ભારતના બંધારણની સાતમી અનુસૂચિ મુજબ 'પોલીસ' અને 'જાહેર વ્યવસ્થા' રાજ્યનો વિષય છે. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો મુખ્યત્વે તેમની કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓ (LEA) દ્વારા સાયબર ગુના સહિતના ગુનાઓના નિવારણ, શોધ, તપાસ અને કાર્યવાહી માટે જવાબદાર છે. કેન્દ્ર સરકાર તેમના LEA ની ક્ષમતા નિર્માણ માટે વિવિધ યોજનાઓ હેઠળ સલાહ અને નાણાકીય સહાય દ્વારા રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની પહેલને પૂરક બનાવે છે.

વ્યાપક અને સંકલિત રીતે સાયબર ગુનાઓનો સામનો કરવા માટે પદ્ધતિને મજબૂત બનાવવા માટે, કેન્દ્ર સરકારે પગલાં લીધાં છે જેમાં, અન્ય બાબતોની સાથે, નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• ગૃહ મંત્રાલયે દેશમાં તમામ પ્રકારના સાયબર ગુનાઓનો સંકલિત અને વ્યાપક રીતે સામનો કરવા માટે 'ભારતીય સાયબર ગુના સંકલન કેન્દ્ર' (I4C) ની સ્થાપના એક સંલગ્ન કચેરી તરીકે કરી છે.
• I4Cના ભાગ રૂપે ‘નેશનલ સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ’ (NCRP) (https://cybercrime.gov.in) શરૂ કરવામાં આવ્યું છે, જેથી લોકો તમામ પ્રકારના સાયબર ગુનાઓ સંબંધિત ઘટનાઓની જાણ કરી શકે, જેમાં મહિલાઓ અને બાળકો સામેના સાયબર ગુનાઓ પર ખાસ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે. આ પોર્ટલ પર નોંધાયેલા સાયબર ગુનાની ઘટનાઓ, તેનું FIR માં રૂપાંતર અને ત્યારબાદની કાર્યવાહી કાયદાની જોગવાઈઓ અનુસાર સંબંધિત રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવે છે.
• I4C હેઠળ ‘નાગરિક નાણાકીય સાયબર છેતરપિંડી રિપોર્ટિંગ અને મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ’ (CFCFRMS) વર્ષ 2021 માં નાણાકીય છેતરપિંડીની તાત્કાલિક જાણ કરવા અને છેતરપિંડી કરનારાઓ દ્વારા ભંડોળની ઉચાપત અટકાવવા માટે શરૂ કરવામાં આવી છે. I4C દ્વારા સંચાલિત CFCFRMS મુજબ, અત્યાર સુધીમાં 17.82 લાખથી વધુ ફરિયાદોમાં રૂ. 5,489 કરોડથી વધુની નાણાકીય રકમ બચાવી લેવામાં આવી છે. ઓનલાઈન સાયબર ફરિયાદો નોંધાવવામાં સહાય મેળવવા માટે ટોલ-ફ્રી હેલ્પલાઈન નંબર ‘1930’ કાર્યરત કરવામાં આવ્યો છે.
• I4C ખાતે એક અત્યાધુનિક, સાયબર ફ્રોડ મિટિગેશન સેન્ટર (CFMC) ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે જ્યાં મુખ્ય બેંકો, નાણાકીય મધ્યસ્થી, ચુકવણી એગ્રીગેટર્સ, ટેલિકોમ સેવા પ્રદાતાઓ, IT મધ્યસ્થી અને રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના કાયદા અમલીકરણના પ્રતિનિધિઓ કામ કરે છે.

એજન્સી સાયબર ગુનાનો સામનો કરવા માટે તાત્કાલિક કાર્યવાહી અને સરળ સહયોગ માટે સાથે મળીને કામ કરી રહી છે.

