ಕಳೆದ 3 ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ವರ್ಷಗಳು)

ಐಐಟಿ-ಜೆಇಇ ಮತ್ತು ನೀಟ್ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳು ಯಾವುವು?

ಭಾರತೀಯ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಎಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಮತ್ತು ತಾಂತ್ರಿಕ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡುವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಾಗಿವೆ. ಜಂಟಿ ಪ್ರವೇಶ ಪರೀಕ್ಷೆ ಯು ರಾಷ್ಟ್ರಮಟ್ಟದ ಎಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಪ್ರವೇಶ ಪರೀಕ್ಷೆಯಾಗಿದ್ದು, ಇದನ್ನು ಎರಡು ಹಂತಗಳಲ್ಲಿ ನಡೆಸಲಾಗುತ್ತದೆ – ಜೆಇಇ ಮೇನ್ ಮತ್ತು ಜೆಇಇ ಅಡ್ವಾನ್ಸ್ಡ್. ಜೆಇಇ ಮೇನ್ ಒಂದು ಸ್ಕ್ರೀನಿಂಗ್ ಪರೀಕ್ಷೆಯಾಗಿದ್ದು, ಇದು ಜೆಇಇ ಅಡ್ವಾನ್ಸ್ಡ್ ಪರೀಕ್ಷೆಗೆ ಹಾಜರಾಗಲು ಅರ್ಹರಾದ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಗಳನ್ನು ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಜೆಇಇ ಅಡ್ವಾನ್ಸ್ಡ್ ಪರೀಕ್ಷೆಯು ಐಐಟಿಗಳಿಗೆ ಪ್ರವೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಗಳನ್ನು ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಒಟ್ಟು 23 ಐಐಟಿಗಳಿವೆ.

ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಅರ್ಹತಾ ಪ್ರವೇಶ ಪರೀಕ್ಷೆಯು ಭಾರತದ ಎಲ್ಲಾ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಪದವಿಪೂರ್ವ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಶಿಕ್ಷಣಕ್ಕೆ ಪ್ರವೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಇರುವ ಒಂದು ಸಾಮಾನ್ಯ ಮತ್ತು ಏಕರೂಪದ ಪರೀಕ್ಷೆಯಾಗಿದೆ.

ಏಕಲವ್ಯ ಮಾದರಿ ವಸತಿ ಶಾಲೆಗಳು

ಬುಡಕಟ್ಟು ವ್ಯವಹಾರಗಳ ಸಚಿವಾಲಯದಿಂದ ಸ್ಥಾಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ಏಕಲವ್ಯ ಮಾದರಿ ವಸತಿ ಶಾಲೆಗಳು ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡದ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಗುಣಮಟ್ಟದ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡುತ್ತವೆ, ಇದು ಉನ್ನತ ಮತ್ತು ವೃತ್ತಿಪರ ಶಿಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ಪಡೆಯಲು ಮತ್ತು ವಿವಿಧ ವಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಉದ್ಯೋಗವನ್ನು ಪಡೆಯಲು ಅವರಿಗೆ ಅನುವು ಮಾಡಿಕೊಡುತ್ತದೆ.

2024-25ರಲ್ಲಿ ದೇಶದಲ್ಲಿ 485 ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆಯ ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಶಾಲೆಗಳು ಇದ್ದು, ಇದರಲ್ಲಿ 1,38,336 ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ದಾಖಲಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ, ಒಟ್ಟು 722 ಶಾಲೆಗಳಿಗೆ ಮಂಜೂರಾತಿ ನೀಡಲಾಗಿದ್ದು, ಶಾಲೆಗಳಿಗೆ ₹68,418 ಲಕ್ಷ ಅನುದಾನ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ.

ಸಂವಿಧಾನದ ವಿಧಿ 275(1)ರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಬುಡಕಟ್ಟು ವ್ಯವಹಾರಗಳ ಸಚಿವಾಲಯವು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರಗಳಿಗೆ ನೀಡುವ ಅನುದಾನವು ಶಾಲೆಗಳ ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕಾಗಿ ಮತ್ತು ಅವುಗಳ ಪುನರಾವರ್ತಿತ ವೆಚ್ಚಗಳನ್ನು ಭರಿಸಲು ಉದ್ದೇಶಿಸಲಾಗಿದೆ. ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡಗಳ ಕಲ್ಯಾಣವನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸಲು ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ ಭಾರತದ ಸಂಚಿತ ನಿಧಿಯಿಂದ ಸಹಾಯಾನುದಾನವನ್ನು ಈ ವಿಧಿಯು ಖಾತರಿಪಡಿಸುತ್ತದೆ.

