સારાંશ

 

પરિચય

"મેક ઇન ઇન્ડિયા" પહેલ શરૂ થયા પછી ભારતનું સંરક્ષણ ઉત્પાદન અસાધારણ ગતિએ વધ્યું છે. જે નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં રૂ. 1.27 લાખ કરોડના વિક્રમી સ્તરે પહોંચ્યું છે. એક સમયે વિદેશી સપ્લાયર્સ પર નિર્ભર, આ દેશ હવે સ્વદેશી ઉત્પાદનમાં એક ઉભરતા બળ તરીકે ઉભો છે. જે સ્વદેશી ક્ષમતાઓ દ્વારા તેની લશ્કરી તાકાતને આકાર આપે છે. આ બદલાવ આત્મનિર્ભરતા પ્રત્યેની મજબૂત પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ભારત માત્ર તેની સુરક્ષા જરૂરિયાતોને જ પૂર્ણ કરતું નથી, પરંતુ એક મજબૂત સંરક્ષણ ઉદ્યોગનું નિર્માણ પણ કરે છે જે આર્થિક વિકાસમાં ફાળો આપે છે.

વ્યૂહાત્મક નીતિઓએ આ ગતિને વેગ આપ્યો છે, જેણે ખાનગી ભાગીદારી, તકનીકી નવીનતા અને અદ્યતન લશ્કરી પ્લેટફોર્મના વિકાસને પ્રોત્સાહિત કર્યા છે. સંરક્ષણ બજેટમાં 2013-14માં ₹2.53 લાખ કરોડથી વધીને 2025-26માં ₹6.81 લાખ કરોડ થયું હતું, જે તેના લશ્કરી માળખાને મજબૂત કરવાના રાષ્ટ્રના નિર્ધારને રેખાંકિત કરે છે.

આત્મનિર્ભરતા અને આધુનિકીકરણ માટેની આ પ્રતિબદ્ધતા એડવાન્સ્ડ ટોડ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ (ATAGS)ની ખરીદી માટે કેબિનેટ કમિટી ઓન સિક્યુરિટી (CCS) દ્વારા તાજેતરમાં આપવામાં આવેલી મંજૂરીમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. જે આર્મીની ફાયરપાવરને વધારવા માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. આ સોદામાં 155mm/52 કેલિબર ગનના 307 યુનિટ્સ અને 327 હાઇ મોબિલિટી 6x6 ગન ટોઇંગ વ્હિકલ્સ સામેલ છે, જે બાય ઇન્ડિયન-સ્વદેશી ડિઝાઇન્ડ, વિકસિત અને મેન્યુફેક્ચર્ડ (IDDM) કેટેગરી હેઠળ 15 આર્ટિલરી રેજિમેન્ટને સજ્જ કરે છે. જેનો અંદાજિત ખર્ચ ₹7,000 કરોડ છે. ડીઆરડીઓ દ્વારા ભારત ફોર્જ અને ટાટા એડવાન્સ્ડ સિસ્ટમ્સ સાથે વિકસાવવામાં આવેલી એટીએજીએસ એક અત્યાધુનિક આર્ટિલરી સિસ્ટમ છે, જે 40+ કિ.મી.ની રેન્જ, અદ્યતન ફાયર કન્ટ્રોલ, પ્રિસિઝન ટાર્ગેટિંગ, ઓટોમેટેડ લોડિંગ અને રિકોઇલ મેનેજમેન્ટ ધરાવે છે, જેનું તમામ વિસ્તારોમાં ભારતીય સેના દ્વારા સંપૂર્ણ પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે.

આધુનિક યુદ્ધજહાજો, લડાકુ વિમાનો, આર્ટિલરી સિસ્ટમ અને અત્યાધુનિક શસ્ત્રોનું નિર્માણ દેશની અંદર થઈ રહ્યું છે, ત્યારે ભારત હવે વૈશ્વિક સંરક્ષણ ઉત્પાદન ક્ષેત્રમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી રહ્યું છે.

સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં ઉછાળો

ભારતે નાણાકીય વર્ષ 2023-24 દરમિયાન મૂલ્યની દ્રષ્ટિએ સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં અત્યાર સુધીની સૌથી ઊંચી વૃદ્ધિ હાંસલ કરી છે, જે પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં સરકારી નીતિઓ અને પહેલોના સફળ અમલીકરણથી પ્રેરિત છે. જે અંતર્ગત પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની આગેવાની હેઠળની પહેલોનો સફળતાપૂર્વક અમલ કરવામાં આવ્યો છે અને આ વૃદ્ધિ હાંસલ કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. સંરક્ષણ ઉત્પાદનનું મૂલ્ય વધીને ₹1,27,265 કરોડની વિક્રમી સપાટીએ પહોંચી ગયું છે. જે 2014-15માં રૂ.46,429 કરોડ હતું, તે 174 ટકાનો પ્રભાવશાળી વધારો દર્શાવે છે, એમ તમામ ડિફેન્સ પબ્લિક સેક્ટર અંડરટેકિંગ્સ (DPSU), અન્ય જાહેર ક્ષેત્રના એકમો, સંરક્ષણ ચીજવસ્તુઓનું ઉત્પાદન કરતા અન્ય જાહેર ક્ષેત્રના એકમો અને ખાનગી કંપનીઓના ડેટા અનુસાર છે.

આ વૃદ્ધિને મેક ઇન ઇન્ડિયા પહેલ દ્વારા વેગ મળ્યો છે, જેણે ધનુષ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ, એડવાન્સ ટોડ આર્ટિલરી ગન સિસ્ટમ (ATAGS), મેઇન બેટલ ટેન્ક (MBT) અર્જુન, લાઇટ સ્પેશિયાલિસ્ટ વાહનો, હાઇ મોબિલિટી વાહનો, લાઇટ કોમ્બેટ એરક્રાફ્ટ (LCA) તેજસ, એડવાન્સ લાઇટ હેલિકોપ્ટર (ALH), લાઇટ યુટિલિટી હેલિકોપ્ટર (LUH) સહિતના અદ્યતન સૈન્ય પ્લેટફોર્મના વિકાસને સક્ષમ બનાવ્યું છે.  આકાશ મિસાઇલ સિસ્ટમ, વેપન લોકેટિંગ રડાર, થ્રીડી ટેક્ટિકલ કન્ટ્રોલ રડાર અને સોફ્ટવેર ડિફાઇન્ડ રેડિયો (SDR) તેમજ ડિસ્ટ્રોયર, સ્વદેશી એરક્રાફ્ટ કેરિયર્સ, સબમરીન, ફ્રિગેટ્સ, કોર્વેટ્સ, ફાસ્ટ પેટ્રોલ વેસલ્સ, ફાસ્ટ એટેક ક્રાફ્ટ અને ઓફશોર પેટ્રોલિંગ જહાજો જેવા અદ્યતન લશ્કરી પ્લેટફોર્મના વિકાસને સક્ષમ બનાવ્યા છે.

મુખ્ય મુદ્દાઓ:

• સંરક્ષણ ઉપકરણોનો 65 ટકા હિસ્સો હવે સ્થાનિક સ્તરે ઉત્પાદિત થાય છે, જે અગાઉની 65-70 ટકા આયાત નિર્ભરતાથી નોંધપાત્ર ફેરફાર છે, જે સંરક્ષણમાં ભારતની આત્મનિર્ભરતા દર્શાવે છે.

• મજબૂત સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક આધારમાં 16 ડીપીએસયુ, 430થી વધારે લાઇસન્સ પ્રાપ્ત કંપનીઓ અને આશરે 16,000 એમએસએમઇ સામેલ છે, જે સ્વદેશી ઉત્પાદન ક્ષમતાને મજબૂત કરે છે.

• ખાનગી ક્ષેત્ર નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે, જે કુલ સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં 21 ટકાનું યોગદાન આપે છે, નવીનતા અને કાર્યદક્ષતાને પ્રોત્સાહન આપે છે.

• ભારતે 2029 સુધીમાં સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં ₹3 લાખ કરોડનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે, જે વૈશ્વિક સંરક્ષણ ઉત્પાદન કેન્દ્ર તરીકેની તેની સ્થિતિને મજબૂત બનાવે છે.

સંરક્ષણ નિકાસમાં અભૂતપૂર્વ વૃદ્ધિ

સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં ભારતનું વિસ્તરતું વૈશ્વિક પદચિહ્ન સ્વનિર્ભરતા અને વ્યૂહાત્મક નીતિગત હસ્તક્ષેપો પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતાનું સીધું પરિણામ છે. નાણાકીય વર્ષ 2013-14માં સંરક્ષણ નિકાસ ₹686 કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં ₹21,083 કરોડની સર્વોચ્ચ સપાટીએ પહોંચી ગઈ છે, જે છેલ્લા એક દાયકામાં 30 ગણો વધારો દર્શાવે છે.

મુખ્ય મુદ્દાઓ:

• સંરક્ષણ નિકાસ 21 ગણી વધી છે, જે 2004-14ના દાયકામાં 4,312 કરોડ રૂપિયા હતી. જે 2014-24ના દાયકામાં વધીને 88,319 કરોડ રૂપિયા થઈ છે, જે વૈશ્વિક સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં ભારતની વિસ્તરતી ભૂમિકાને ઉજાગર કરે છે.

• સંરક્ષણ નિકાસ વાર્ષિક ધોરણે 32.5 ટકા વધીને નાણાકીય વર્ષ 2022-23માં ₹15,920 કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં ₹21,083 કરોડ થઈ છે.

• ભારતના વિવિધ નિકાસ પોર્ટફોલિયોમાં બુલેટપ્રૂફ જેકેટ્સ, ડોર્નિયર (DO-228) એરક્રાફ્ટ, ચેતક હેલિકોપ્ટર્સ, ફાસ્ટ ઇન્ટરસેપ્ટર બોટ અને લાઇટવેઇટ ટોરપીડોનો સમાવેશ થાય છે.

• ઉલ્લેખનીય છે કે, 'મેડ ઇન બિહાર'ના બૂટ હવે રશિયન આર્મીના ગિયરનો ભાગ છે, જે ભારતના ઉચ્ચ ઉત્પાદન ધોરણોને ઉજાગર કરે છે.

• ભારત હવે 100થી વધુ દેશોમાં સંરક્ષણ ઉપકરણોની નિકાસ કરે છે, જેમાં અમેરિકા, ફ્રાન્સ અને આર્મેનિયા વર્ષ 2023-24માં ટોચના ખરીદદારો તરીકે ઉભરી આવ્યા છે.

• સરકારનું લક્ષ્ય 2029 સુધીમાં સંરક્ષણ નિકાસમાં 50,000 કરોડ રૂપિયા હાંસલ કરવાનું છે, જે આર્થિક વિકાસને વેગ આપવાની સાથે સાથે વૈશ્વિક સંરક્ષણ ઉત્પાદન કેન્દ્ર તરીકે ભારતની ભૂમિકાને મજબૂત કરશે.

ઇનોવેશન્સ ફોર ડિફેન્સ એક્સેલન્સ (iDEX)

એપ્રિલ, 2018માં શરૂ થયેલી ઇનોવેશન્સ ફોર ડિફેન્સ એક્સેલન્સ (iDEX)એ સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસમાં નવીનતા અને ટેકનોલોજીનાં વિકાસ માટે એક સમૃદ્ધ ઇકોસિસ્ટમ ઊભી કરી છે. એમએસએમઇ, સ્ટાર્ટઅપ્સ, વ્યક્તિગત નવપ્રવર્તકો, સંશોધન અને વિકાસ સંસ્થાઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને જોડીને આઇડીઇએક્સ (iDEX) એ નવીન ટેક્નોલૉજીઓ વિકસાવવા માટે રૂ. 1.5 કરોડ સુધીની ગ્રાન્ટ પૂરી પાડી છે. સંરક્ષણ તકનીકમાં આત્મનિર્ભરતા વધારવા માટે, આઈડીઇએક્સને રૂ. 449.62 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે, જેમાં iDEX સાથે તેની પેટા-યોજના પ્રમોટિંગ ડેવલપમેન્ટ ઓફ ઇનોવેટિવ ટેક્નોલોજીસ (ADITI)નો સમાવેશ થાય છે. ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, 619 સ્ટાર્ટઅપ્સ અને MSMEs ને સામેલ કરતા 549 ઇશ્યૂ સ્ટેટમેન્ટ ખોલવામાં આવ્યા છે, અને 430 iDEX કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા છે.

 

આ યોજનાનાં ત્રણ મુખ્ય ઉદ્દેશો છેઃ

1. ભારતીય સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસ ક્ષેત્ર માટે નવી, સ્વદેશી અને નવીન ટેકનોલોજીના ઝડપી વિકાસની સુવિધા પૂરી પાડવી, જેથી ટૂંકા ગાળામાં તેમની જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરી શકાય.

2. સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસ ક્ષેત્રો માટે સહ-સર્જનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નવીન સ્ટાર્ટઅપ્સ સાથે જોડાણની સંસ્કૃતિનું નિર્માણ કરવું.

3. સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસનાં ક્ષેત્રોમાં ટેકનોલોજીનાં સહ-સર્જન અને સહ-નવીનતાની સંસ્કૃતિનું નિર્માણ કરવું.

તાજેતરમાં લોન્ચ થયેલી અદિતિ યોજનાનો ઉદ્દેશ સેટેલાઇટ કમ્યુનિકેશન, એડવાન્સ સાયબર ટેકનોલોજી, સ્વાયત્ત શસ્ત્રો, સેમિકન્ડક્ટર્સ, આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ, ક્વોન્ટમ ટેકનોલોજી, ન્યુક્લિયર ટેકનોલોજી અને અંડરવોટર સર્વેલન્સ જેવી મહત્ત્વપૂર્ણ અને વ્યૂહાત્મક ટેકનોલોજીને ટેકો આપવાનો છે. આ યોજના હેઠળ નવપ્રવર્તકોને ₹25 કરોડ સુધીની ગ્રાન્ટ આપવામાં આવે છે.

સ્ટાર્ટઅપ્સ અને એમએસએમઇને ટેકો આપવાની પોતાની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત કરતા, સંરક્ષણ મંત્રાલયે ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં સશસ્ત્ર દળો માટે આઇડીઇએક્સ સ્ટાર્ટઅપ્સ અને એમએસએમઇ પાસેથી રૂ. 2,400 કરોડથી વધુની કિંમતની 43 વસ્તુઓની ખરીદીને પણ મંજૂરી આપી દીધી છે. આ ઉપરાંત ₹ 1,500 કરોડથી વધુના પ્રોજેક્ટને વિકાસ માટે મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

સમર્થ: ભારતના સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં સ્વદેશીકરણનું પ્રદર્શન

એરો ઇન્ડિયા 2025ના કાર્યક્રમ 'સમર્થ'માં સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં સ્વદેશીકરણ અને નવીનીકરણની સફળતાની ગાથા પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો, જેમાં સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં ભારતની પ્રગતિનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું હતું. આ કાર્યક્રમમાં 33 મુખ્ય સ્વદેશી વસ્તુઓ સામેલ હતી, જેમાંથી 24 ડિફેન્સ પબ્લિક સેક્ટર અંડરટેકિંગ્સ (DPSU), ડિફેન્સ રિસર્ચ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ ઓર્ગેનાઇઝેશન (DRDO) અને ભારતીય નૌકાદળ દ્વારા વિકસિત કરવામાં આવી હતી તેમજ આઇડીઇએક્સના નવ સફળ ઇનોવેશન પ્રોજેક્ટ્સ સામેલ હતા.

પ્રદર્શિત થતી મુખ્ય સ્વદેશી વસ્તુઓમાં આ સામેલ હતી:

• એન્ટી-એરક્રાફ્ટ મશીન ગનનો ઇલેક્ટ્રો બ્લોક
• સબમરીન માટે ઇલેક્ટ્રિક મોબાઇલ પાર્ટ
• HMV 6x6 માટે ટોર્સિયન બાર સસ્પેન્શન
• LCA MK-I/II અને LCH ઘટકો માટે એક્સટ્રુડેડ એલ્યુમિનિયમ એલોય
• ભારતીય હાઈ-ટેમ્પરેચર એલોય (IHTA)
• VPX-135 સિંગલ બોર્ડ કમ્પ્યૂટર
• નેવલ એન્ટિ-શિપ મિસાઇલ (શોર્ટ રેન્જ)
• રુદ્રM II મિસાઇલ
• C4ISR સિસ્ટમ
• DIFM R118 ઇલેક્ટ્રોનિક વોરફેર સિસ્ટમ્સ

આ ઇવેન્ટમાં એઆઇ-સંચાલિત વિશ્લેષણાત્મક પ્લેટફોર્મ્સ, નેક્સ્ટ-જનરેશન સર્વેલન્સ સિસ્ટમ્સ, ક્વોન્ટમ-સિક્યોર કમ્યુનિકેશન ટેકનોલોજી અને કાઉન્ટર-ડ્રોન પગલાંમાં સફળતાઓ પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો. 4G/LTE TAC-LAN, ક્વોન્ટમ કી ડિસ્ટ્રિબ્યુશન (QKD) સિસ્ટમ, સ્માર્ટ કમ્પ્રેસ્ડ બ્રીધિંગ એપરેટસ અને સશસ્ત્ર દળો માટે એડવાન્સ્ડ ઓટોનોમસ સિસ્ટમ જેવી નવીનતાઓ ભારતના વિકસતા સંરક્ષણ પરિદ્રશ્યને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

ભારતીય સેનાના કાર્યકારી પડકારો અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ, ઉદ્યોગ સ્ટાર્ટઅપ્સ અને સંશોધન સંસ્થાઓ દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલા નવીન ઉકેલો વચ્ચેના અંતરને દૂર કરવાના પ્રયાસો ચાલી રહ્યા છે. વધુમાં, ડેટા-કેન્દ્રિત વાતાવરણમાં, ખાસ કરીને ઉભરતી પરિવર્તનશીલ તકનીકોના પ્રકાશમાં, મલ્ટિ-ડોમેન કામગીરી હાથ ધરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.

સમર્થ્ય સંરક્ષણ ટેકનોલોજીમાં આત્મનિર્ભરતા પ્રત્યેની ભારતની પ્રતિબદ્ધતાનો પુરાવો છે, જે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા માટે અદ્યતન, સ્વદેશી ઉકેલો વિકસાવવાની તેની ક્ષમતાને મજબૂત કરે છે.

આત્મનિર્ભરતાને આગળ ધપાવવી

સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં આત્મનિર્ભરતાના ભારતના પ્રયાસોએ વિદેશી સપ્લાયર્સ પરની તેની નિર્ભરતામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કર્યો છે. વ્યૂહાત્મક નીતિઓ અને સ્વદેશી નવીનતાઓ દ્વારા, દેશ અત્યાધુનિક લશ્કરી પ્લેટફોર્મ વિકસાવી રહ્યો છે, જે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને આર્થિક વિકાસ બંનેને મજબૂત બનાવે છે.

સ્વ-નિર્ભરતા થ્રુ જોઈન્ટ એક્શન ઈનિશિએટિવ (SRIJAN)

• ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ ડિફેન્સ પ્રોડક્શન (DDP) દ્વારા ઓગસ્ટ 2020માં ભારત હેઠળ સ્વદેશીકરણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
• તે સંરક્ષણ જાહેર ક્ષેત્રનાં એકમો (DPSU) અને સશસ્ત્ર દળો (SHQ) માટે સ્થાનિક ઉત્પાદન માટે આયાતી ચીજવસ્તુઓની યાદી બનાવવા માટેનાં સામાન્ય મંચ તરીકે કામ કરે છે.
• ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં, 38,000 થી વધુ વસ્તુઓ ઉપલબ્ધ છે, જેમાં 14,000 થી વધુ સફળતાપૂર્વક સ્વદેશીકરણ કરવામાં આવ્યું છે.

હકારાત્મક સ્વદેશીકરણ યાદીઓ (PIL)

• ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ ડિફેન્સ પ્રોડક્શન (DDP) અને ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ મિલિટરી અફેર્સ (DMA)એ LRU, એસેમ્બલીઓ, સબ-એસેમ્બલીઝ, સબ-સિસ્ટમ્સ, સ્પેર્સ, કોમ્પોનેન્ટ્સ અને હાઇ-એન્ડ મટિરિયલ્સ માટે પાંચ પોઝિટિવ ઇન્ડિજનાઇઝેશન લિસ્ટ્સ (PIL) જારી કર્યા છે.
• આ સૂચિઓ નિયત સમયરેખાઓ નક્કી કરે છે, જેનાથી આગળ પ્રાપ્તિ સ્થાનિક ઉત્પાદકો સુધી મર્યાદિત રહેશે.
• સૂચિબદ્ધ 5,500થી વધુ આઇટમ્સમાંથી, ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં 3,000થી વધુ સ્વદેશીકરણ કરવામાં આવી છે.
• મુખ્ય સ્વદેશી ટેકનોલોજીમાં આર્ટિલરી ગન, એસોલ્ટ રાઇફલ્સ, કોર્વેટ્સ, સોનાર સિસ્ટમ, ટ્રાન્સપોર્ટ એરક્રાફ્ટ, લાઇટ કોમ્બેટ હેલિકોપ્ટર્સ (LCH), રડાર, પૈડાંવાળા બખ્તરબંધ પ્લેટફોર્મ, રોકેટ, બોમ્બ, બખ્તરબંધ કમાન્ડ પોસ્ટ વાહનો અને બખ્તરબંધ ડોઝરનો સમાવેશ થાય છે.

સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક કોરિડોર

• સંરક્ષણ ઉત્પાદનને વેગ આપવા માટે ઉત્તર પ્રદેશ અને તમિલનાડુમાં બે ડિફેન્સ ઇન્ડસ્ટ્રીયલ કોરિડોર (DIC)ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. આ કોરિડોર આ ક્ષેત્રમાં રોકાણ કરતી કંપનીઓને પ્રોત્સાહનો પ્રદાન કરે છે.
• ઉત્તરપ્રદેશનાં 6 નોડ એટલે કે આગ્રા, અલીગઢ, ચિત્રકૂટ, ઝાંસી, કાનપુર અને લખનઉ તથા તમિલનાડુનાં 5 નોડ્સ એટલે કે ચેન્નાઈ, કોઇમ્બતૂર, હોસુર, સાલેમ અને તિરુચિરાપલ્લીમાં રૂ. 8,658 કરોડથી વધારેનું રોકાણ થઈ ચૂક્યું છે.
• ફેબ્રુઆરી 2025 સુધીમાં 253 એમઓયુ પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા છે, જેમાં ₹53,439 કરોડનું સંભવિત રોકાણ છે.

વેપાર વાણિજ્ય સરળ કરવું (EoDB)

• સરકારે સંરક્ષણ ઉત્પાદન ક્ષેત્રે વેપાર કરવામાં સરળતા સુધારવા માટે ઘણા પગલાં રજૂ કર્યા છે.
• ભાગો અને ઘટકો માટે નિકાસ અધિકૃતતાની માન્યતા બે વર્ષથી વધારીને ઓર્ડર અથવા ઘટક, બેમાંથી જે પણ મોડું થાય તે પૂર્ણ કરવામાં આવી છે.
• 2019 માં મેન્યુફેક્ચરિંગ લાઇસન્સની જરૂર હોય તેવી વસ્તુઓની સંખ્યા ઘટાડવા માટે સંરક્ષણ ઉત્પાદન સૂચિને સુવ્યવસ્થિત કરવામાં આવી હતી.
• રોકાણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સપ્ટેમ્બર, 2019માં સંરક્ષણ ચીજવસ્તુઓના ભાગો અને ઘટકોને લાઇસન્સ રદ કરવામાં આવ્યા હતા.
• ઇન્ડસ્ટ્રીઝ (ડેવલપમેન્ટ એન્ડ રેગ્યુલેશન) એક્ટ, 1951 હેઠળ સંરક્ષણ લાઇસન્સની માન્યતા ત્રણ વર્ષથી વધારીને 15 વર્ષ કરવામાં આવી છે, જેમાં વધુ 18 વર્ષ સુધીનો એક્સ્ટેંશન વિકલ્પ આપવામાં આવ્યો છે.
• સંરક્ષણ ક્ષેત્રની 436 કંપનીઓને 700થી વધુ ઔદ્યોગિક લાઇસન્સ આપવામાં આવ્યા છે.
• એન્ડ-ટુ-એન્ડ ડિજિટલ નિકાસ અધિકૃતતા પ્રણાલીની રજૂઆતથી કાર્યક્ષમતામાં સુધારો થયો છે, જેમાં ગયા નાણાકીય વર્ષમાં 1,500થી વધુ અધિકૃતતા જારી કરવામાં આવી છે.

મેક પ્રોજેક્ટ્સઃ સ્વદેશી સંરક્ષણ નવીનતાનું ચાલન

સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં સ્વદેશી ડિઝાઇન અને વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ડિફેન્સ પ્રોક્યોરમેન્ટ પ્રોસિજર (DPP-2006)માં મેક પ્રક્રિયા સૌપ્રથમ વખત રજૂ કરવામાં આવી હતી. વર્ષ 2016, 2018 અને 2020માં સંશોધન મારફતે તેને સરળ અને સુવ્યવસ્થિત કરવામાં આવ્યું છે, જે સરકારી અને ખાનગી ઉદ્યોગો એમ બંને દ્વારા સંરક્ષણ ઉપકરણો, વ્યવસ્થાઓ અને ઘટકોનો ઝડપી વિકાસ સુનિશ્ચિત કરે છે.

મેક પ્રોજેક્ટ્સને ત્રણ કેટેગરીમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે:

મેક-1 (સરકાર દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે)

• પ્રોટોટાઇપ ડેવલપમેન્ટ માટે 70% સુધીનું સરકારી ભંડોળ (ડેવલપમેન્ટ એજન્સી દીઠ ₹250 કરોડ જેટલું મર્યાદિત).
• ઓછામાં ઓછું 50 ટકા સ્વદેશી કન્ટેન્ટ (IC) જરૂરી છે.

મેક-II (ઉદ્યોગ ભંડોળ પૂરું પાડેલ)

• આયાત અવેજી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જે સ્થાનિક ઉદ્યોગોને મહત્વપૂર્ણ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓ વિકસાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે.
• ઓછામાં ઓછું 50 ટકા સ્વદેશી કન્ટેન્ટ (IC) જરૂરિયાત સાથે કોઈ સરકારી ભંડોળ નહીં.

મેક-III (ટેકનોલોજી હસ્તાંતરણ મારફતે ભારતમાં ઉત્પાદિત – ToT)

• વિદેશી ઓઈએમમાંથી ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર (ToT) હેઠળ ભારતમાં ઉત્પાદનનો સમાવેશ થાય છે.
• કોઈ ડિઝાઇન અને ડેવલપમેન્ટ નથી, પરંતુ ઓછામાં ઓછી 60% સ્વદેશી સામગ્રી (IC) ની જરૂર પડે છે.

મુખ્ય મુદ્દાઓ:

• 24 માર્ચ, 2025 સુધીમાં મેક પહેલ હેઠળ કુલ 145 પ્રોજેક્ટ્સ હાથ ધરવામાં આવ્યા છે, જેમાં 171 ઉદ્યોગોની ભાગીદારી છે, જે સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદનને વેગ આપે છે.

• આ પહેલમાં 40 મેક-1 પ્રોજેક્ટ્સ (સરકારી ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે), 101 મેક-2 પ્રોજેક્ટ્સ (ઉદ્યોગ દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે) અને 4 મેક-3 પ્રોજેક્ટ્સ (ટીઓટી મારફતે ઉત્પાદન), સંરક્ષણ ઉત્પાદનમાં આત્મનિર્ભરતાને મજબૂત કરવા માટે સામેલ છે.

અન્ય મુખ્ય મુદ્દાઓ

તાજેતરના વર્ષોમાં ભારત સરકારે દેશની સંરક્ષણ ઉત્પાદન ક્ષમતાઓને વેગ આપવા અને આત્મનિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી પરિવર્તનકારી પહેલની શ્રેણીબદ્ધ પહેલનો અમલ કર્યો છે. આ પગલાં રોકાણને આકર્ષવા, સ્થાનિક ઉત્પાદન વધારવા અને પ્રાપ્તિ પ્રક્રિયાઓને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે તૈયાર કરવામાં આવ્યાં છે. પ્રત્યક્ષ વિદેશી રોકાણ (FDI)ની મર્યાદાને ઉદાર બનાવવાથી માંડીને સ્વદેશી ઉત્પાદનને પ્રાથમિકતા આપવા સુધી, આ પહેલો ભારતના સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક આધારને મજબૂત કરવાની મજબૂત પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. નીચેના મુદ્દાઓ સરકારની મુખ્ય પહેલની રૂપરેખા આપે છે જે સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં વિકાસ અને નવીનતાને આગળ વધારવામાં મહત્વપૂર્ણ રહી છે.

• ઉદાર એફડીઆઇ નીતિ: સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં વિદેશી સીધા રોકાણ (FDI)ને સપ્ટેમ્બર, 2020માં ઉદાર બનાવવામાં આવ્યું હતું, જેથી વિદેશી રોકાણને આકર્ષિત કરી શકાય, જેમાં ઓટોમેટિક રૂટ મારફતે 74 ટકા સુધી એફડીઆઇની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી અને સરકારી માર્ગ મારફતે 74 ટકાથી વધારે એફડીઆઇને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. એપ્રિલ 2000થી સંરક્ષણ ઉદ્યોગોમાં કુલ એફડીઆઈ 21.74 મિલિયન ડોલર છે.

• ટાટા એરક્રાફ્ટ કોમ્પ્લેક્સ: વડોદરામાં ઓક્ટોબર 2024માં ટાટા એરક્રાફ્ટ કોમ્પ્લેક્સનું ઉદઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું. જેમાં સી -295 એરક્રાફ્ટના ઉત્પાદન માટે, પ્રોગ્રામ હેઠળ 56 માંથી 40 મેડ-ઇન-ઇન્ડિયા એરક્રાફ્ટ સાથે સંરક્ષણમાં વધારો કરવામાં આવ્યો હતો.

• મંથન: બેંગલુરુમાં એરો ઇન્ડિયા 2025 દરમિયાન આયોજિત વાર્ષિક સંરક્ષણ નવીનતા કાર્યક્રમ મંથનમાં અગ્રણી નવપ્રવર્તકો, સ્ટાર્ટઅપ્સ, એમએસએમઇ, શિક્ષણવિદો, રોકાણકારો અને સંરક્ષણ અને એરોસ્પેસ ક્ષેત્રોના ઉદ્યોગ અગ્રણીઓને એકઠા કરવામાં આવ્યા હતા, જેમાં તકનીકી પ્રગતિઓ અને અખંડ ભારત પ્રત્યે સરકારની પ્રતિબદ્ધતામાં વિશ્વાસની પુષ્ટિ કરવામાં આવી હતી.

• ડિફેન્સ ટેસ્ટિંગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સ્કીમ (DTIS): ડીટીઆઇએસનો ઉદ્દેશ એરોસ્પેસ અને સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં આઠ ગ્રીનફિલ્ડ પરીક્ષણ અને સર્ટિફિકેશન સુવિધાઓ સ્થાપિત કરવા માટે નાણાકીય સહાય પૂરી પાડીને સ્વદેશીકરણને વેગ આપવાનો છે, જેમાં માનવરહિત હવાઈ પ્રણાલીઓ, ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ, ઇલેક્ટ્રો-ઓપ્ટિક્સ અને સંદેશાવ્યવહાર જેવા ક્ષેત્રોમાં સાત પરીક્ષણ સુવિધાઓને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

• સ્થાનિક ખરીદીની પ્રાથમિકતા : રક્ષા અધિગ્રહણ પ્રક્રિયા (DAP)-2020 હેઠળ સ્થાનિક સ્ત્રોતોમાંથી મૂડીગત વસ્તુઓની ખરીદી પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

• સ્થાનિક ખરીદી ફાળવણી: એમઓડીએ ચાલુ નાણાકીય વર્ષ દરમિયાન સ્થાનિક ઉદ્યોગો મારફતે ખરીદી માટે રૂ. 1,11,544 કરોડના આધુનિકીકરણ બજેટના 75 ટકા ફાળવ્યા છે.

નિષ્કર્ષ

સંરક્ષણ ઉત્પાદન અને નિકાસમાં ભારતની નોંધપાત્ર હરણફાળ તેના આત્મનિર્ભર અને વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મક લશ્કરી ઉત્પાદન કેન્દ્રમાં પરિવર્તિત થવા પર ભાર મૂકે છે. વ્યૂહાત્મક નીતિગત હસ્તક્ષેપો, સ્થાનિક ભાગીદારીમાં વધારો અને સ્વદેશી નવીનતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાના સંયોજનથી દેશની સંરક્ષણ ક્ષમતાઓમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. ઉત્પાદનમાં વધારો, નિકાસમાં ઝડપથી વધારો અને મેક ઇન ઇન્ડિયા જેવી પહેલોની સફળતા સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં ભારતને હાંસલ કરવાની કટિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. વર્ષ 2029 માટે મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંકો નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યા છે, ત્યારે રાષ્ટ્ર તેના વૈશ્વિક પદચિહ્નને વધુ વિસ્તૃત કરવા માટે સજ્જ છે, જે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને આર્થિક વૃદ્ધિમાં વધારો કરવાની સાથે સાથે આંતરરાષ્ટ્રીય સંરક્ષણ બજારમાં વિશ્વસનીય ભાગીદાર તરીકેની તેની સ્થિતિને મજબૂત કરશે.

સંદર્ભો:

• https://pib.gov.in/FactsheetDetails.aspx?Id=149099&reg=3&lang=1
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2069090
• https://www.investindia.gov.in/sector/defence-manufacturing
• https://makeinindiadefence.gov.in/ #
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098485
• https://idex.gov.in/idex
• https://www.ddpmod.gov.in/offerings/schemes-and-services/idex
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098485
• સંરક્ષણ મંત્રાલય

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2114733) Visitor Counter : 52