પરિચય

ભારત સરકારે  મહત્ત્વપૂર્ણ ખનીજ ક્ષેત્રમાં આત્મનિર્ભરતા માટે એક મજબૂત માળખું સ્થાપિત કરવા માટે વર્ષ 2025માં નેશનલ ક્રિટિકલ મિનરલ મિશન (NCMM)ની શરૂઆત કરી હતી. આ મિશન હેઠળ જિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા (GSI)ને 2024-25થી 2030-31 સુધી 1,200 એક્સપ્લોરેશન પ્રોજેક્ટ કરવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી  છે.

નવેમ્બર 2022માં ખાણ મંત્રાલય દ્વારા રચાયેલી સમિતિએ 30 મહત્વપૂર્ણ ખનીજોની ઓળખ કરી હતી. જેમાંથી 24ને ખાણ અને ખનીજ વિકાસ અને નિયમન અધિનિયમ, 1957 (MMDR એક્ટ, 1957) ના અનુસૂચિ 1ના ભાગ ડીમાં સામેલ કરવામાં આવ્યા હતા. ખાણ અને ખનીજ (વિકાસ અને નિયમન) અધિનિયમ (MMDR એક્ટ)ની પ્રથમ અનુસૂચિના ભાગ ડીમાં 24 મહત્વપૂર્ણ ખનીજોને સમાવવાનો અર્થ એ છે કે, હવે કેન્દ્ર સરકાર પાસે આ વિશિષ્ટ ખનીજો માટે ખાણકામ લીઝ અને સંમિશ્રિત લાઇસન્સની હરાજી કરવાની વિશિષ્ટ સત્તા છે.

ખનીજ યાદીને નિયમિતપણે અપડેટ કરવા અને વ્યૂહરચનાને માર્ગદર્શન આપવા માટે ક્રિટિકલ મિનરલ્સ પર એકસેલન્સ સેન્ટર (CECM)ની સ્થાપના કરવાની પણ ભલામણ કરવામાં  આવી હતી.

સૌર પેનલ, વિન્ડ ટર્બાઇન, ઇવી અને ઊર્જા સંગ્રહ પ્રણાલી જેવી સ્વચ્છ ઊર્જા તકનીકો માટે મહત્વપૂર્ણ ખનીજો આવશ્યક છે. આ સંસાધનોને સુરક્ષિત કરવા માટે, ભારતે તેમની લાંબા ગાળાની ઉપલબ્ધતા અને પ્રક્રિયા સુનિશ્ચિત કરવા માટે NCMM શરૂ કર્યું.

 

નિર્ણાયક ખનીજોનો ઉપયોગ

મહત્વપૂર્ણ ખનિજો વિવિધ સ્વચ્છ ઉર્જા તકનીકો અને ઉદ્યોગોના આવશ્યક ઘટકો છે. તેમનું મહત્વ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં પ્રકાશિત કરી શકાય છે:

1. સૌર ઊર્જા

• સોલાર પેનલમાં વપરાતા ફોટોવોલ્ટેઇક (PV) કોષોના ઉત્પાદન માટે સિલિકોન, ટેલુરિયમ, ઇન્ડિયમ અને ગેલિયમ જેવા મહત્વપૂર્ણ ખનિજો મહત્વપૂર્ણ છે.
• ભારતની હાલની 64 ગીગાવોટની સૌર ક્ષમતા આ ખનીજો પર આધારિત છે.

2. પવન ઊર્જા

• વિન્ડ ટર્બાઇન માટે કાયમી ચુંબકમાં ડિસ્પ્રોસિયમ અને નિયોડિમિયમ જેવા દુર્લભ પૃથ્વી તત્વોનો ઉપયોગ થાય છે.
• ભારતે વર્ષ 2030 સુધીમાં પવન ઊર્જાની ક્ષમતા 42 ગીગાવોટથી વધારીને 140 ગીગાવોટ કરવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે, જેથી આ ખનીજોનો સ્થિર પુરવઠો જરૂરી બનશે.

3. ઇલેક્ટ્રિક વાહનો (EV)

• લિથિયમ, નિકલ અને કોબાલ્ટ એ લિથિયમ-આયન બેટરીમાં વપરાતી મુખ્ય સામગ્રી છે.
• નેશનલ ઇલેક્ટ્રિક મોબિલિટી મિશન પ્લાન (NEMMP) હેઠળ, ભારત 2024 સુધીમાં 6-7 મિલિયન ઇવી સ્થાપિત કરવાની યોજના ધરાવે છે, જેના પગલે આ મહત્વપૂર્ણ ખનીજોની માંગમાં વધારો થશે.