ಕೇಂದ್ರ ಬಜೆಟ್ 2018-19ರಲ್ಲಿ, ಭಾರತ ಸರ್ಕಾರವು, ಶೇಕಡಾ 50ಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡದ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಮತ್ತು ಕನಿಷ್ಠ 20,000 ಬುಡಕಟ್ಟು ಜನರನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಪ್ರತಿ ಬ್ಲಾಕ್‌ನಲ್ಲಿ ಏಕಲವ್ಯ ಮಾದರಿ ವಸತಿ ಶಾಲೆಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗುವುದು ಎಂದು ಘೋಷಿಸಿತು. ಸಂವಿಧಾನದ ವಿಧಿ 275(1)ರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಮಂಜೂರಾದ 288 ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ, ದೇಶಾದ್ಯಂತ 440 ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ಗಳನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸಲಾಯಿತು, ಇದರಿಂದಾಗಿ ದೇಶಾದ್ಯಂತ ಸ್ಥಾಪಿಸಬೇಕಾದ ಒಟ್ಟು ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ 728ಕ್ಕೆ ತಲುಪಿತು. 31.07.2025ರ ಹೊತ್ತಿಗೆ, ಒಟ್ಟು 722 ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ ಗಳಿಗೆ ಮಂಜೂರಾತಿ ನೀಡಲಾಗಿದ್ದು, ಅದರಲ್ಲಿ 485 ಶಾಲೆಗಳು ಈಗಾಗಲೇ ಕಾರ್ಯಾರಂಭ ಮಾಡಿವೆ.

ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ಗಳ ವಿಸ್ತರಣೆಯು, ಸ್ಥಳೀಯ ಬುಡಕಟ್ಟು ಸಮುದಾಯಗಳಿಗೆ ಅವರದೇ ಪರಿಸರದಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ಅದರ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿ ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಉಚಿತ, ಉತ್ತಮ-ಗುಣಮಟ್ಟದ, ಸಿಬಿಎಸ್‌ಇ-ಸಂಯೋಜಿತ  ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಒದಗಿಸುವ ಮೂಲಕ ನೇರವಾಗಿ ಪ್ರಯೋಜನವನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ. ಉತ್ತಮವಾಗಿ ಸುಸಜ್ಜಿತವಾದ ಹಾಸ್ಟೆಲ್‌ಗಳು, ತರಗತಿ ಕೊಠಡಿಗಳು, ಪ್ರಯೋಗಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಕ್ರೀಡಾ ಸೌಲಭ್ಯಗಳೊಂದಿಗೆ, EMRS ಗಳು ಬುಡಕಟ್ಟು ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ, ದೈಹಿಕ ಮತ್ತು ಪಠ್ಯೇತರ ಬೆಳವಣಿಗೆ ಸೇರಿದಂತೆ ಸಮಗ್ರ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯನ್ನು ಖಚಿತಪಡಿಸುತ್ತವೆ. ಇದರ ಜೊತೆಗೆ, ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಉಚಿತ ಬೋರ್ಡಿಂಗ್, ಪೌಷ್ಟಿಕ ಊಟ, ಆರೋಗ್ಯ ರಕ್ಷಣೆ ಮತ್ತು ವೃತ್ತಿ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನವನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತಾರೆ, ಇದು ಅವರ ಒಟ್ಟಾರೆ ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಮತ್ತು ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣ ಹಾಗೂ ಸ್ಪರ್ಧಾತ್ಮಕ ವೃತ್ತಿಜೀವನಕ್ಕೆ ಸಿದ್ಧತೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುತ್ತದೆ. ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ, ಈ ಕ್ರಮಗಳು ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಾಧನೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುತ್ತವೆ, ಸಾಮಾಜಿಕ ಸೇರ್ಪಡೆಯನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಬುಡಕಟ್ಟು ಸಮುದಾಯಗಳನ್ನು ಆರ್ಥಿಕವಾಗಿ ಹಾಗೂ ಸಾಮಾಜಿಕವಾಗಿ ಸಬಲೀಕರಣಗೊಳಿಸುತ್ತವೆ.

