પરિચય

જંગલો આપણા ગ્રહની જીવાદોરી છે, જે લાખો લોકોને ઓક્સિજન, ખોરાક, દવા અને આજીવિકા પ્રદાન કરે છે. તેમના ઇકોલોજીકલ મહત્વ ઉપરાંત, જંગલો વૈશ્વિક ખાદ્ય સુરક્ષાના આધારસ્તંભો છે, જે જંગલી ફળો, બીજ, મૂળ અને માંસ જેવા આવશ્યક સંસાધનો પૂરા પાડે છે. જે સ્વદેશી અને ગ્રામીણ સમુદાયોને ટેકો આપે છે. દર વર્ષે 21 માર્ચે વિશ્વ તમામ પ્રકારના જંગલોની ઉજવણી કરવા, વૃક્ષો અને જંગલોનું મહત્વ પારખવા અને તેની રક્ષા માટે પગલાં લેવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય વન દિવસની ઉજવણી કરે છે.

વર્ષ 2012માં, સંયુક્ત રાષ્ટ્રએ 21 માર્ચને આંતરરાષ્ટ્રીય વન દિવસ (આઇડીએફ) તરીકે જાહેર કર્યો હતો. જેથી જંગલોની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા વિશે ઉજવણી કરી શકાય અને જાગૃતિ ફેલાવી શકાય. દર વર્ષે સંયુક્ત ભાગીદારી ઓન ફોરેસ્ટ દ્વારા એક નવી થીમ પસંદ કરવામાં આવે છે. આ વર્ષની થીમ "જંગલો અને ખોરાક" છે, જે જંગલો અને વૈશ્વિક ખાદ્ય સુરક્ષા વચ્ચેના ઊંડા જોડાણ પર ભાર મૂકે છે.

ભારતમાં જંગલો સંસ્કૃતિ, અર્થતંત્ર અને જૈવવિવિધતા સાથે ઊંડાણપૂર્વક સંકળાયેલાં છે અને તેમનું સંરક્ષણ એ માત્ર પર્યાવરણીય જરૂરિયાત જ નથી. પરંતુ એક મૂળભૂત જવાબદારી પણ છે. આ દિશામાં ભારત સરકારના પર્યાવરણ, વન અને જળવાયુ પરિવર્તન મંત્રાલય અને સંબંધિત મંત્રાલયોએ વિવિધ યોજનાઓ શરૂ કરી છે. જે જંગલોને ખાદ્ય સુરક્ષા, પોષણ અને આજીવિકા સાથે જોડે છે.

રાષ્ટ્રીય એગ્રોફોરેસ્ટ્રી પોલિસી

એગ્રોફોરેસ્ટ્રી એ ટકાઉ જમીન-ઉપયોગ પ્રણાલી છે જે કૃષિ ઉત્પાદકતા વધારવા, જમીનની ફળદ્રુપતા સુધારવા અને ખેડૂતો માટે વધારાની આવકનો સ્ત્રોત પૂરો પાડવા માટે વૃક્ષો અને પાકને સંકલિત કરે છે. તેની સંભવિતતાને ઓળખીને ભારત સરકારે વર્ષ 2014માં રાષ્ટ્રીય એગ્રોફોરેસ્ટ્રી પોલિસી રજૂ કરી હતી, જેનો ઉદ્દેશ ખેતીની જમીનમાં વૃક્ષારોપણને પ્રોત્સાહન આપવાનો હતો.

યોજનાના ઉદ્દેશો

નેશનલ એગ્રોફોરેસ્ટ્રી સ્કીમનો ઉદ્દેશ ખેડૂતોને આબોહવાની સ્થિતિસ્થાપકતા, પર્યાવરણીય સંરક્ષણ અને આર્થિક લાભો માટે એગ્રોફોરેસ્ટ્રી અપનાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે.