4. ઊર્જાનો સંગ્રહ

• અદ્યતન ઊર્જા સંગ્રહ પ્રણાલીઓમાં વપરાતી લિથિયમ-આયન બેટરીનો આધાર લિથિયમ, કોબાલ્ટ અને નિકલ પર રહેલો છે.

એનસીએમએમના હેતુઓ

1. સ્થાનિક અને વિદેશી સ્ત્રોતોમાંથી ખનિજની ઉપલબ્ધતા સુનિશ્ચિત કરીને ભારતની મહત્વપૂર્ણ ખનીજ પુરવઠા શૃંખલાને સુરક્ષિત કરવી.
2. ખનીજ સંશોધન, ખાણકામ, લાભદાયીકરણ, પ્રક્રિયા અને રિસાયક્લિંગમાં નવીનતા, કૌશલ્ય વિકાસ અને વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે તકનીકી, નિયમનકારી અને નાણાકીય ઇકોસિસ્ટમને વધારીને મૂલ્ય શૃંખલાઓને મજબૂત બનાવવી.

મિશન આઉટપુટ

 

નેશનલ ક્રિટિકલ મિનરલ મિશન (NCMM)ના ઘટકો

ભારતના સંશોધનના પ્રયાસો

NCMM મિશન હેઠળ, GSI એ તેના સંશોધન કાર્યક્રમોને વધુ તીવ્ર બનાવ્યા છે. 2024-25 ફિલ્ડ સીઝનમાં GSI એ 195 પ્રોજેક્ટ્સ શરૂ કર્યા છે.  જેમાં રાજસ્થાનમાં 35 પ્રોજેક્ટ્સનો સમાવેશ થાય છે, જે મહત્વપૂર્ણ ખનીજ ભંડારોની ઓળખ અને મૂલ્યાંકન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ મિશન સ્થાનિક સંશોધન અને ખાણકામના પ્રયાસોમાં વધારો કરીને આયાત પર નિર્ભરતા ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરે છે. 100થી વધુ મહત્વપૂર્ણ ખનીજ બ્લોક્સની હરાજી કરવામાં આવશે, અને કોબાલ્ટ, દુર્લભ પૃથ્વી તત્વો (REE), નિકલ અને મેંગેનીઝ ધરાવતા પોલિમેટાલિક નોડ્યુલ્સથી સમૃદ્ધ ઓફશોર વિસ્તારોમાં સંશોધનનો વિસ્તાર કરવામાં આવશે.

ખાણ મંત્રાલય હેઠળ, ભારતીય ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય સર્વેક્ષણ (GSI) મહત્વપૂર્ણ ખનીજો માટે શોધ પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવા માટે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર ફ્રેમવર્ક વર્ગીકરણ (UNFC) વર્ગીકરણ અને ખનીજો (ખનીજ સામગ્રીના પુરાવા) (MEMC) નિયમો, 2015નું પાલન કરે છે. અગાઉ 2021-22 અને 2022-23માં GSI એ રાજસ્થાનના સિરોહી અને ભીલવાડા જિલ્લામાં નિયોડીમિયમ સહિત દુર્લભ પૃથ્વી તત્વો (REEs) માટે સર્વેક્ષણ હાથ ધર્યું હતું. વધુમાં, અણુ ઊર્જા વિભાગે રાજસ્થાનના બાલોત્રા ખાતે લગભગ 1,11,845 ટન ઇન-સીટુ રેર અર્થ એલિમેન્ટ ઓક્સાઇડ (REO) શોધી કાઢ્યું.

પ્રોજેક્ટ્સને ઝડપી બનાવવા માટે, એક ઝડપી નિયમનકારી મંજૂરી પ્રણાલી રજૂ કરવામાં આવશે. નવા સંશોધન લાઇસન્સ (EL) ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપશે. ફ્લાય એશ, ટેઇલિંગ્સ અને રેડ મડ જેવા ગૌણ સ્ત્રોતોમાંથી ખનિજોની પુનઃપ્રાપ્તિને નિયમો અને પ્રોત્સાહનોમાં રાહત આપીને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવશે. ટ્રેસ મિનરલ મૂલ્યાંકન, પ્રોસેસિંગ પાર્કના વિકાસ અને મહત્વપૂર્ણ મિનરલ વેલ્યુ ચેઇનમાં રાજ્ય સરકારો અને જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમોની સંડોવણી વધારવા પર પણ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે.