ಇತ್ತೀಚಿನ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ, ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ದಾಖಲಾದ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಹಾಗೂ ಅವುಗಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆಗಾಗಿ ಹಂಚಿಕೆ ಮಾಡಲಾದ ನಿಧಿಗಳು ಸ್ಥಿರವಾಗಿ ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿವೆ.

ಇ. ಎಂ. ಆರ್. ಎಸ್. ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯು ಫಲಿತಾಂಶಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ

ಈ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಬೆಂಬಲದಿಂದ ಪ್ರಯೋಜನ ಪಡೆದ ಅನೇಕ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಲ್ಲಿ ಜತಿನ್ ನೇಗಿ ಕೂಡ ಒಬ್ಬರು. ಅವರು 2017 ರಲ್ಲಿ 6ನೇ ತರಗತಿಯಲ್ಲಿ ಇದ್ದಾಗ ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ನಿಚಾರ್ ಶಾಲೆಗೆ ಸೇರಿದರು.

ದೂರದ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಸೀಮಿತ ಸಂಪರ್ಕದೊಂದಿಗೆ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದ ನೇಗಿ ಅವರ ಶಾಲಾ ಶಿಕ್ಷಣವು ಕಠಿಣ ಚಳಿಗಾಲದಲ್ಲಿ ಪದೇ ಪದೇ ಅಡ್ಡಿಪಡುತ್ತಿತ್ತು. ಆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಭಾರೀ ಹಿಮಪಾತವು ಅವರ ಸಮುದಾಯವನ್ನು ಹೊರ ಪ್ರಪಂಚದಿಂದ ಪ್ರತ್ಯೇಕಿಸುತ್ತಿತ್ತು.

“ನಾವು ಸತತ ಎರಡು ತಿಂಗಳುಗಳವರೆಗೆ ವಿದ್ಯುತ್ ಸಂಪರ್ಕವಿಲ್ಲದೆ ಇರುತ್ತಿದ್ದೆವು ಮತ್ತು ರಾತ್ರಿಯಲ್ಲಿ ಓದಲು ಸೌರ ದೀಪಗಳನ್ನು ಬಳಸಬೇಕಾಗಿತ್ತು. ಹೊರ ಪ್ರಪಂಚದೊಂದಿಗೆ ನಮಗಿದ್ದ ಏಕೈಕ ಸಂಪರ್ಕವೆಂದರೆ ಬಸ್ ನಿಲ್ದಾಣದಲ್ಲಿದ್ದ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಮೈಕ್ರೊಫೋನ್,” ಎಂದು ನೇಗಿ ಹೇಳಿದರು.

ಚಿತ್ರ 1 - ನೇಗಿ ಅವರು ಹಿಮಾಚಲ ಪ್ರದೇಶದ ಕಿನ್ನೌರ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಸಾಂಗ್ಲಾ ಗ್ರಾಮದವರು, ಈ ಗ್ರಾಮವು ಬೃಹತ್ ಹಿಮಾಲಯ ಶ್ರೇಣಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಕಿನ್ನೌರ್ ಟಿಬೆಟ್‌ನೊಂದಿಗೆ ಗಡಿಯನ್ನು ಹಂಚಿಕೊಂಡಿದೆ. ಚಿತ್ರವು ಸಾಂಗ್ಲಾ ದಿಂದ ಸುಮಾರು 20 ಕಿ.ಮೀ ದೂರದಲ್ಲಿರುವ ಛಿತ್ಕುಲ್ ಗ್ರಾಮವನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತದೆ.

ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ (EMRS) ಹಾಸ್ಟೆಲ್‌ನಲ್ಲಿ, ಅವರು ತಮ್ಮ ಶಿಕ್ಷಕರಿಂದ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನ ಪಡೆದರು ಮತ್ತು ಒಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾದ ಶಾಲಾ ದಿನಚರಿಗೆ ಒಗ್ಗಿಕೊಂಡರು. "ಕ್ರಮೇಣ, ಹೊರಗಿನ ಪ್ರಪಂಚವು ಹೇಗೆ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ ಎಂಬುದನ್ನು ನಾನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದೆ," ಎಂದು ಅವರು ಹೇಳಿದರು.