અમલીકરણ વ્યૂહરચના

આ યોજના નર્સરીઓ અને  ટિશ્યુ કલ્ચર એકમો મારફતે ગુણવત્તાયુક્ત પ્લાન્ટિંગ મટિરિયલ (ક્યુપીએમ)ના ઉત્પાદન અને વિતરણ પર ભાર મૂકે  છે. આઇસીએઆર-સેન્ટ્રલ એગ્રોફોરેસ્ટ્રી રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (સીએએફઆરઆઈ) એ નોડલ એજન્સી છે. જે ટેકનિકલ સપોર્ટ, સર્ટિફિકેશન અને તાલીમ પૂરી પાડવા માટે જવાબદાર છે. આઈસીએફઆરઈ, સીએસઆઈઆર, આઈસીઆરએએફ અને રાજ્યની કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ જેવી વિવિધ સંસ્થાઓ  આ કાર્યક્રમના અસરકારક અમલીકરણ માટે સહયોગ સાધે છે.

બજાર અને આર્થિક ટેકો

એગ્રોફોરેસ્ટ્રીને નફાકારક બનાવવા માટે, આ યોજના ખેડૂતોને  ખેતરમાં ઉગાડવામાં આવતા વૃક્ષો માટે ભાવની બાંયધરીઓ અને બાય-બેક વિકલ્પો દ્વારા ટેકો આપે છે.  તે એગ્રોફોરેસ્ટ્રી ઉત્પાદનોના માર્કેટિંગ અને પ્રોસેસિંગમાં ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પણ પ્રોત્સાહિત કરે છે. તદુપરાંત, એગ્રોફોરેસ્ટ્રી બાજરીને પ્રોત્સાહન આપવાની ભારતની વ્યૂહરચના સાથે સારી રીતે સંકલિત થાય છે, કારણ કે બાજરી વૃક્ષ-આધારિત ખેતી પદ્ધતિઓમાં ખીલે છે.

ભંડોળ અને સહાયક હસ્તક્ષેપો

નર્સરીઓ  અને સંશોધન પ્રોજેક્ટ્સની સ્થાપના માટે સરકાર આર્થિક સહાય પૂરી પાડે છે.

ગ્રીન ઇન્ડિયા મિશન

ગ્રીન ઇન્ડિયા મિશન (જીઆઈએમ) જે નેશનલ મિશન ફોર અ ગ્રીન ઇન્ડિયા તરીકે પણ ઓળખાય છે, તે ભારતના આબોહવા પરિવર્તન પરની રાષ્ટ્રીય કાર્યયોજના (એનએપીસીસી)નો મુખ્ય ભાગ છે. તે એનએપીસીસી હેઠળના આઠ મિશનમાંનું એક છે. આ મિશનનો ઉદ્દેશ આબોહવામાં ફેરફારને પહોંચી વળવાની સાથે-સાથે ભારતના વન આવરણનું રક્ષણ કરવાનો, તેને પુનઃસ્થાપિત કરવાનો અને તેને વધારવાનો છે. જીઆઈએમ જૈવવિવિધતા, જળ સંસાધનો અને મેંગ્રોવ્સ અને વેટલેન્ડ્સ જેવી ઇકોસિસ્ટમને સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જ્યારે કાર્બનને શોષી લેવામાં મદદ કરે છે. જીઆઈએમ હેઠળની પ્રવૃત્તિઓ નાણાકીય વર્ષ 2015-16માં શરૂ કરવામાં આવી હતી.

મિશન લક્ષ્યો:

• જંગલ/વૃક્ષોના આવરણને 5 મિલિયન હેક્ટર (MHA) સુધી વિસ્તૃત કરો અને જંગલ અને બિન-વન જમીનની અન્ય 5 એમએચએની ગુણવત્તામાં સુધારો કરો.
• કાર્બન સ્ટોરેજ, જળ વ્યવસ્થાપન અને જૈવવિવિધતા જેવી ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓને પ્રોત્સાહન આપવું.
• વન-આધારિત પ્રવૃત્તિઓમાંથી આવક વધારીને 30 લાખ કુટુંબોની આજીવિકામાં સુધારો કરવો.

