પરિચય

16 જાન્યુઆરી, 2025ના રોજ ભારતે સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયાના નવ વર્ષ પૂર્ણ કર્યા છે, જે 2016માં શરૂ થયેલી પરિવર્તનશીલ યાત્રા છે. રાષ્ટ્રીય સ્ટાર્ટઅપ દિવસ તરીકે નિયુક્ત આ પ્રસંગ એક મજબૂત અને સમાવિષ્ટ ઉદ્યોગસાહસિક ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપવા માટે રાષ્ટ્રની પ્રગતિની ઉજવણી કરે છે. ભારત સરકારની મુખ્ય પહેલ તરીકે શરૂ કરવામાં આવેલી સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયાનો ઉદ્દેશ દેશભરમાં નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો અને સ્ટાર્ટઅપના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે.

15 જાન્યુઆરી, 2025 સુધીમાં ડિપાર્ટમેન્ટ ફોર પ્રમોશન ઓફ ઇન્ડસ્ટ્રી એન્ડ ઇન્ટરનલ ટ્રેડ (ડીપીઆઇઆઇટી) દ્વારા 1.59 લાખથી વધુ સ્ટાર્ટઅપ્સને માન્યતા આપવામાં આવી છે, ત્યારે ભારતે દ્રઢપણે પોતાને વિશ્વની ત્રીજી સૌથી મોટી સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમ તરીકે સ્થાપિત કરી છે. 100થી વધુ યુનિકોર્ન દ્વારા સંચાલિત આ વાઇબ્રન્ટ ઇકોસિસ્ટમ વૈશ્વિક મંચ પર નવીનતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતાને ફરીથી વ્યાખ્યાયિત કરવાનું ચાલુ રાખે છે. બેંગાલુરુ, હૈદરાબાદ, મુંબઈ અને દિલ્હી-એનસીઆર જેવાં મોટાં કેન્દ્રોએ આ પરિવર્તનની આગેવાની લીધી છે, જ્યારે નાનાં શહેરોએ દેશના ઉદ્યોગસાહસિકતાના વેગમાં વધુને વધુ ફાળો આપ્યો છે.

ફિનટેક, એડટેક, હેલ્થ-ટેક અને ઇ-કોમર્સમાં સ્ટાર્ટઅપ્સે સ્થાનિક પડકારોનો સામનો કર્યો છે અને વૈશ્વિક માન્યતા પ્રાપ્ત કરી છે. ઝોમેટો, નાઇકા અને ઓલા જેવી કંપનીઓ ભારતના જોબ સીકર્સથી જોબ ક્રિએટર્સ તરફના બદલાવને દર્શાવે છે, જે આર્થિક પ્રગતિને આગળ ધપાવે છે.

 

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયાના મુખ્ય સીમાચિહ્નો

છેલ્લાં નવ વર્ષમાં સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા પહેલે દેશમાં એક જીવંત ઉદ્યોગસાહસિકતાની ઇકોસિસ્ટમને આકાર આપવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે. નવીનતા અને સર્વસમાવેશકતાને પ્રોત્સાહન આપીને તેણે નોંધપાત્ર સીમાચિહ્નો હાંસલ કર્યા છે, જે ભારતના અર્થતંત્ર અને સમાજ પર તેની અસરને ઉજાગર કરે છે.

5. ડીપીઆઈઆઈટી દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત સ્ટાર્ટઅપ્સની સંખ્યા વર્ષ 2016માં આશરે 500થી વધીને 15 જાન્યુઆરી, 2025ના રોજ 1,59,157 થઈ ગઈ છે.
6. 31 ઓક્ટોબર, 2024 સુધીમાં કુલ 73,151 માન્યતા પ્રાપ્ત સ્ટાર્ટઅપ્સમાં ઓછામાં ઓછી એક મહિલા ડિરેક્ટરનો સમાવેશ થાય છે, જે ભારતમાં મહિલા ઉદ્યમીઓના ઉદયને દર્શાવે છે.
7. 2016 થી 31 ઓક્ટોબર, 2024 સુધીમાં માન્યતા પ્રાપ્ત સ્ટાર્ટઅપ્સે 16.6 લાખથી વધુ સીધી નોકરીઓ ઉભી કરી હોવાના અહેવાલ છે, જે રોજગાર નિર્માણમાં નોંધપાત્ર ફાળો આપે છે.

 

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા ઇનિશિયેટિવની મુખ્ય વિશેષતાઓ

વેપાર-વાણિજ્યમાં સરળતાઃ સરળ અનુપાલન, સ્વ-સર્ટિફિકેશન અને સિંગલ-વિન્ડો ક્લિયરન્સ સ્ટાર્ટ અપ માટે પ્રક્રિયાઓને સુવ્યવસ્થિત કરે છે.

કરલાભોઃ લાયક સ્ટાર્ટઅપ્સ સતત ત્રણ નાણાકીય વર્ષ સુધી કરમુક્તિની છૂટ મળે છે.

ભંડોળ સહાયઃ ₹10,000 કરોડના ફંડ ઓફ ફંડ્સ ફોર સ્ટાર્ટઅપ્સ (એફએફએસ) પ્રારંભિક તબક્કાના ભંડોળને ટેકો આપે છે.