ನೇಗಿ ಅವರು ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್‌ನಲ್ಲಿ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತಿಯನ್ನು ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡರು, ಮತ್ತು ಅವರ ಶಿಕ್ಷಕರು ಅವರನ್ನು ಹಾಗೂ ಇತರ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳನ್ನು ಸ್ಪರ್ಧಾತ್ಮಕ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳಿಗೆ ಸಿದ್ಧಪಡಿಸಿದರು. "ಕೇವಲ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಬೋರ್ಡ್ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳಿಗೆ ಸಿದ್ಧಪಡಿಸುವ ಬದಲು, ಅವರು ಸ್ಪರ್ಧಾತ್ಮಕ ವಿಧಾನವನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿಕೊಂಡರು. ಪರೀಕ್ಷೆಗಳು ನಿಯಮಿತವಾಗಿದ್ದವು. ಗ್ರೇಡ್‌ಗಳು ಮತ್ತು ಅಂಕಗಳೊಂದಿಗೆ ನಮಗೆ ವಿವರವಾದ ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು (feedback) ನೀಡಲಾಯಿತು. ಅವರು ಸುಧಾರಣೆಗಾಗಿ ನಮ್ಮನ್ನು ನಿರಂತರವಾಗಿ ಪ್ರೇರೇಪಿಸಿದರು, ಮತ್ತು ಈ ನಿಯಮಿತ, ಶಿಸ್ತುಬದ್ಧ ವಿಧಾನವು ನಮ್ಮ ಕಲಿಕೆಯ ಅನುಭವವನ್ನು ಪರಿವರ್ತಿಸಿತು," ಎಂದು ನೇಗಿ ಹೇಳಿದರು.

2024 ರಲ್ಲಿ ನೇಗಿ ಅವರು 12ನೇ ತರಗತಿಯಲ್ಲಿ ಇರುವಾಗ ಅವರ ತಂದೆ ನಿಧನರಾದರು, ಇದು ಅವರಿಗೆ ತೀವ್ರ ದುಃಖವನ್ನುಂಟುಮಾಡಿತು. ಅವರು ಉತ್ತಮವಾಗಿ ಸಾಧಿಸಲು ಹೆಣಗಾಡಿದರು. ಅವರ ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಶಿಕ್ಷಕರು ಈ ಕಷ್ಟದ ಅವಧಿಯನ್ನು ನಿಭಾಯಿಸಲು ಅವರಿಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡಿದರು ಮತ್ತು ನೇಗಿ ಅವರು 2025 ರ ಪರೀಕ್ಷೆಗೆ ತಯಾರಿ ನಡೆಸಲು ಒಂದು ವರ್ಷ ವಿರಾಮ ತೆಗೆದುಕೊಂಡರು, ಇದರಲ್ಲಿ ಅವರು ಯಶಸ್ವಿಯಾದರು. "ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಕಷ್ಟಕರ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗಳಿದ್ದರೂ, ನಾನು ನನ್ನ ತಯಾರಿಯ ಮೇಲೆ ಗಮನ ಕೇಂದ್ರೀಕರಿಸಿದೆ. ನಾನು ಬೆಳಿಗ್ಗೆ 6:00 ಗಂಟೆಗೆ ಎದ್ದು, ಉಪಾಹಾರ ಸೇವಿಸಿ, ಇಡೀ ದಿನ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿ, ರಾತ್ರಿ 2:00 ಗಂಟೆಗೆ ಮಲಗುತ್ತಿದ್ದೆ. ಅದು ನನ್ನ ದೈನಂದಿನ ದಿನಚರಿಯಾಗಿತ್ತು. ನನಗೆ ಅನುಮಾನಗಳು ಬಂದಾಗಲೆಲ್ಲಾ, ನನ್ನ ಶಿಕ್ಷಕರನ್ನು ಕೇಳುತ್ತಿದ್ದೆ," ಎಂದು ಅವರು ಹೇಳಿದರು.