પેટા-મિશન:

જીઆઈએમ પાસે પાંચ પેટા-મિશન છે, જે દરેક ગ્રીનિંગના અલગ અલગ પાસા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે:

1. વન આવરણમાં વધારો – વનની ગુણવત્તા અને ઇકોસિસ્ટમ સેવાઓમાં સુધારો કરવો.
2. ઇકોસિસ્ટમ રિસ્ટોરેશન – વન નાબૂદી અને વન આવરણમાં વધારો.
3. અર્બન ગ્રીનિંગ - શહેરો અને આસપાસના વિસ્તારોમાં વધુ વૃક્ષો ઉમેરવા.
4. એગ્રો-ફોરેસ્ટ્રી એન્ડ સોશિયલ ફોરેસ્ટ્રી – બાયોમાસને પ્રોત્સાહન આપવું અને કાર્બન સિંકનું સર્જન કરવું.
5. વેટલેન્ડ રિસ્ટોરેશન - ક્રિટિકલ વેટલેન્ડ્સને પુનર્જીવિત કરવું.

ઇકોસિસ્ટમ સર્વિસીસ ઇમ્પ્રૂવમેન્ટ પ્રોજેક્ટ (ઇએસઆઇપી)

ગ્રીન ઇન્ડિયા મિશન  છત્તીસગઢ અને મધ્ય પ્રદેશમાં વિશ્વ બેંક દ્વારા સમર્થિત પહેલ ઇકોસિસ્ટમ સર્વિસીસ ઇમ્પ્રૂવમેન્ટ પ્રોજેક્ટ (ઇએસઆઇપી) પર કામ કરી રહ્યું  છે.

ભંડોળ અને ખર્ચ

જુલાઈ 2024 સુધીમાં, 17 રાજ્યો અને એક કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશને 155,130 હેક્ટરમાં વાવેતર અને ઇકો-રિસ્ટોરેશન માટે રૂ. 909.82 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે. મહારાષ્ટ્રના પાલઘર જિલ્લામાં દહાણુ વિભાગમાં 464.20 હેક્ટર જમીનને વાવેતર અને ઇકો-રિસ્ટોરેશન માટે જીઆઈએમ હેઠળ આવરી લેવામાં આવી છે.

ફોરેસ્ટ ફાયર પ્રિવેન્શન એન્ડ મેનેજમેન્ટ સ્કીમ

 ફોરેસ્ટ ફાયર પ્રિવેન્શન એન્ડ મેનેજમેન્ટ એ કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા પ્રાયોજિત યોજના છે, જે રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને જંગલોમાં લાગેલી આગને રોકવા અને તેને નિયંત્રિત કરવામાં ટેકો આપે છે. મંત્રાલય વિવિધ આગ નિવારણ અને વ્યવસ્થાપન પગલાંના અમલીકરણમાં મદદ કરવા નાણાકીય સહાય પૂરી પાડે છે.

ભારતમાં ફોરેસ્ટ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા, દહેરાદૂન દ્વારા સંચાલિત ફોરેસ્ટ ફાયર ડિટેક્શન સિસ્ટમ છે. તે નજીકના વાસ્તવિક સમયમાં જંગલમાં લાગેલી આગ વિશેની માહિતી ને શોધવા અને વહેંચવા માટે રિમોટ સેન્સિંગ તકનીકનો ઉપયોગ કરે છે. આ સિસ્ટમ દેશભરના જંગલોની આગની વહેલી તકે તપાસ અને અસરકારક સંચાલનમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે. મંત્રાલયે સચિવ (ઇએફએન્ડસીસી)ની અધ્યક્ષતામાં એક ક્રાઇસિસ મેનેજમેન્ટ ગ્રૂપની રચના પણ કરી છે, જે જંગલમાં લાગેલી આગને કારણે ઊભી થયેલી કટોકટીનો સામનો કરી શકે છે.

