સારાંશ

• સીવીડ પોષકતત્ત્વોથી સમૃદ્ધ દરિયાઈ પ્લાન્ટ છે, જે વિટામિન્સ, ખનિજો અને એમિનો એસિડથી ભરપૂર છે.
• તેમાં 54 ટ્રેસ એલિમેન્ટ્સ અને જરૂરી પોષક તત્વો હોય છે જે કેન્સર, ડાયાબિટીસ, આર્થરાઇટિસ, હાર્ટ પ્રોબ્લેમ્સ અને હાઈ બ્લડ પ્રેશર જેવા રોગો સામે લડવામાં મદદ કરે છે.
• સીવીડ એ એક દરિયાઇ છોડ છે, જે સમુદ્રમાં ઉગે છે.
• સીવીડની ખેતી માટે કોઈ જમીન, તાજા પાણી, ખાતરો અથવા જંતુનાશકોની જરૂર હોતી નથી, જે તેને ટકાઉ બનાવે છે.
• 5.6 અબજ ડોલરના સીવીડ ઉદ્યોગમાં તેજી આવી રહી છે, ભારતના ઉત્પાદનમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે.
• તેના એક ઘટક હેઠળ પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (પીએમએમએસવાય)નું લક્ષ્ય પાંચ વર્ષમાં સીવીડનું ઉત્પાદન વધારીને 1.12 મિલિયન ટન કરવાનું છે.
   

પરિચય

7,500 કિલોમીટર લાંબા દરિયાકિનારા સાથે, ભારત મહાસાગરોની અપાર સંભાવનાઓ ધરાવે છે. દરિયા કિનારાઓ મોજાઓ નીચે વણખેડાયેલા ખજાનાઓ છે, જે પરંપરાગત માછીમારી ઉપરાંત સમૃદ્ધ સંસાધનો પૂરા પાડે છે. આમાંથી, સીવીડ ખેતી ઝડપથી વિકસતા આજીવિકા વિકલ્પ તરીકે ઉભરી રહી છે, જે દરિયાકાંઠાના સમુદાયો માટે નવી તકો ખોલે છે.

સીવીડ એ એક પ્રકારનો દરિયાઇ છોડ છે, જે મહાસાગરો અને સમુદ્રમાં ઉગે છે. તેનો ઉપયોગ ખોરાક, સૌંદર્ય પ્રસાધનો, ખાતરો અને દવામાં પણ ઘણા ઉત્પાદનોમાં થાય છે. તે છીછરા પાણીમાં ઊગે છે અને તેને જમીન કે તાજા પાણીની જરૂર પડતી નથી. જે તેને પર્યાવરણને અનુકૂળ પાક બનાવે છે. તે તંદુરસ્ત ખોરાક તરીકે વિશ્વભરમાં લોકપ્રિય થઈ રહ્યું છે કારણ કે તે ઉગાડવામાં સરળ છે અને તેને ઓછી કાળજીની જરૂર છે. સીવીડમાં વિટામિન, મિનરલ્સ અને એમિનો એસિડ ભરપૂર માત્રામાં હોય છે. તે કેન્સર, ડાયાબિટીસ, સંધિવા, હૃદયની સમસ્યાઓ અને હાઈ બ્લડ પ્રેશર જેવા રોગો સામે લડવામાં મદદ કરે છે. તે રોગપ્રતિકારક શક્તિને પણ વધારે છે અને શરીરને સ્વસ્થ રાખે છે.

સીવીડની સંભવિતતાનું તાળુ ખોલી રહ્યા છીએ

સીવીડ એ માત્ર ખાવા માટે જ નથી- તેનો ઉપયોગ ઉદ્યોગોમાં જાડા અને જેલિંગ એજન્ટ્સ બનાવવા માટે પણ થાય છે.

• આલ્જિનેટ (21.3 કરોડ અમેરિકન ડોલર): બ્રાઉન સીવીડ્સ (જંગલમાંથી લણણી કરાયેલ)માંથી કાઢવામાં આવે છે. તે ખોરાક, સૌંદર્ય પ્રસાધનો અને તબીબી ઉત્પાદનોમાં પણ ઘટ્ટ બનાવવા માટે થાય છે.
• અગર (13.2 કરોડ અમેરિકન ડોલર) : લાલ સીવીડ્સમાંથી આવે છે. તેની ખેતી 1960ના દાયકાથી કરવામાં આવે છે અને તેનો ઉપયોગ મીઠાઈઓ, જામ અને પ્રયોગશાળા સંસ્કૃતિઓમાં થાય છે.

કેરેજિનન (240 મિલિયન અમેરિકન ડોલર): આઇરિશ મોસ જેવા કેટલાક લાલ સીવીડ્સમાંથી કાઢવામાં આવે છે. તેનો ઉપયોગ ડેરી ઉત્પાદનો, આઇસક્રીમ અને ટૂથપેસ્ટમાં થાય છે.

સીવીડનો ઉપયોગ જાપાનમાં ચોથી સદી અને ચીનમાં છઠ્ઠી સદીથી ખોરાક તરીકે કરવામાં આવે છે. આજે જાપાન, ચીન અને દક્ષિણ કોરિયા સીવીડના સૌથી મોટા ગ્રાહકો છે. વૈશ્વિક સીવીડ ઉદ્યોગ - જેમાં ખોરાક, ઔદ્યોગિક ઉત્પાદનો અને અર્કનો સમાવેશ થાય છે - તેનું મૂલ્ય આશરે 5.6 અબજ અમેરિકન ડોલર છે. વર્લ્ડ બેન્કના રિપોર્ટ મુજબ 2030 સુધીમાં 10 ઉભરતા સીવીડ માર્કેટ 11.8 અબજ અમેરિકન ડોલર સુધી વધી શકે છે.

 

ભારતમાં સીવીડની ખેતીને પ્રોત્સાહન

 

સીવીડમાં ભારતમાં પોષક તત્વોની ઉણપના પડકારને પહોંચી વળવાની સંભાવના છે. લગભગ 844 સીવીડ પ્રજાતિઓમાંથી, લગભગ 60 વ્યાવસાયિક રીતે મૂલ્યવાન છે. સરકાર નેશનલ ફિશરીઝ ડેવલપમેન્ટ બોર્ડ (NFDB) સાથે મળીને નીતિઓ, માળખાગત સહાય અને રાજ્યો અને સંશોધન સંસ્થાઓ સાથે જોડાણ દ્વારા આ ક્ષેત્રને વેગ આપવા માટે કામ કરી રહી છે.

જૂન 2020માં ભારત સરકારે મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્રને વેગ આપવા માટે ₹20,050 કરોડના રોકાણ સાથે પીએમએમએસવાય (પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના)ની શરૂઆત કરી  હતી. આ યોજના હેઠળ સીવીડની ખેતી એ મુખ્ય ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. સરકારે 2020થી 2025 સુધીમાં ભારતમાં સીવીડની ખેતી માટે  કુલ 640 કરોડ રૂપિયાનું બજેટ ફાળવ્યું છે. આ નોંધપાત્ર રોકાણનો હેતુ સીવીડ ઉદ્યોગને વેગ આપવા અને સ્થિરતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. તેમાંથી રૂ. 194.09 કરોડનો ઉપયોગ તમિલનાડુમાં બહુહેતુક સીવીડ પાર્કની સ્થાપના અને દમણ અને દીવમાં સીવીડ બ્રૂડ બેંકનાં વિકાસ સહિત મુખ્ય પ્રોજેક્ટ માટે થઈ રહ્યો છે. સીવીડ ફાર્મિંગ માટે અત્યાર સુધીમાં 46,095 તરાપા અને 65,330 મોનોક્લાઇન ટ્યૂબનેટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે. પીએમએમએસવાય યોજના હેઠળ ભારતનો ઉદ્દેશ સીવીડની ખેતીને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે, જેનું ઉત્પાદન આગામી 5 વર્ષમાં વધારીને 1.12 મિલિયન ટન કરવાનું છે.

સીવીડના ઉત્પાદનના મુખ્ય લાભો

સીવીડનું ઉત્પાદન પર્યાવરણીય અને આર્થિક લાભોની શ્રેણી પ્રદાન કરે છે. તે ટકાઉ આજીવિકાને ટેકો આપે છે અને અર્થવ્યવસ્થાને વેગ આપવા માટે મદદ કરે છે.

1. ખેતીમાં બાયોસ્ટિમ્યુલેન્ટ્સ: સીવીડ એ આઠ પ્રકારના બાયોસ્ટિમ્યુલેન્ટ્સમાંથી એક છે, જે પાકની ઉપજમાં વધારો કરવામાં, જમીનની તંદુરસ્તી સુધારવામાં અને છોડને મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરે છે. ભારત સરકાર ફર્ટિલાઇઝર (કન્ટ્રોલ) ઓર્ડર, 1985 હેઠળ બાયોસ્ટિમ્યુલન્ટ્સ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતા સીવીડની ગુણવત્તાનું નિયમન કરે છે.

બાયોસ્ટિમ્યુલન્ટ એ એક કુદરતી પદાર્થ અથવા સુક્ષ્મ સજીવો છે. જે છોડને મજબૂત બનવામાં મદદ કરે છે. તે છોડની પોષકતત્વોને શોષવાની ક્ષમતામાં સુધારો કરે છે અને તેને દુષ્કાળ અથવા રોગો જેવા તણાવ સામે વધુ પ્રતિરોધક બનાવે છે. ખાતરો અથવા જંતુનાશકોથી વિપરીત, જૈવ જંતુનાશકો સીધા પોષક તત્વો પૂરા પાડતા નથી, પરંતુ વધુ સારી વૃદ્ધિ અને આરોગ્ય માટે છોડની કુદરતી પ્રક્રિયાઓમાં વધારો કરે છે.

2. ઓર્ગેનિક ખેતીને પ્રોત્સાહન: વર્ષ 2015-16થી સરકારે પરંપરાગત કૃષિ વિકાસ યોજના (PKVY) અને મિશન ઓર્ગેનિક વેલ્યુ ચેઇન ડેવલપમેન્ટ ફોર ધ નોર્થઇસ્ટ (MOVCDNER) જેવી યોજનાઓ મારફતે જૈવિક ખેતીને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, જે ખેડૂતો માટે સીવીડ-આધારિત જૈવિક ખાતરોને પ્રોત્સાહન આપે છે.
3. ઇકોલોજીકલ મહત્વ: સીવીડ ફાર્મિંગ ઇકો-ફ્રેન્ડલી છે કારણ કે તે હવામાંથી COને શોષીને આબોહવા પરિવર્તન સામે લડવામાં મદદ કરે છે. સીવીડ પાણીને સાફ કરીને અને દરિયાઇ જીવન માટે ઘર પ્રદાન કરીને સમુદ્રના સ્વાસ્થ્યમાં પણ સુધારો કરે છે.
4. આર્થિક લાભ: સીવીડ ફાર્મિંગ માછલી પકડવા ઉપરાંત પૈસા કમાવવાનો એક નવો રસ્તો આપે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કપ્પાફીકસ અલ્વેરેઝીની ખેતી કરવાથી ખેડૂતોને દર વર્ષે હેક્ટર દીઠ ₹13,28,000 સુધીની આવક થઈ શકે છે. જૈવિક બળતણ અને ખાતરો જેવા સીવીડ ઉત્પાદનોની વૈશ્વિક સ્તરે ઊંચી માંગ છે, જે ભારતને વિદેશી ચલણ કમાવવામાં મદદ કરે છે.

ભારતમાં સીવીડના મુખ્ય વિકાસ

સફળતાની વાર્તાઓ

સીવીડ ફાર્મિંગ દ્વારા મહિલા સશક્તિકરણ

તમિલનાડુના મંડપમથી આવેલી જયા લક્ષ્મી, જયા, થંગમ અને કાલિશ્વરી ગરીબ પરિવારોમાંથી ગૃહિણીઓ હતી, જેઓ પોતાનું ગુજરાન ચલાવવા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા હતા. પીએમએમએસવાય યોજના હેઠળ સીવીડ ફાર્મિંગની તાલીમમાં ભાગ લીધા પછી, તેઓએ પોતાનો વ્યવસાય શરૂ કરવાનું નક્કી કર્યું. ₹27,000ના રોકાણ અને તમિલનાડુ સ્ટેટ એપેક્સ ફિશરીઝ કો-ઓપરેટિવ ફેડરેશન લિમિટેડ (TAFCOFED) તરફથી નાણાકીય સહાય સાથે તેમણે સીવીડની ખેતી શરૂ કરી. ચક્રવાત, પોષક તત્વોની સમસ્યા અને માર્કેટિંગમાં અવરોધો જેવા પડકારો હોવા છતાં, તેઓ 36,000 ટન ભીના સીવીડનું ઉત્પાદન કરવામાં સફળ રહ્યા હતા. આનાથી તેઓ માત્ર આર્થિક રીતે સ્વતંત્ર જ નથી થયા, પરંતુ તેમના સમુદાયની અન્ય મહિલાઓ માટે રોજગારીનું સર્જન પણ થયું છે, જેણે ઘણાને દરિયાઈ શેવાળની ખેતી કરવા પ્રેરણા આપી છે.

ટિશ્યુ કલ્ચર સાથે સીવીડના ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવું

CSIR-સેન્ટ્રલ સોલ્ટ એન્ડ મરીન કેમિકલ્સ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (CSIR-CSMCRI) એ તમિલનાડુમાં કપ્પાફાયકસ અલ્વારેઝી (એલ્કોર્ન સી મોસ) ના મોટા પાયે ઉત્પાદન માટે ટીશ્યુ કલ્ચર ટેકનિક શરૂ કરી છે. આ સીવીડ કેરેજીનનના ઉત્પાદન માટે મૂલ્યવાન છે, જેનો ઉપયોગ ખોરાક, દવા અને સૌંદર્ય પ્રસાધનોમાં થાય છે. આ પ્રોજેક્ટ દ્વારા, રામનાથપુરમ, પુડુકોટ્ટાઈ અને તુતીકોરીન જિલ્લાના ખેડૂતોને ટીશ્યુ કલ્ચર પ્લાન્ટનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું હતું. ખેડૂતોએ માત્ર બે ચક્રમાં 30 ટન સીવીડનું ઉત્પાદન કર્યું, જેમાં 20-30% વધુ વૃદ્ધિ દર અને સારી ગુણવત્તાવાળા કેરેજીનનનો સમાવેશ થાય છે. આ સફળતાથી ભારતમાં વ્યાપારી સીવીડ ખેતીને વેગ મળવાની અપેક્ષા છે.

 

નિષ્કર્ષ

સીવીડની ખેતી રોજગારીનું સર્જન કરીને અને આવક વધારીને ભારતના દરિયાકાંઠાના સમુદાયોના જીવનમાં સુધારો લાવી શકે છે. તે પરંપરાગત માછીમારીનો ટકાઉ વિકલ્પ છે. ખાસ કરીને મહિલાઓ અને યુવાનો માટે. જ્યારે આબોહવાના જોખમો અને બજારની સુલભતા જેવા પડકારો અસ્તિત્વમાં છે, ત્યારે પીએમએમએસવાય અને તમિલનાડુમાં સીવીડ પાર્ક જેવી સરકારી યોજનાઓ ઉદ્યોગને વિકસાવવામાં મદદ કરી રહી છે. વધુ સહકાર અને નવીનતા સાથે સીવીડની ખેતી ભારતના અર્થતંત્રને વેગ આપી શકે છે અને દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો માટે હરિયાળા ભવિષ્યનું નિર્માણ કરી શકે છે.

સંદર્ભો

• https://www.niti.gov.in/sites/default/files/2024-08/Strategy%20for%20the%20Development_04062024_compressed.pdf (પૃષ્ઠ નં. ૩૧)
• https://www.fao.org/4/y3550e/y3550e02.htm
• https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2023/08/16/new-farmed-seaweed-markets-could-reach-11-8-billion-by-2030
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2068036
• https://tms.dof.gov.in/Reports/SeaweedReport
• https://dof.gov.in/sites/default/files/2024-07/Annual_Report_2023-24_English.pdf (પૃષ્ઠ નં. ૨૬)
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2112263#:~:text=As%20reported%20by%20the%20Central,for%20carrageenan%20and%20agar%20production
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2037652
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2083813
• https://pmmsy.dof.gov.in/assets/documents/Success_Stories_DoF.pdf

મહેરબાની કરીને pdf માટે અહીં ક્લીક કરો

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(रिलीज़ आईडी: 2118650) आगंतुक पटल : 115