મુસ્લિમ કાયદા દ્વારા 'વક્ફ' ને કોઈપણ વ્યક્તિ દ્વારા કોઈપણ જંગમ કે સ્થાવર મિલકતને પવિત્ર, ધાર્મિક અથવા સખાવતી હેતુ માટે કાયમી સમર્પણ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે.

 

પરિચય

ભારતમાં વક્ફ કાયદાનો વિકાસ વક્ફ મિલકતોના નિયમન અને રક્ષણ માટેના ચાલુ પ્રયાસોને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે મહત્વપૂર્ણ સામાજિક, ધાર્મિક અને આર્થિક મહત્વ ધરાવે છે. 1954ના વક્ફ કાયદાથી શરૂ કરીને, વક્ફ મિલકતોને સંચાલિત કરતા કાનૂની માળખામાં ઉભરતા પડકારોનો સામનો કરવા અને વધુ સારા સંચાલનની ખાતરી કરવા માટે વર્ષોથી ઘણા સુધારા કરવામાં આવ્યા છે. તાજેતરના વકફ સુધારા બિલ 2025નો ઉદ્દેશ્ય પારદર્શિતા વધારવા, શાસન માળખામાં સુધારો કરવા અને વક્ફ મિલકતોના દુરુપયોગથી રક્ષણ આપવાનો છે. આ કાનૂની સુધારાઓએ વક્ફ મિલકતોના વહીવટને આકાર આપ્યો છે અને વૈશ્વિક શ્રેષ્ઠ પ્રથાઓ અપનાવી છે.

ભારતમાં વક્ફ મિલકતોનો વહીવટ હાલમાં વક્ફ એક્ટ, 1995 દ્વારા સંચાલિત થાય છે, જે કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ઘડવામાં આવે છે અને તેનું નિયમન કરવામાં આવે છે. વક્ફ વ્યવસ્થાપનમાં સામેલ મુખ્ય વહીવટી સંસ્થાઓમાં સામેલ છે:

❖ સેન્ટ્રલ વક્ફ કાઉન્સિલ (CWC) - લઘુમતી બાબતોના મંત્રાલય હેઠળ એક સલાહકાર સંસ્થા જે દેશભરમાં વક્ફ વહીવટ પર માર્ગદર્શન અને દેખરેખ પૂરી પાડે છે. તેનું વક્ફ મિલકતો પર સીધું નિયંત્રણ નથી, પરંતુ તે સરકાર અને રાજ્ય વક્ફ બોર્ડને નીતિગત બાબતો પર સલાહ આપે છે.

❖ સ્ટેટ વક્ફ બોર્ડ (SWB) - આ બોર્ડ વક્ફ મિલકતોના રક્ષક તરીકે કાર્ય કરે છે અને વક્ફ કાયદા અનુસાર તેમના સંચાલન, જાળવણી અને ઉપયોગ માટે જવાબદાર છે. દરેક રાજ્યનું પોતાનું વક્ફ બોર્ડ હોય છે, જે તેના અધિકારક્ષેત્રમાં આવતી વક્ફ મિલકતો પર વહીવટી નિયંત્રણ રાખે છે.

❖ વક્ફ ટ્રિબ્યુનલ - વક્ફ મિલકતોને લગતા વિવાદો, પ્રશ્નો અને અન્ય બાબતો નક્કી કરવા માટે સ્થાપિત ખાસ ન્યાયિક સંસ્થા.

આ માળખાગત વહીવટી વ્યવસ્થા વક્ફ મિલકતોના વધુ સારા શાસનને સુનિશ્ચિત કરે છે અને વક્ફ સંબંધિત વિવાદોના ઝડપી નિરાકરણની સુવિધા આપે છે, જે સિસ્ટમને વધુ કાર્યક્ષમ અને પારદર્શક બનાવે છે.

વર્ષોથી, વક્ફ મિલકતોનું સંચાલન કરતી ભારતની કાનૂની અને વહીવટી માળખું પારદર્શિતા, કાર્યક્ષમતા અને નાણાકીય જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરવા માટે વિવિધ કાયદાકીય કાયદાઓ દ્વારા વિકસિત થયું છે.

ભારતમાં વક્ફ ઇતિહાસનો ઝાંખી

ભારતમાં વક્ફ મિલકતોના સંચાલનને વહીવટમાં સુધારો કરવા અને ગેરવહીવટ અટકાવવાના હેતુથી અનેક કાયદાકીય કાયદાઓ દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવ્યું છે:

1. મુસ્લિમ વક્ફ માન્યતા અધિનિયમ, 1913: આ કાયદાએ મુસ્લિમોના તેમના પરિવારો અને વંશજોના લાભ માટે વક્ફ બનાવવાના અધિકારને સ્પષ્ટ અને પુષ્ટિ આપી, જેમાં અંતિમ સખાવતી હેતુઓ સામેલ છે:

   ●  વક્ફ વ્યવસ્થાપનને વધુ કાર્યક્ષમ અને પારદર્શક બનાવવાનો ઉદ્દેશ્ય.

   ●  જોકે, કાયદાના અમલીકરણ દરમિયાન એવું સમજાયું કે આ કાયદો વક્ફના વહીવટમાં સુધારો કરવામાં અસરકારક સાબિત થયો નથી.

2. મુસ્લિમ વક્ફ અધિનિયમ, 1923: વક્ફ મિલકતોના વહીવટમાં યોગ્ય હિસાબ અને પારદર્શિતા સુનિશ્ચિત કરીને તેમના સંચાલનમાં સુધારો કરવા માટે રજૂ કરવામાં આવ્યો.

3. મુસ્લિમ વક્ફ માન્યતા અધિનિયમ, 1930: તેણે 1913ના કાયદાને પાછલી અસર આપી, જેનાથી કૌટુંબિક વક્ફની કાનૂની માન્યતા મજબૂત થઈ.

4. વક્ફ અધિનિયમ, 1954: વક્ફ મિલકતોના વ્યવસ્થિત વહીવટ, દેખરેખ અને રક્ષણ માટે પ્રથમ વખત રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ (SWBs)ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી:

   ●  સ્વતંત્રતા પછી જ વક્ફને મજબૂત બનાવવામાં આવ્યું છે.

   ●  1954ના વક્ફ કાયદાએ વક્ફના કેન્દ્રીકરણ તરફ માર્ગ મોકળો કર્યો.

   ●  સેન્ટ્રલ વક્ફ કાઉન્સિલ ઓફ ઇન્ડિયા, એક વૈધાનિક સંસ્થા, 1964માં ભારત સરકાર દ્વારા 1954ના આ વક્ફ કાયદા હેઠળ સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી.

   ●  આ કેન્દ્રીય સંસ્થા વક્ફ અધિનિયમ, 1954ની કલમ 9(1) ની જોગવાઈઓ હેઠળ સ્થાપિત વિવિધ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ હેઠળના કામની દેખરેખ રાખે છે.

5. વક્ફ અધિનિયમ, 1954 (1959, 1964, 1969 અને 1984) માં સુધારા: આ સુધારાઓનો હેતુ વક્ફ મિલકતોના વહીવટમાં વધુ સુધારો કરવાનો હતો.

6. વક્ફ અધિનિયમ, 1995: આ વ્યાપક કાયદાએ 1954ના કાયદા અને તેના સુધારાઓને રદ કર્યા:

   ●  ભારતમાં વક્ફ મિલકતો (ધાર્મિક દાન) ના વહીવટને નિયંત્રિત કરવા માટે વક્ફ કાયદો, 1995 ઘડવામાં આવ્યો હતો.

   ●  તેમાં વક્ફ કાઉન્સિલ, રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ અને મુખ્ય કાર્યકારી અધિકારીની સત્તાઓ અને કાર્યો તેમજ મુતવલ્લીની ફરજો અંગે જોગવાઈ છે.

   ●  આ કાયદો વક્ફ ટ્રિબ્યુનલની સત્તાઓ અને પ્રતિબંધોનું પણ વર્ણન કરે છે જે તેના અધિકારક્ષેત્રમાં સિવિલ કોર્ટના બદલે કાર્ય કરે છે.

   ●  ટ્રિબ્યુનલનો નિર્ણય અંતિમ અને પક્ષકારો માટે બંધનકર્તા રહેશે. કોઈપણ સિવિલ કોર્ટ હેઠળ કોઈ દાવો કે કાનૂની કાર્યવાહી થશે નહીં. આમ, વક્ફ ટ્રિબ્યુનલનો નિર્ણય કોઈપણ સિવિલ કોર્ટ કરતાં શ્રેષ્ઠ બનાવવામાં આવ્યો.

7. વક્ફ (સુધારા) અધિનિયમ, 2013માં મહત્વપૂર્ણ ફેરફારો કરવામાં આવ્યા છે:

   ●  મુસ્લિમ કાયદા અને ન્યાયશાસ્ત્રનું જ્ઞાન ધરાવતી વ્યક્તિ ધરાવતી ત્રણ સભ્યોની વક્ફ ટ્રિબ્યુનલની રચના.

   ●  રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં બે મહિલા સભ્યોનો સમાવેશ.

   ●  વક્ફ મિલકતોના વેચાણ અને ભેટ પર પ્રતિબંધો, જેનાથી અલગ થવાની શક્યતા ઓછી થાય.

   ●  વક્ફ મિલકતોના ભાડાપટ્ટાનો સમયગાળો 3 વર્ષથી વધારીને 30 વર્ષ કરવો, જેથી તેનો વધુ સારો ઉપયોગ થાય.

8. વક્ફ (સુધારા) બિલ, 2025, અને મુસ્લિમ વક્ફ (રદ) બિલ, 2024

   ●  પ્રસ્તાવિત બિલ એક વ્યાપક કાયદાકીય પ્રયાસ છે જેનો ઉદ્દેશ્ય વક્ફ વહીવટને આધુનિક બનાવવા, મુકદ્દમા ઘટાડવા અને વક્ફ મિલકતોનું કાર્યક્ષમ સંચાલન સુનિશ્ચિત કરવાનો છે.

   ●  પ્રસ્તાવિત સુધારાઓનો ઉદ્દેશ્ય વક્ફ અધિનિયમ, 1995માં રહેલી ખામીઓને દૂર કરવાનો અને 2013 (સુધારા) અધિનિયમ દ્વારા રજૂ કરાયેલી વિસંગતતાઓને દૂર કરવાનો છે.

લઘુમતી બાબતોના મંત્રાલય દ્વારા યોજનાઓ

કૌમી વક્ફ બોર્ડ તરક્કીયતી યોજના (QWBTS) અને શહેરી વક્ફ મિલકત વિકાસ યોજના (SWSVY) ભારત સરકારના લઘુમતી બાબતોના મંત્રાલય (MoMA) દ્વારા અમલમાં મૂકવામાં આવી રહી છે. આ બે યોજનાઓ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડના ઓટોમેશન અને આધુનિકીકરણ માટે છે.

●     QWBTS હેઠળ, વક્ફ મિલકતોના રેકોર્ડના કોમ્પ્યુટરાઇઝેશન અને ડિજિટાઇઝેશન માટે માનવબળની નિમણૂક કરવા અને વક્ફ બોર્ડના વહીવટમાં સુધારો કરવા માટે CWC દ્વારા રાજ્ય વક્ફ બોર્ડને સરકારી ગ્રાન્ટ-ઇન-એઇડ (GIA) પૂરી પાડવામાં આવે છે.

●     SWSVY હેઠળ, વક્ફ મિલકતો પર વ્યાપારી રીતે સક્ષમ પ્રોજેક્ટ્સ વિકસાવવા માટે વક્ફ બોર્ડ/વક્ફ સંસ્થાઓને વ્યાજમુક્ત લોનનું વધુ વિતરણ કરવા માટે સેન્ટ્રલ વક્ફ બોર્ડને અનુદાન આપવામાં આવે છે.

●     2019-20થી 2023-24 દરમિયાન QWBTS અને SWSVY હેઠળ અનુક્રમે 23.87 કરોડ રૂપિયા અને 7.16 કરોડ રૂપિયા ખર્ચવામાં આવ્યા.

ભારતમાં વક્ફ મિલકતોનો ઝાંખી:

WAMSI પોર્ટલ પર ઉપલબ્ધ માહિતી અનુસાર, 30 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને 32 બોર્ડે અહેવાલ આપ્યો છે કે 8.72 લાખ મિલકતો છે, જે 38 લાખ એકરથી વધુ જમીનને આવરી લે છે. 8.72 લાખ મિલકતોમાંથી 4.02 લાખ મિલકતો વપરાશકર્તા દ્વારા વક્ફ છે. બાકીની વક્ફ મિલકતો માટે, 9279 કેસ માટે માલિકી હકો સ્થાપિત કરતા દસ્તાવેજો (ખતરા) WAMSI પોર્ટલ પર અપલોડ કરવામાં આવ્યા છે અને ફક્ત 1083 વક્ફ ખત અપલોડ કરવામાં આવ્યા છે.

 https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2084716

 

(14 માર્ચ, 2025 મુજબ)

Source: https://wamsi.nic.in/wamsi/dashBoardAction.do;jsessionid=40F3DA0F79ED801CE30802EB0F326394?method=totalRegisteredProp

 

 

સપ્ટેમ્બર 2024 સુધી રાજ્યવાર વક્ફ મિલકતોની સંખ્યા અને વિસ્તારનો ડેટા

Sr. No.	State Waqf Boards	Total No. of Properties	Total area in Acre
1	આંદામાન અને નિકોબાર વક્ફ બોર્ડ	151	178.09
2	આંધ્રપ્રદેશ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	14685	78229.97
3	આસામ વક્ફ બોર્ડ	2654	6618.14
4	બિહાર રાજ્ય (શિયા) વક્ફ બોર્ડ	1750	29009.52
5	બિહાર રાજ્ય (સુન્ની) વક્ફ બોર્ડ	6866	169344.82
6	ચંદીગઢ વક્ફ બોર્ડ	34	23.26
7	છત્તીસગઢ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	4230	12347.1
8	દાદરા અને નગર હવેલી વક્ફ બોર્ડ	30	4.41
9	દિલ્હી વક્ફ બોર્ડ	1047	28.09
10	ગુજરાત રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	39940	86438.95
11	હરિયાણા વક્ફ બોર્ડ	23267	36482.4
12	હિમાચલ પ્રદેશ વક્ફ બોર્ડ	5343	8727.6
13	જમ્મુ અને કાશ્મીર વક્ફ બોર્ડ	32533	350300.75
14	ઝારખંડ રાજ્ય (સુન્ની) વક્ફ બોર્ડ	698	1084.76
15	કર્ણાટક રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	62830	596516.61
16	કેરળ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	53282	36167.21
17	લક્ષદ્વીપ રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	896	143.81
18	મધ્યપ્રદેશ વક્ફ બોર્ડ	33472	679072.39
19	મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	36701	201105.17
20	મણિપુર રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	991	10077.44
21	મેઘાલય રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	58	889.07
22	ઓડિશા વક્ફ બોર્ડ	10314	28714.65
23	પુડુચેરી રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	693	352.67
24	પંજાબ વક્ફ બોર્ડ	75965	72867.89
25	રાજસ્થાન બોર્ડ ઓફ મુસ્લિમ વક્ફ્સ	30895	509725.57
26	તમિલનાડુ વક્ફ બોર્ડ	66092	655003.2
27	તેલંગાણા રાજ્ય વક્ફ બોર્ડ	45682	143305.89
28	ત્રિપુરા વક્ફ બોર્ડ	2814	1015.73
29	યુ.પી. શિયા સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ વક્ફ્સ	15386	20483
30	યુ.પી. સુન્ની સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ વક્ફ્સ	217161
31	ઉત્તરાખંડ વક્ફ બોર્ડ	5388	21.8
32	પશ્ચિમ બંગાળ બોર્ડ ઓફ વક્ફ્સ	80480	82011.84
	કુલ	872328	3816291.788

નિષ્કર્ષ

1913થી 2024 સુધી ભારતમાં વક્ફ કાયદાનો વિકાસ અસરકારક વહીવટી તંત્ર તેમજ સમાજના લાભ માટે વક્ફ મિલકતોના રક્ષણ અને નિયમન માટેની પ્રતિબદ્ધતા પર પ્રકાશ પાડે છે. દરેક કાયદાકીય સુધારામાં વક્ફ સંચાલનના મુખ્ય સિદ્ધાંતોને જાળવી રાખીને સમકાલીન પડકારોનો સામનો કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. વક્ફ સુધારો બિલ 2025 પારદર્શિતા, જવાબદારી અને સમાવેશકતા વધારવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ દર્શાવે છે.

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2118630) Visitor Counter : 95