સ્ત્રોત: ઇન્ડિયા સ્ટેટ ઓફ ફોરેસ્ટ રિપોર્ટ (આઇએસએફઆર) 2023

યોજનાના ઉદ્દેશો

આ યોજનાનો હેતુ જંગલની આગની ઘટનાઓને ઘટાડવાનો અને અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં ઉત્પાદકતા પુન:સ્થાપિત કરવાનો છે. તે વન સંરક્ષણમાં સ્થાનિક સમુદાયોની સંડોવણી પર ભાર મૂકે છે અને પર્યાવરણીય સ્થિરતા જાળવવામાં ફાળો આપે છે. ફાયર ડેન્જર રેટિંગ સિસ્ટમ અને આગાહી પદ્ધતિઓનો વિકાસ કરવો એ પણ એક મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. આ યોજના રિમોટ સેન્સિંગ, જીપીએસ અને જીઆઇએસ જેવી આધુનિક ટેકનોલોજીનાં ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેથી આગ અટકાવવાનાં પ્રયાસોમાં વધારો થઈ શકે. વધુમાં, તે જંગલમાં લાગેલી આગની અસર અને વર્તણૂક વિશેના જ્ઞાનમાં સુધારો કરવા માગે છે.

અમલીકરણ

સંસદીય સમિતિની ભલામણો અને એનજીટીના નિર્દેશો બાદ મંત્રાલયે ફોરેસ્ટ ફાયર પર નેશનલ એક્શન પ્લાન તૈયાર કર્યો છે. તે વિશ્વ બેંક સાથેના અભ્યાસ અને રાજ્યના વન વિભાગો અને રાષ્ટ્રીય આપત્તિ વ્યવસ્થાપન સત્તામંડળ જેવા મુખ્ય હિસ્સેદારો સાથે પરામર્શ પર આધારિત છે. જંગલની આગની તપાસ ઉપરાંત પર્યાવરણ, વન અને જળવાયુ પરિવર્તન મંત્રાલય હેઠળ ફોરેસ્ટ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયા (એફએસઆઈ)એ સેટેલાઈટ આધારિત ફોરેસ્ટ ફાયર મોનિટરિંગ એન્ડ એલર્ટ સિસ્ટમ વિકસાવી છે. આ સિસ્ટમ જંગલની આગની સમયસર તપાસ અને દેખરેખ રાખવામાં મદદ કરે છે. રજિસ્ટર્ડ વપરાશકર્તાઓને એસએમએસ અને ઇમેઇલ દ્વારા ફાયર એલર્ટ મોકલવામાં આવે છે, જે ઝડપી પ્રતિસાદ અને વધુ સારા ફાયર મેનેજમેન્ટને સુનિશ્ચિત કરે છે.

વન ધન યોજના

આદિજાતિ બાબતોનાં મંત્રાલય અને ટ્રાઇફેડ દ્વારા વર્ષ 2018માં શરૂ કરવામાં આવેલી પ્રધાનમંત્રી વન ધન યોજના (પીએમવીડીવાય)નો ઉદ્દેશ વનપેદાશોનાં મૂલ્યમાં વધારો કરીને આદિવાસી સમુદાયોની આજીવિકામાં સુધારો કરવાનો છે. આ યોજના આદિજાતિ એકત્રીતકર્તાઓને કૌશલ્ય તાલીમ, માળખાગત સહાય અને બજાર સાથે જોડાણ મારફતે ઉદ્યોગસાહસિક બનવામાં મદદરૂપ થાય છે.

વન ધન વિકાસ કેન્દ્રો (વીડીવીકે)ની રચના

આ પહેલ અંતર્ગત આદિવાસી સમુદાયો વન ધન વિકાસ કેન્દ્રો (વીડીવીકે)ની રચના કરે છે, જેમાં દરેકમાં 15 સ્વસહાય જૂથો (એસએચજી)ના 300 સભ્યોનો સમાવેશ થાય છે. આ કેન્દ્રો લઘુ વનપેદાશો (એમએફપી)ની પ્રક્રિયા, મૂલ્ય સંવર્ધન અને માર્કેટિંગ માટેનાં કેન્દ્રો તરીકે કામ કરે છે.