વિદેશમાં સંપત્તિનું સંપાદન

ભારત સંસાધન સમૃદ્ધ દેશોમાં મહત્વપૂર્ણ ખનિજ સંપત્તિના સંશોધન અને સંપાદનમાં રોકાણ કરશે. જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમો અને ખાનગી કંપનીઓને ભંડોળ, માર્ગદર્શિકા અને આંતર-મંત્રાલય સંકલન દ્વારા ટેકો આપવામાં આવશે. વિદેશ મંત્રાલયની મદદથી જાહેર-ખાનગી ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવશે અને માળખાગત સુવિધા સુનિશ્ચિત કરવામાં આવશે.

મુખ્ય આંતરરાષ્ટ્રીય પહેલો

• કાબિલ (ખનીજ બિદેશ ઇન્ડિયા લિમિટેડ) એ 15 જાન્યુઆરી, 2024ના રોજ આર્જેન્ટિનાના કેટામાર્કામાં સરકારી માલિકીની કંપની કામાયેન એસઇ સાથે 15,703 હેક્ટરથી વધુ જમીનના લિથિયમ સંશોધન માટે કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા.
• કાબિલે માર્ચ 2022માં ઓસ્ટ્રેલિયા સરકારના ઉદ્યોગ, વિજ્ઞાન અને સંસાધનો વિભાગ (DISER)ના ક્રિટિકલ મિનરલ્સ ઓફિસ (CMO) સાથે સમજૂતી કરાર પર પણ હસ્તાક્ષર કર્યા હતા.
• ઓફ-ટેક વ્યવસ્થા દ્વારા વ્યૂહાત્મક રોકાણ માટે ઓસ્ટ્રેલિયામાં લિથિયમ અને કોબાલ્ટ પ્રોજેક્ટ્સ પસંદ કરવા માટે યોગ્ય તપાસ ચાલુ છે.

IREL (ઇન્ડિયા) લિમિટેડ

વાર્ષિક 6 લાખ ટનની પ્રક્રિયા ક્ષમતા સાથે, IREL ઇલ્મેનાઇટ, રૂટાઇલ, ઝિર્કોન, સિલિમાનાઇટ અને ગાર્નેટ જેવા મુખ્ય ખનિજોનું ઉત્પાદન કરે છે. તે ઓડિશાના છત્રપુર ખાતે એક દુર્લભ પૃથ્વી નિષ્કર્ષણ પ્લાન્ટ અને કેરળના અલુવા ખાતે એક દુર્લભ પૃથ્વી શુદ્ધિકરણ એકમ પણ ચલાવે છે. કંપની 1997-98થી સતત નફો કરી રહી છે, 2021-22માં તેનું સૌથી વધુ ટર્નઓવર ₹14,625 મિલિયનથી વધુ હતું, જેમાં ₹7,000 મિલિયનની નિકાસનો સમાવેશ થાય છે.

IREL તેની ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા, મૂલ્ય શૃંખલા ઉદ્યોગોને ટેકો આપવા અને કેરળના કોલ્લમમાં તેની સુવિધા દ્વારા સંશોધન અને વિકાસને આગળ વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

નિષ્કર્ષ

ભારતનો ઉદ્દેશ્ય 2030 સુધીમાં (2005ના સ્તરથી) તેના GDP ની ઉત્સર્જન તીવ્રતામાં 45% ઘટાડો કરવાનો, 2030 સુધીમાં બિન-અશ્મિભૂત સ્ત્રોતોમાંથી તેની વીજળી ક્ષમતાના 50% પ્રાપ્ત કરવાનો અને 2070 સુધીમાં ચોખ્ખી-શૂન્ય ઉત્સર્જન સુધી પહોંચવાનો છે. આ આબોહવા લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરવા માટે, રાષ્ટ્રીય ક્રિટિકલ મિનરલ મિશન (NCMM) મહત્વપૂર્ણ ખનિજો માટે સ્થિતિસ્થાપક અને આત્મનિર્ભર ઇકોસિસ્ટમ બનાવીને મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ મિશન સ્થાનિક ઉત્પાદનને વધારવા, ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવા, આંતરરાષ્ટ્રીય ભાગીદારીને મજબૂત બનાવવા અને સ્વચ્છ ઉર્જા તકનીકો માટે જરૂરી ખનિજોનો સતત પુરવઠો સુનિશ્ચિત કરવા માટે નિયમોને સુવ્યવસ્થિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

સંદર્ભો

• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2118380
• https://mines.gov.in/admin/storage/ckeditor/DAY_1_PPT_4_1737542656.pdf
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2117701.
• https://pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=1984942&reg=3&lang=1
• https://www.ibef.org/research/case-study/critical-mineral-imports-and-india-s-green-energy-transition
• https://www.irel.co.in/quick-aboutus
• https://www.irel.co.in/vision-mission

 

• પીડીએફ માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JT

(Release ID: 2120872) Visitor Counter : 36