• અત્યાર સુધીમાં, પોલીસ અધિકારીઓ દ્વારા અહેવાલ મુજબ 9.42 લાખથી વધુ સિમ કાર્ડ અને 2,63,348 IMEI ભારત સરકાર દ્વારા બ્લોક કરવામાં આવ્યા છે.
• ગૃહ મંત્રાલયે 'મહિલા અને બાળકો વિરુદ્ધ સાયબર ગુના નિવારણ (CCPWC)' યોજના હેઠળ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને સાયબર ફોરેન્સિક-કમ-તાલીમ પ્રયોગશાળાઓની સ્થાપના, જુનિયર સાયબર સલાહકારોની ભરતી અને LEA ના કર્મચારીઓ, સરકારી વકીલો અને ન્યાયિક અધિકારીઓને તાલીમ આપવા જેવી ક્ષમતા નિર્માણ માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડી છે. 33 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં સાયબર ફોરેન્સિક-કમ-તાલીમ પ્રયોગશાળાઓ કાર્યરત કરવામાં આવી છે અને 24600થી વધુ LEA કર્મચારીઓ, ન્યાયિક અધિકારીઓ અને ફરિયાદીઓને સાયબર ગુના જાગૃતિ, તપાસ, ફોરેન્સિક્સ વગેરે પર તાલીમ આપવામાં આવી છે.
• I4C, MHA નિયમિતપણે શ્રેષ્ઠ પ્રથાઓ શેર કરવા, ક્ષમતા નિર્માણ વધારવા વગેરે માટે 'સ્ટેટ કનેક્ટ', 'થાણા કનેક્ટ' અને પીઅર લર્નિંગ સત્રનું આયોજન કરે છે.
• રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ પોલીસના તપાસ અધિકારીઓ (IOs)ને પ્રારંભિક તબક્કાની સાયબર ફોરેન્સિક સહાય પૂરી પાડવા માટે, I4C ના ભાગ રૂપે, નવી દિલ્હી ખાતે અત્યાધુનિક 'નેશનલ સાયબર ફોરેન્સિક લેબોરેટરી (તપાસ)'ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. અત્યાર સુધીમાં, નેશનલ સાયબર ફોરેન્સિક્સ લેબોરેટરી (તપાસ) એ સાયબર ગુનાઓ સંબંધિત લગભગ 12460 કેસોમાં રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ LEA ને તેની સેવાઓ પૂરી પાડી છે.
• સાયબર ક્રાઇમ તપાસ, ફોરેન્સિક્સ, પ્રોસિક્યુશન વગેરેના મહત્વપૂર્ણ પાસાઓ પર ઓનલાઈન કોર્સ દ્વારા પોલીસ અધિકારીઓ/ન્યાયિક અધિકારીઓની ક્ષમતા નિર્માણ માટે I4C હેઠળ 'સાયટ્રેન' નામનું મેસિવ ઓપન ઓનલાઈન કોર્સીસ (MOOC) પ્લેટફોર્મ વિકસાવવામાં આવ્યું છે. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 1,05,796થી વધુ પોલીસ અધિકારીઓ નોંધાયેલા છે અને પોર્ટલ દ્વારા 82,704થી વધુ પ્રમાણપત્રો જારી કરવામાં આવ્યા છે.
• સમન્વય પ્લેટફોર્મને સાયબર ક્રાઇમ ડેટા શેરિંગ અને એનાલિટિક્સ માટે LEA માટે મેનેજમેન્ટ ઇન્ફર્મેશન સિસ્ટમ (MIS) પ્લેટફોર્મ, ડેટા રિપોઝીટરી અને કોઓર્ડિનેશન પ્લેટફોર્મ તરીકે સેવા આપવા માટે કાર્યરત કરવામાં આવ્યું છે. તે વિવિધ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં સાયબર ક્રાઇમ ફરિયાદોમાં સામેલ ગુનાઓ અને ગુનેગારોના વિશ્લેષણ આધારિત આંતરરાજ્ય જોડાણો પ્રદાન કરે છે. 'પ્રતિબિમ્બ' મોડ્યુલ નકશા પર ગુનેગારોના સ્થાનો અને ગુનાના માળખાને નકશા પર રજૂ કરે છે જેથી ન્યાયક્ષેત્રના અધિકારીઓને દૃશ્યતા મળે. આ મોડ્યુલ I4C અને અન્ય SMEs પાસેથી કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓ દ્વારા ટેક્નો-કાનૂની સહાય મેળવવા અને પ્રાપ્ત કરવાની સુવિધા પણ આપે છે. તેના કારણે 10599 આરોપીઓની ધરપકડ, 26096 લિંકેજ અને 63019 સાયબર તપાસ સહાય વિનંતીઓ કરવામાં આવી છે.
• ગેરકાયદેસર કૃત્ય કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી કોઈપણ માહિતી, ડેટા અથવા સંદેશાવ્યવહાર લિંકને દૂર કરવા અથવા અક્ષમ કરવાની સુવિધા આપવા માટે, IT અધિનિયમ, 2000ની કલમ 79ની પેટા-કલમ (3) ની કલમ (b) હેઠળ યોગ્ય સરકાર અથવા તેની એજન્સી દ્વારા IT મધ્યસ્થીઓને નોટિસ મોકલવાની પ્રક્રિયા ઝડપી બનાવવા માટે 'સહયોગ' પોર્ટલ શરૂ કરવામાં આવ્યું છે. અત્યાર સુધીમાં, 9 કેન્દ્ર અને 34 રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ અધિકૃત એજન્સીઓ, 72 IT મધ્યસ્થીઓ અને 35 વર્ચ્યુઅલ એસેટ સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ (VASPs)ને સહયોગ પોર્ટલ પર ઓનબોર્ડ કરવામાં આવ્યા છે.

ગૃહ મંત્રાલયના રાજ્યમંત્રી શ્રી બંદી સંજય કુમારે રાજ્યસભામાં એક પ્રશ્નના લેખિત જવાબમાં આ વાત કહી હતી.

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2147285)