ક્ષેત્ર-વિશિષ્ટ નીતિઓઃ જૈવ પ્રૌદ્યોગિકી, કૃષિ અને પુનઃપ્રાપ્ય ઊર્જા જેવા ક્ષેત્રો માટે કેન્દ્રિત નીતિઓ લક્ષિત વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપે છે.

 

સ્ટાર્ટઅપ્સ દ્વારા સર્જવામાં આવેલી ઉદ્યોગવાર રોજગારી

31 ઓક્ટોબર, 2024 સુધીમાં ડીપીઆઈઆઈટી દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત સ્ટાર્ટઅપ્સે વિવિધ ક્ષેત્રોમાં 16.6 લાખથી વધુ સીધી નોકરીઓનું સર્જન કર્યું છે, જે રોજગાર નિર્માણમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપે છે. આઇટી સર્વિસીસ ઉદ્યોગ 2.04 લાખ નોકરીઓ સાથે મોખરે છે, ત્યારબાદ હેલ્થકેર એન્ડ લાઇફ સાયન્સિસ 1.47 લાખ નોકરીઓ સાથે અને વ્યાવસાયિક અને વાણિજ્યિક સેવાઓ આશરે 94,000 નોકરીઓ સાથે મોખરે છે. આ યોગદાન આર્થિક વિકાસને આગળ વધારવામાં અને ઉદ્યોગોમાં રોજગારની વિવિધ તકો ઉભી કરવામાં સ્ટાર્ટઅપ્સની ભૂમિકાને પ્રકાશિત કરે છે.  સંપૂર્ણ યાદી જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

 

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા હેઠળ અમલમાં મૂકાયેલી ફ્લેગશિપ યોજનાઓ

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા પહેલે તેમની મુસાફરીના વિવિધ તબક્કાઓમાં સ્ટાર્ટઅપ્સને વ્યાપક ટેકો પૂરો પાડવા માટે વિવિધ ફ્લેગશિપ યોજનાઓ શરૂ કરી છે. આ યોજનાઓનો ઉદ્દેશ ભંડોળ, બજારની સુલભતા અને ધિરાણની ખાતરીઓ, સ્ટાર્ટઅપ્સની વૃદ્ધિ અને સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા જેવા મહત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રોને સંબોધિત કરવાનો છે.

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા સીડ ફંડ સ્કીમ (SISFS)

સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે ક્રેડિટ ગેરંટી સ્કીમ (સીજીએસએસ)

 

ફંડ ઓફ ફંડ ફોર સ્ટાર્ટઅપ (એફએફએસ) યોજના

 

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા હેઠળ અન્ય પહેલો

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા પહેલ ક્ષમતા નિર્માણને પ્રોત્સાહન આપવા, આઉટરીચને પ્રોત્સાહન આપવા અને ઇકોસિસ્ટમ જોડાણને સરળ બનાવવા માટે વિવિધ પહેલો મારફતે સ્ટાર્ટ અપ્સને પોતાનો ટેકો આપે છે. આ પ્રયાસો સમગ્ર ભારતમાં એક વાઇબ્રન્ટ અને સર્વસમાવેશક ઉદ્યોગસાહસિક વાતાવરણનો વિકાસ સુનિશ્ચિત કરે છે.

અહીં મુખ્ય પગલાં આપવામાં આવ્યાં છે:

ક્ષમતા નિર્માણ અને હેન્ડહોલ્ડિંગ

પ્રાદેશિક સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત કરવા માટે રાજ્યોના સ્ટાર્ટઅપ રેન્કિંગ ફ્રેમવર્ક હેઠળ, ક્ષમતા-નિર્માણ વર્કશોપનું આયોજન આખું વર્ષ કરવામાં આવે છે, જેમાં નોન-મેટ્રો શહેરોનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ વર્કશોપનો ઉદ્દેશ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને સ્થાનિક ઇકોસિસ્ટમ્સ વિકસાવવામાં સહાય કરવાનો છે. મહાનગરોથી બહારના વિસ્તારોમાં ઇન્ક્યુબેટર્સ માટે વિશિષ્ટ હેન્ડહોલ્ડિંગ સત્રોનું પણ આયોજન કરવામાં આવે છે, જે માર્ગદર્શન અને સંસાધનોની સમાન સુલભતા સુનિશ્ચિત કરે છે.

 

આઉટરીચ અને જાગરૂકતા

આ પહેલ ખાસ કરીને નોન-મેટ્રો વિસ્તારોમાં ઉદ્યોગસાહસિકોને પ્રેરિત કરવા માટે આઉટરીચ અને જાગૃતિ પ્રવૃત્તિઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ પ્રવૃત્તિઓમાં રાજ્ય અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના વહીવટના સહયોગથી ભંડોળની તકો, ઇન્ક્યુબેશન, માર્ગદર્શન અને વ્યાવસાયિક જોડાણોની સુવિધાનો સમાવેશ થાય છે. સ્ટાર્ટઅપ શોકેસ ઉદ્યોગસાહસિકોને તેમના વિચારોને રોકાણકારો સુધી પહોંચાડવા માટે એક પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડે છે, જ્યારે પહેલના કાર્યક્રમોને વ્યાપક પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચવા માટે સોશિયલ મીડિયા પર સક્રિયપણે પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે.

 

ઇકોસિસ્ટમ ડેવલપમેન્ટ ઇવેન્ટ્સ અને પ્રોગ્રામ્સ

સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભ જેવા રાષ્ટ્રીય સ્તરના કાર્યક્રમોમાં નવીનતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે હિતધારકોને એકઠા કરવામાં આવ્યા છે. એસ.આઈ.એસ.ટી. વર્કશોપ જેવી પહેલો ઉત્તર પૂર્વના રાજ્યોમાં ઉભરતા ઉદ્યોગસાહસિકોને ટેકો આપે છે અને સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા ઇનોવેશન વીક, જે 16 જાન્યુઆરીના રોજ રાષ્ટ્રીય સ્ટાર્ટઅપ દિવસની આસપાસ આયોજિત થાય છે, જે દેશભરમાં ઉદ્યોગસાહસિકતા અને નવીનતાની ઉજવણી કરે છે.

 

આંતરરાષ્ટ્રીય સંપર્ક અને જોડાણો

ભારતની જી20 અધ્યક્ષતાએ વૈશ્વિક અર્થતંત્રો વચ્ચે સહયોગને સરળ બનાવવા માટે સ્ટાર્ટઅપ 20 એન્ગેજમેન્ટ ગ્રુપને સંસ્થાગત સ્વરૂપ આપ્યું હતું. દેશભરની બેઠકોમાં ભારતની પ્રાદેશિક સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું હતું, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એક્સપોઝર વધારે છે. આ ઉપરાંત, સરકારથી સરકાર વચ્ચેની ભાગીદારી, વૈશ્વિક મંચોમાં ભાગીદારી, આંતરરાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમોનું આયોજન અને અન્ય દેશો સાથે સેતુનું નિર્માણ કરવાથી સરહદ પારના સહયોગને મજબૂત કરવામાં આવ્યો છે.

 

ઇકોસિસ્ટમ સહયોગને પ્રોત્સાહન આપવું

સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા હબ પોર્ટલ ઉદ્યોગસાહસિક ઇકોસિસ્ટમના હિસ્સેદારો માટે એક વ્યાપક ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ તરીકે સેવા આપે છે. તે પહેલ હેઠળ સંસાધનો, માહિતી અને લાભોની સુલભતા પ્રદાન કરે છે, સ્ટાર્ટઅપ્સ અને ઉદ્યોગસાહસિકો, ખાસ કરીને મેટ્રોપોલિટન પ્રદેશોની બહારના લોકો માટે સુલભતામાં સુધારો કરીને સર્વસમાવેશકતાસુનિશ્ચિત કરે છે.

 

ભાસ્કર: ભારતની સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમને સશક્ત બનાવવી

ઉપર જણાવેલી પહેલો ઉપરાંત ડિપાર્ટમેન્ટ ફોર પ્રમોશન ઓફ ઇન્ડસ્ટ્રી એન્ડ ઇન્ટરનલ ટ્રેડ (ડીપીઆઇઆઇટી)એ સપ્ટેમ્બર, 2024માં ભારત સ્ટાર્ટઅપ નોલેજ એક્સેસ રજિસ્ટ્રી (ભાસ્કર) પ્લેટફોર્મ શરૂ કર્યું હતું. સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા કાર્યક્રમનો એક ભાગ, આ અત્યાધુનિક પહેલનો ઉદ્દેશ ભારતની ઉદ્યોગસાહસિક ઇકોસિસ્ટમની અંદર આદાનપ્રદાનને કેન્દ્રિત કરવાનો અને તેને સુવ્યવસ્થિત કરવાનો છે. સ્ટાર્ટઅપ્સ, રોકાણકારો, મેન્ટર્સ, સર્વિસ પ્રોવાઇડર્સ અને સરકારી સંસ્થાઓને જોડીને ભાસ્કર નવીનતા, જોડાણ અને વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપવાની આકાંક્ષા ધરાવે છે, જે ઉદ્યોગસાહસિકતામાં વૈશ્વિક નેતા બનવાના ભારતના વિઝન સાથે સુસંગત છે.

ભાસ્કરની મુખ્ય વિશેષતાઓ આ મુજબ છેઃ

5. સીમલેસ નેટવર્કિંગઃ અસરકારક સહયોગ માટે સ્ટાર્ટઅપ્સ, રોકાણકારો, માર્ગદર્શકો અને હિતધારકોને જોડે છે.
6. કેન્દ્રિય સંસાધનોઃ સ્કેલિંગ સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે આવશ્યક સાધનો અને જ્ઞાનની ઝડપી સુલભતા પ્રદાન કરે છે.
7. યુનિક આઇડેન્ટિફિકેશનઃ સુવ્યવસ્થિત ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓ માટે વ્યક્તિગત ભાસ્કર આઇડી ઓફર કરે છે.
8. સંવર્ધિત શોધક્ષમતાