પરિચય

માર્ચ, 2015માં શરૂ થયેલો સાગરમાલા કાર્યક્રમ બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગ મંત્રાલયની મુખ્ય પહેલ છે.  જેનો ઉદ્દેશ ભારતનાં દરિયાઈ ક્ષેત્રમાં ક્રાંતિ લાવવાનો છે. 7,500 કિલોમીટરનો દરિયાકિનારો, 14,500 કિલોમીટરના સંભવિત નૌકાવિહાર કરી શકાય તેવા જળમાર્ગો અને ચાવીરૂપ વૈશ્વિક વેપારી માર્ગો પર વ્યૂહાત્મક સ્થિતિ ધરાવતાં ભારત બંદરોની આગેવાની હેઠળની આર્થિક વૃદ્ધિ માટે પુષ્કળ સંભવિતતા ધરાવે છે. સાગરમાલાનો ઉદ્દેશ લોજિસ્ટિક્સને સુવ્યવસ્થિત કરવાનો, ખર્ચમાં ઘટાડો કરવાનો અને પરંપરાગત, માળખાગત સુવિધાથી ભારે પરિવહનને અસરકારક દરિયાકિનારા અને જળમાર્ગ નેટવર્ક તરફ સ્થળાંતર કરીને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર સ્પર્ધાત્મકતા વધારવાનો છે. આ કાર્યક્રમ બંદરોના આધુનિકીકરણ, ઔદ્યોગિક વિકાસ, રોજગારીનું સર્જન અને દરિયાકિનારાના સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. જે આર્થિક અસરને મહત્તમ કરવાની સાથે લઘુતમ માળખાગત રોકાણને સુનિશ્ચિત કરે છે.

સાગરમાલા કાર્યક્રમ મેરિટાઇમ અમૃત કાલ વિઝન 2047 (MAKV)નો મુખ્ય આધારસ્તંભ છે, જે દરિયાઇ બાબતોમાં વૈશ્વિક નેતા બનવાની ભારતની મહત્વાકાંક્ષાને પ્રેરિત કરે છે. મેરિટાઇમ ઇન્ડિયા વિઝન 2030 પર નિર્મિત, એમએકેવીએ મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંકો નિર્ધારિત કર્યા છે, જેમાં 4 મિલિયન જીઆરટી શિપબિલ્ડિંગ ક્ષમતા અને વાર્ષિક 10 અબજ મેટ્રિક ટન બંદર હેન્ડલિંગનો સમાવેશ થાય છે, જેનો ઉદ્દેશ 2047 સુધીમાં ભારતને ટોચના પાંચ શિપબિલ્ડિંગ દેશોમાં સ્થાન આપવાનો છે.

150થી વધુ હિતધારકો સાથે પરામર્શ અને 50 વૈશ્વિક માપદંડોના વિશ્લેષણ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા, એમએકેવીએ વિશ્વ કક્ષાના બંદરોને વિકસાવવા, દરિયાકિનારાના અને આંતરિક જળમાર્ગોનું વિસ્તરણ કરવા અને ટકાઉ બ્લ્યુ ઇકોનોમીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે 300થી વધુ વ્યૂહાત્મક પહેલોની રૂપરેખા રજૂ કરી છે. મુખ્ય સક્ષમકર્તા તરીકે, સાગરમાલા લોજિસ્ટિક્સ, ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને શિપિંગને વધારવામાં પરિવર્તનકારી ભૂમિકા ભજવે છે, જે 2047 સુધીમાં  ભારતના દરિયાઇ વિકાસને વેગ આપે છે.

સાગરમાલા કાર્યક્રમની વર્તમાન સ્થિતિ

સાગરમાલા કાર્યક્રમનાં ભાગરૂપે આશરે 839 પ્રોજેક્ટની ઓળખ કરવામાં આવી છે. જેનો અંદાજિત ખર્ચ આશરે 5.79 લાખ કરોડ રૂપિયા છે. કેન્દ્રીય મંત્રાલયો, આઇડબલ્યુએઆઈ, ભારતીય રેલવે, એનએચએઆઈ, રાજ્ય સરકારો, મુખ્ય બંદરો અને અન્ય સંબંધિત સંસ્થાઓ આ પ્રોજેક્ટ્સનો અમલ કરે છે. 19 માર્ચ 2025 સુધી 272 પરિયોજનાઓ પૂરી થઈ ગઈ છે, જે અંદાજે 1.41 લાખ કરોડ રૂપિયાનું રોકાણ કરે છે.

સાગરમાલા કાર્યક્રમની ઉપલબ્ધિઓ

સાગરમાલાએ ભારતનાં બંદરોને ઝડપી બનાવ્યાં છે, દરિયાકિનારાનાં અર્થતંત્રને વેગ આપ્યો છે, આંતરિક જળમાર્ગોને પુનર્જીવિત કર્યા છે અને વૈશ્વિક લોજિસ્ટિક્સ રેન્કિંગમાં સુધારો કર્યો છે. કોસ્ટલ શિપિંગમાં એક દાયકામાં 118 ટકાનો વધારો થયો છે. રો-પેક્સ ફેરીમાં 40 લાખથી વધુ મુસાફરોનું સ્થળાંતર થયું છે, અને આંતરિક જળમાર્ગ કાર્ગોમાં 700 ટકાનો વધારો થયો છે. ભારતના નવ બંદરો વિશ્વના ટોચના 100 બંદરોમાં સ્થાન ધરાવે છે, જેમાં વિઝાગ ટોચના 20 કન્ટેનર બંદરોમાં સ્થાન ધરાવે  છે. ભારતીય બંદરો હવે કી મેટ્રિક્સ પર ઘણા અદ્યતન દરિયાઇ દેશોને પાછળ છોડી દે છે.

સાગરમાલા કાર્યક્રમમાં નવી એન્ટ્રીઓ

સાગરમાલા 2.0

ભારત સરકાર સાગરમાલા 2.0 સાથે સાગરમાલા કાર્યક્રમને આગળ વધારી રહી છે, જેમાં ભારતની દરિયાઈ સ્પર્ધાત્મકતા વધારવા માટે જહાજ નિર્માણ, સમારકામ, રિસાયક્લિંગ અને બંદરનાં આધુનિકીકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત  કરવામાં આવ્યું છે.

 ₹40,000 કરોડના અંદાજપત્રીય ટેકા સાથે આ પહેલનો ઉદ્દેશ આગામી દાયકામાં રૂ. 12 લાખ કરોડના રોકાણનો લાભ લેવાનો છે, જે આંતરમાળખાકીય વિકાસ, દરિયાકાંઠાના આર્થિક વિકાસ અને રોજગારીના સર્જનને વેગ આપશે. વર્ષ 2047 સુધીમાં વિકસિત ભારત અને ભારતનાં વિઝન સાથે સુસંગત થઈને સાગરમાલા 2.0 બંદર સંચાલિત વિકાસને વેગ આપશે અને વૈશ્વિક દરિયાઈ નેતા તરીકે ભારતની સ્થિતિને મજબૂત કરશે.

સાગરમાલા સ્ટાર્ટઅપ ઇનોવેશન ઇનિશિયેટિવ (S2I2)

 19 માર્ચ 2025ના રોજ શરૂ કરવામાં આવેલા સાગરમાલા સ્ટાર્ટઅપ ઇનોવેશન ઇનિશિયેટિવ (S2I2) એક પરિવર્તનશીલ કાર્યક્રમ છે જે ભારતના દરિયાઇ ક્ષેત્રમાં નવીનતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે રચાયેલ છે. S2I2 ગ્રીન શિપિંગ, સ્માર્ટ પોર્ટ્સ, મેરિટાઇમ લોજિસ્ટિક્સ, શિપબિલ્ડિંગ ટેકનોલોજી અને ટકાઉ કોસ્ટલ ડેવલપમેન્ટમાં સ્ટાર્ટઅપ્સને ભંડોળ, માર્ગદર્શન અને ઔદ્યોગિક ભાગીદારી પ્રદાન કરીને ટેકો આપે છે.

RISE - સંશોધન, નવીનતા, સ્ટાર્ટઅપ્સ અને ઉદ્યોગસાહસિકતાના સિદ્ધાંતો પર આધારિત, S2I2 ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિને પ્રોત્સાહન આપશે, ઉદ્યોગ સ્પર્ધાત્મકતા વધારશે અને આર્થિક વૃદ્ધિને વેગ આપશે. સાગરમાલા 2.0ની સાથે, આ પહેલ દરિયાઈ શ્રેષ્ઠતા અને ટકાઉ દરિયાકાંઠાના વિકાસ પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત બનાવે છે, જે વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક અને ભવિષ્ય માટે તૈયાર દરિયાઈ ઇકોસિસ્ટમ માટે માર્ગ મોકળો કરે છે.

સાગરમાલા કાર્યક્રમનાં ઉદ્દેશ્યો

બંદરોના આધુનિકીકરણ, કનેક્ટિવિટી, ઔદ્યોગિકરણ અને કૌશલ્ય વિકાસ પર વ્યૂહાત્મક ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની સાથે સાગરમાલા કાર્યક્રમ આર્થિક વિસ્તરણ માટેના નવા માર્ગોની પણ તકો ખોલી રહ્યો છે અને ભારતને વૈશ્વિક દરિયાઈ પાવરહાઉસ તરીકે સ્થાપિત કરી રહ્યો છે. સાગરમાલાની દ્રષ્ટિ ભારતની લોજિસ્ટિક્સ સ્પર્ધાત્મકતા અને વ્યાપક અર્થતંત્ર પર સંભવિત પરિવર્તનશીલ અસર કરી શકે છે. તેના મુખ્ય હેતુઓ નીચે મુજબ છે:

સાગરમાલા કાર્યક્રમનાં ઘટકો

સાગરમાલા કાર્યક્રમમાં ભારતના દરિયાઈ ક્ષેત્રને પરિવર્તન લાવવાના હેતુથી અનેક મુખ્ય ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે. સાગરમાલા કાર્યક્રમ હેઠળના પ્રોજેક્ટ્સના એકંદર સેટને નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે 5 સ્તંભો અને 24 શ્રેણીઓમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે.

સાગરમાલા હેઠળ પ્રોજેક્ટ અમલીકરણ અને ભંડોળ

સાગરમાલા કાર્યક્રમ પ્રોજેક્ટની ઓળખ અને અમલીકરણ માટે વ્યૂહાત્મક, હિસ્સેદાર-સંચાલિત અભિગમને અનુસરે  છે. પ્રોજેક્ટ્સની પસંદગી મુખ્ય બંદરોના માસ્ટર પ્લાનિંગ, રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય સંચાલન સમિતિઓની બેઠકો અને અમલીકરણ એજન્સીઓની દરખાસ્તોના આધારે કરવામાં આવે છે. નિયમિત પુનઃગઠન અને દેખરેખ સુસંગતતા અને કાર્યક્ષમતાની ખાતરી આપે છે.

અમલીકરણ પદ્ધતિ

મુખ્ય બંદરો, કેન્દ્રીય મંત્રાલયો, રાજ્ય સરકારો, રાજ્ય દરિયાઈ બોર્ડ અને અન્ય સંબંધિત એજન્સીઓ વિવિધ પ્રોજેક્ટ હાથ ધરે છે.

ભંડોળનું માળખું

ખાનગી રોકાણ, સંસ્થાકીય ભંડોળ અને સરકારી સહાયનો લાભ લઈને સાગરમાલા બંદર-સંચાલિત આર્થિક વૃદ્ધિને આગળ ધપાવે છે  અને ભારતના દરિયાઈ માળખાને વધારે છે.

નિષ્કર્ષ

 સાગરમાલા કાર્યક્રમ બંદરોની આગેવાની હેઠળની આર્થિક વૃદ્ધિ, માળખાગત સુવિધાનું આધુનિકીકરણ અને વૈશ્વિક વેપાર સ્પર્ધાત્મકતાને વેગ આપીને ભારતનાં દરિયાઈ ક્ષેત્રમાં પરિવર્તન લાવી રહ્યો છે.  રૂ. 5.5 લાખ કરોડના 839 પ્રોજેક્ટો સાથે તેણે નોંધપાત્ર પરિણામો આપ્યાં છે. જેમાં દરિયા કિનારાના શિપિંગમાં 118 ટકાની વૃદ્ધિ, આંતરિક જળમાર્ગના કાર્ગોની હેરફેરમાં 700 ટકાનો વધારો અને નવ ભારતીય બંદરો વિશ્વના ટોચના 100 બંદરોમાં સ્થાન ધરાવે છે. આ સફળતાના આધારે સાગરમાલા 2.0 અને સાગરમાલા સ્ટાર્ટઅપ ઇનોવેશન ઇનિશિયેટિવ (S2I2)  રૂ. 12 લાખ કરોડનું રોકાણ કરશે, જહાજનિર્માણ, સમારકામ અને રિસાયક્લિંગને મજબૂત બનાવશે અને ભારતને દરિયાઈ નવીનીકરણ અને ટકાઉપણાના કેન્દ્ર તરીકે સ્થાન આપશે. વિકસિત ભારત અને ભારત 2047માં આયોજિત  ભારત સરકાર ભવિષ્ય માટે તૈયાર, વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક દરિયાઈ ઇકોસિસ્ટમ તરફ આગળ વધી રહી છે, જે આર્થિક વૃદ્ધિ, રોજગારીનાં સર્જન અને બ્લ્યુ ઇકોનોમીમાં નેતૃત્વને ઇંધણ પૂરું પાડે છે.

સંદર્ભો

· https://sagarmala.gov.in/about-sagarmala/introduction

· https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2113023#:~:text=Sagarmala%202.0%20is%20a%20visionary,crore%20over%20the%20next%20decade.

· https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1992273

· https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2113023

· https://sagarmala.gov.in/project/port-modernization

· https://sagarmala.gov.in/project/port-connectivity

· https://sagarmala.gov.in/project/port-led-industrialization

· https://sagarmala.gov.in/project/coastal-community-development

· https://sagarmala.gov.in/projects/coastal-shipping-inland-waterways

· https://sagarmala.gov.in/projects/projects-under-sagarmala\

પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2116138) Visitor Counter : 44