નાણાકીય સહાય અને અમલીકરણ

આ યોજના કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે, જેમાં કેન્દ્ર દીઠ ₹15 લાખ ફાળવવામાં આવે છે. આદિજાતિના સભ્યો  માલિકીની ખાતરી કરવા માટે પ્રત્યેકને રૂ. 1,૦૦૦નું યોગદાન આપે  છે. સરકાર આદિવાસી ઉત્પાદનો માટે બ્રાન્ડિંગ, પેકેજિંગ અને વૈશ્વિક બજારમાં પ્રવેશને પણ ટેકો આપે છે.

બે-તબક્કાનું અમલીકરણ

1. પ્રથમ તબક્કો : મૂળભૂત સુવિધાઓ ધરાવતાં આદિવાસી જિલ્લાઓમાં 6,000 કેન્દ્રોની સ્થાપના.
2. બીજો તબક્કો: સ્ટોરેજ અને પ્રોસેસિંગ યુનિટ્સ જેવા વધુ સારા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સાથે સફળ કેન્દ્રોનું વિસ્તરણ કરવું.

અસર અને લાભો

પીએમવીડીવાય સ્થાયી આજીવિકાનું સર્જન કરે છે, વન સંરક્ષણને પ્રોત્સાહન આપે છે, આદિજાતિના સ્થળાંતરને અટકાવે છે અને આદિવાસી અર્થતંત્રને મજબૂત કરે છે, જે તેને ભારતના આદિવાસી વિકાસ માટે મુખ્ય પહેલ બનાવે છે.

નિષ્કર્ષ

રાષ્ટ્રીય એગ્રોફોરેસ્ટ્રી પોલિસી, ગ્રીન ઇન્ડિયા મિશન, ફોરેસ્ટ ફાયર પ્રિવેન્શન એન્ડ મેનેજમેન્ટ સ્કીમ અને વન ધન યોજના જેવી વિવિધ પહેલો મારફતે વન સંરક્ષણ અને સ્થાયી વિકાસ માટે ભારતની પ્રતિબદ્ધતા સ્પષ્ટ  થાય છે. આ કાર્યક્રમો માત્ર વન ઇકોસિસ્ટમ્સને પુનઃસ્થાપિત અને સુરક્ષિત કરવામાં જ મદદ નથી કરતા, પરંતુ આજીવિકામાં વધારો પણ કરે છે, આબોહવાની સ્થિતિસ્થાપકતાને પ્રોત્સાહન આપે છે અને ખાદ્ય સુરક્ષાને મજબૂત બનાવે છે. વર્ષ 2025નાં રોજ આંતરરાષ્ટ્રીય વન દિવસ પર ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે મહત્ત્વપૂર્ણ સંસાધનો તરીકે જંગલોનું જતન કરવા માટે આપણાં સમર્પણની પુનઃપુષ્ટિ કરવી મહત્ત્વપૂર્ણ છે. સામુદાયિક ભાગીદારી અને સ્થાયી નીતિઓ સાથે સંરક્ષણના પ્રયાસોને એકીકૃત કરીને ભારત હરિયાળા, તંદુરસ્ત અને વધારે સમૃદ્ધ ભવિષ્ય માટે માર્ગ પ્રશસ્ત કરવાનું ચાલુ રાખે છે.

સંદર્ભો:

• https://www.unep.org/events/un-day/international-day-forests-2025#:~:text=Overview-,Overview,of%20all%20types%20of%20forests.
• https://agriwelfare.gov.in/Documents/Operational%20Guidelines%20of%20AGROFOREST%20Y%20under%20RKVY.pdf
• https://moef.gov.in/about-the-mission
• https://moef.gov.in/projects
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2038296
• https://moef.gov.in/forest-protection-fpd
• https://moef.gov.in/achievements
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2035043
• https://testshabri.mahaitgov.in/Site/1416/Pradhan-Mantri-Van-Dhan-Yojna
• https://www.india.gov.in/spotlight/pradhan-mantri-van-dhan-yojana

આંતરરાષ્ટ્રીય વન દિવસ 2025

AP/IJ/GP/JD