ನೇಗಿ ಅವರು ಕಠಿಣ ಎಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಪರೀಕ್ಷೆಯಲ್ಲಿ ಉತ್ತೀರ್ಣರಾಗಿ ಅಖಿಲ ಭಾರತ ಶ್ರೇಣಿ 421 ಪಡೆದಾಗ, ಅವರ ಕುಟುಂಬ ಮತ್ತು ಸಮುದಾಯದವರು ಅಗಾಧ ಸಂತೋಷಪಟ್ಟರು, ಆದರೂ ಅನೇಕರು ಐಐಟಿ ಬಗ್ಗೆ ಈ ಹಿಂದೆ ಕೇಳಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವರ ಸಾಧನೆಯು ಎಲ್ಲಾ ಸಮುದಾಯದ ಜನರಿಗೆ ತಮ್ಮ ಕನಸುಗಳನ್ನು ನನಸಾಗಿಸಲು ಪ್ರೇರಣೆ ನೀಡುತ್ತದೆ ಎಂದು ಅವರು ಆಶಿಸಿದ್ದಾರೆ. "ಅಂತಹ ಸಮುದಾಯದಿಂದ ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿ ಹೊರಹೊಮ್ಮಿದಾಗ, ಇತರರು ಗಮನಿಸುತ್ತಾರೆ, ಅವರ ಉದಾಹರಣೆಯಿಂದ ಕಲಿಯುತ್ತಾರೆ ಮತ್ತು ಕಠಿಣ ಪರಿಶ್ರಮ ಪಡಲು ಪ್ರೇರೇಪಿತರಾಗುತ್ತಾರೆ," ಎಂದು ಅವರು ಹೇಳಿದರು.

ಪದ್ವಿ ಊರ್ಜಾಸ್ವಿಬೆನ್ ಅಮೃತ್‌ಭಾಯಿ ಕೂಡ ಕಠಿಣ ಪರಿಶ್ರಮದ ಶಕ್ತಿಯಲ್ಲಿ ನಂಬಿಕೆ ಇಟ್ಟಿದ್ದಾರೆ. ಗುಜರಾತ್‌ನ ಖಪಾಟಿಯಾ ಎಂಬ ಕೆಲವೇ ನೂರಾರು ಜನರ ಸಣ್ಣ ಗ್ರಾಮದವರಾದ ಅವರು, ನಾಲ್ಕು ಸಹೋದರಿಯರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರು. "ನಿಮಗೆ ಮಗನಿಲ್ಲ, ಹೆಣ್ಣುಮಕ್ಕಳು ಏನು ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ?" ಎಂದು ಗ್ರಾಮಸ್ಥರು ನಮ್ಮ ಪೋಷಕರಿಗೆ ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದರು.

ಅಮೃತ್‌ಭಾಯಿ ಅವರು ಗುಜರಾತಿ ಮಾಧ್ಯಮವಲ್ಲದ ಶಾಲೆಯಲ್ಲಿ ಓದಲು ಕಷ್ಟಪಡುತ್ತಿದ್ದರು ಮತ್ತು ತರಗತಿಯಲ್ಲಿ ಆತ್ಮವಿಶ್ವಾಸದ ಕೊರತೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಅದೃಷ್ಟವಶಾತ್, ಒಬ್ಬ ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಶಿಕ್ಷಕರು ಅವರಿಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡಿದರು, ಅವರನ್ನು ಪ್ರೇರೇಪಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಉತ್ತೇಜಿಸಿದರು.

ಅಮೃತ್ಭಾಯ್ ಅವರು ನೀಟ್ ಪರೀಕ್ಷೆಯಲ್ಲಿ 11,926 ನೇ ಶ್ರೇಣಿವನ್ನು ಸಾಧಿಸಿದಾಗ, ಶಿಕ್ಷಣ ಮತ್ತು ಕಠಿಣ ಪರಿಶ್ರಮದ ಪರಿವರ್ತಕ ಶಕ್ತಿಯಲ್ಲಿ ಅವರ ನಂಬಿಕೆ ಮತ್ತಷ್ಟು ಗಟ್ಟಿಯಾಯಿತು. ಶಿಕ್ಷಣವು ಸಾಮಾಜಿಕ ಅಡೆತಡೆಗಳು ಮತ್ತು ತಾರತಮ್ಯವನ್ನು ನಿವಾರಿಸಲು ಜನರಿಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ ಎಂದು ಅವರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ಈಗ ಜುನಾಗಢದ ಜಿಎಂಇಆರ್‌ಎಸ್ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜು ಮತ್ತು ಆಸ್ಪತ್ರೆಯಲ್ಲಿ ಎಂಬಿಬಿಎಸ್ ವ್ಯಾಸಂಗ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದು, ಕೈಗೆಟಕುವ ದರದಲ್ಲಿ ಆರೋಗ್ಯ ಸೇವೆ ನೀಡಲು ಮೀಸಲಾದ ವೈದ್ಯರಾಗುವತ್ತ ಹೆಜ್ಜೆ ಹಾಕಿದ್ದಾರೆ.

"ಹೆಣ್ಣುಮಕ್ಕಳು ತಮ್ಮ ಕನಸುಗಳನ್ನು ಈಡೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು ಎಂದು ನಾನು ಗ್ರಾಮಸ್ಥರಿಗೆ ಹೇಳಲು ಬಯಸುತ್ತೇನೆ. ನಾನು ನನ್ನ ಹೆತ್ತವರ ಹೆಸರನ್ನು ಬೆಳಗಿಸಲು ಬಯಸುತ್ತೇನೆ," ಎಂದು ಅವರು ಹೇಳಿದರು.

ಶಿಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸುವ ಕಾನೂನುಗಳು ಮತ್ತು ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ನಿಬಂಧನೆಗಳು

ಭಾರತವು ಸಂವಿಧಾನದಲ್ಲಿ ಆಧಾರವಾಗಿರುವ ಮತ್ತು ಮಹತ್ವದ ಶಾಸನಗಳ ಮೂಲಕ ಬಲಪಡಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ಮೀಸಲಾತಿ ಕ್ರಮಗಳ ಮೂಲಕ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಮಾನತೆಗೆ ಬದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಮೀಸಲಾತಿ ಕ್ರಮಗಳು ಜೀವನದ ಎಲ್ಲಾ ಸ್ತರಗಳ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳನ್ನು ಅವರ ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ಭದ್ರಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಮಾನ ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಇರಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ದುರ್ಬಲ ಸಾಮಾಜಿಕ-ಆರ್ಥಿಕ ಹಿನ್ನೆಲೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ದೀರ್ಘಾವಧಿಯಲ್ಲಿ ತೊಂದರೆ ಅನುಭವಿಸುವುದಿಲ್ಲ ಎಂದು ಖಚಿತಪಡಿಸುತ್ತದೆ.

ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ಚೌಕಟ್ಟು

ಭಾರತದ ಸಂವಿಧಾನವು, ಮೂಲಭೂತ ಹಕ್ಕುಗಳು ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ನೀತಿಯ ನಿರ್ದೇಶಕ ತತ್ವಗಳ ಮೂಲಕ, ದುರ್ಬಲ ವರ್ಗಗಳ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಮತ್ತು ಆರ್ಥಿಕ ಹಿತಾಸಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸಲು ಸರ್ಕಾರಿ ಹಸ್ತಕ್ಷೇಪಕ್ಕೆ ಅನುವು ಮಾಡಿಕೊಡುವ ಕಾನೂನು ಚೌಕಟ್ಟನ್ನು ಹಾಕಿದೆ.

ಸಂವಿಧಾನದ 46ನೇ ವಿಧಿ ಡಿ ಪಿ ಎಸ್ ಪಿಗಳ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಬರುವ 46ನೇ ವಿಧಿಯು, ರಾಜ್ಯವು ಸಮಾಜದ ದುರ್ಬಲ ವರ್ಗಗಳ, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡಗಳು  ಮತ್ತು ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಗಳ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಮತ್ತು ಆರ್ಥಿಕ ಹಿತಾಸಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸಬೇಕು ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಅನ್ಯಾಯ ಹಾಗೂ ಎಲ್ಲಾ ರೀತಿಯ ಶೋಷಣೆಯಿಂದ ಅವರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಬೇಕು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.

ಸಂವಿಧಾನದ 15ನೇ ವಿಧಿಯ ಉಪ-ವಿಭಾಗಗಳು ಮೂಲಭೂತ ಹಕ್ಕಾಗಿರುವ 15ನೇ ವಿಧಿಯ 4 ಮತ್ತು 5ನೇ ಉಪ-ವಿಭಾಗಗಳು, ಸಾಮಾಜಿಕವಾಗಿ ಮತ್ತು ಶೈಕ್ಷಣಿಕವಾಗಿ ಹಿಂದುಳಿದ ವರ್ಗಗಳ ಅಥವಾ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡಗಳು ಮತ್ತು ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಗಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗಾಗಿ ರಾಜ್ಯವು ವಿಶೇಷ ನಿಬಂಧನೆಗಳನ್ನು ಮಾಡಬಹುದು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತವೆ. ಅಂತಹ ವಿಶೇಷ ನಿಬಂಧನೆಗಳು ಖಾಸಗಿ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ಪ್ರವೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಮೀಸಲಾತಿ ಕ್ರಮಗಳ ನೀತಿಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ, ಆದರೆ ಅಲ್ಪಸಂಖ್ಯಾತ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ಇದು ಅನ್ವಯಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಈ ನಿಬಂಧನೆಗಳು 29 ನೇ ವಿಧಿಯ 2 ನೇ ಉಪ-ವಿಭಾಗಕ್ಕೆ ಒಂದು ಅಪವಾದವನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತವೆ. 29 ನೇ ವಿಧಿಯು, ಯಾವುದೇ ನಾಗರಿಕರಿಗೆ ಧರ್ಮ, ಜನಾಂಗ, ಜಾತಿ, ಭಾಷೆ ಅಥವಾ ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವುದಾದರೂ ಕಾರಣಗಳ ಮೇಲೆ ಮಾತ್ರ ಯಾವುದೇ ರಾಜ್ಯ ಅಥವಾ ರಾಜ್ಯ-ನಿಧಿಯ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ಪ್ರವೇಶವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಲಾಗದು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.

ಕಾನೂನು ಮತ್ತು ಶಾಸನ

ಈ ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ನಿಬಂಧನೆಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ, ಕೇಂದ್ರ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ (ಪ್ರವೇಶದಲ್ಲಿ ಮೀಸಲಾತಿ) ವಿಧೇಯಕ, 2006 Bill, 2006) ಅನ್ನು ಸಂಸತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಅಂಗೀಕರಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಇದು ಕೇಂದ್ರ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ (ಪ್ರವೇಶದಲ್ಲಿ ಮೀಸಲಾತಿ) ಕಾಯ್ದೆ, 2006 Act, 2006) ಆಗಿ ಜಾರಿಗೆ ಬಂದಿತು. ಈ ಮಹತ್ವದ ಶಾಸನವು ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರದಿಂದ ನೆರವು ಪಡೆದ ಮತ್ತು ನಿರ್ವಹಿಸಲ್ಪಡುವ ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಈ ಕೆಳಗಿನಂತೆ ಸೀಟುಗಳ ಮೀಸಲಾತಿಯನ್ನು ಕಡ್ಡಾಯಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ: ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಗಳಿಗೆ 15%, ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಪಂಗಡಗಳಿಗೆ 7.5%, ಮತ್ತು ಇತರ ಹಿಂದುಳಿದ ವರ್ಗಗಳಿಗೆ  27%.

ಈ ಕಾಯ್ದೆಯು ಐಐಟಿಗಳು, ನ್ಯಾಷನಲ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ಸ್ ಆಫ್ ಟೆಕ್ನಾಲಜಿ (NITs), ಇಂಡಿಯನ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ಸ್ ಆಫ್ ಮ್ಯಾನೇಜ್‌ಮೆಂಟ್ ಮತ್ತು ಕೇಂದ್ರ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜುಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ಪ್ರಮುಖ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ಅನ್ವಯಿಸುತ್ತದೆ—ಈ ಸಂಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರವು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದೆ, ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ ಅಥವಾ ನೆರವು ನೀಡುತ್ತದೆ.

ಮೀಸಲಾತಿ ಕ್ರಮಗಳ ಚೌಕಟ್ಟು ಶಾಸಕಾಂಗದ ಪ್ರಸ್ತಾಪಗಳು ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಂಗದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಗಳ ಮೂಲಕ ನಿರಂತರವಾಗಿ ವಿಕಸನಗೊಳ್ಳುತ್ತಿದೆ.

ಇಎಮ್‌ಆರ್‌ಎಸ್ ಮೂಲಕ ವಿಶೇಷ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಬೆಂಬಲ

ಬುಡಕಟ್ಟು ವ್ಯವಹಾರಗಳ ಸಚಿವಾಲಯದ ಅಡಿಯಲ್ಲಿರುವ ಸ್ವಾಯತ್ತ ಸಂಸ್ಥೆಯಾದ ನ್ಯಾಷನಲ್ ಎಜುಕೇಶನ್ ಸೊಸೈಟಿ ಫಾರ್ ಟ್ರೈಬಲ್ ಸ್ಟೂಡೆಂಟ್ಸ್  ಅನ್ನು, ರಾಜ್ಯ ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಸೊಸೈಟಿಗಳ ಸಹಯೋಗದೊಂದಿಗೆ ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಯೋಜನೆಯನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲು ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯಗತಗೊಳಿಸಲು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇಎಂಆರ್‌ಎಸ್ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಓದುತ್ತಿರುವ ಬುಡಕಟ್ಟು ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಪ್ರಯಾಣಕ್ಕೆ ವಿವಿಧ ವಿಶೇಷ ಉಪಕ್ರಮಗಳು ಬೆಂಬಲ ನೀಡುತ್ತವೆ.

References

Press Information Bureau:

• REFORMS IN EMRS OPERATIONS: https://www.pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2159068
• Over 1.23 Lakh students enrolled in Eklavya Model Residential Schools in 2023-24; 405 EMRSs functional across the country: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2042570
• UTILISATION OF FUNDS FOR THE EMPOWERMENT OF STS: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2159092
• Cabinet approves National Scheme for Industrial Training Institute (ITI) Upgradation and Setting up of Five National Centres of Excellence for Skilling: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2127415
• SPECIAL ACADEMIC SUPPORT THROUGH EMRSs: https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2159097
• Central Educational Institutions (Reservation in Admission) Act, 2006: https://www.pib.gov.in/newsite/erelcontent.aspx?relid=23895

Others:

• EMRS: https://tribal.nic.in/EMRS.aspx
• THE CENTRAL EDUCATIONAL INSTITUTIONS (RESERVATION IN ADMISSION) AMENDMENT BILL, 2024: https://sansad.in/getFile/BillsTexts/LSBillTexts/Asintroduced/49%20of%202024%20As%20Introduced726202444911PM.pdf?source=legislation
• Indian Institutes of Technology (IITs): https://www.education.gov.in/en/technical-education-2#:~:text=To%20meet%20the%20growing%20demand,Admission%20Test%20for%20M.Sc
• THE CONSTITUTION (NINETY-THIRD AMENDMENT) ACT, 2005: https://www.india.gov.in/sites/upload_files/npi/files/amend93.pdf?fbclid%E2%80%89=%E2%80%89IwAR33t3LPSmFiiOrPTReOneb3PHKjjx2aDmuny7DuBcptSGA7U3i-asQKAV0
• NATIONAL ELIGIBILITY CUM ENTRANCE TEST (UG): https://www.education.gov.in/technical-education-2-hi
• https://neet.nta.nic.in/
• Ministry of Tribal Affairs Performance Dashboard: https://dashboard.tribal.gov.in/
• Special Provisions of the CONSTITUTION OF INDIA for Scheduled Castes, Scheduled Tribes and Other Backward Classes: https://anagrasarkalyan.gov.in/documnts/07-07-2017-11-32-37.pdf
• SPECIAL REPRESENTATION IN SERVICES FOR SC/ST: https://dopt.gov.in/sites/default/files/ch-11.pdf
• The Constitution of India: https://cdnbbsr.s3waas.gov.in/s380537a945c7aaa788ccfcdf1b99b5d8f/uploads/2024/07/20240716890312078.pdf
• Chhitkul image: https://hpkinnaur.nic.in/gallery/chhitkul-image/
• Khapatia Population - Tapi, Gujarat: https://www.census2011.co.in/data/village/524696-khapatia-gujarat.html

Download in PDF

*****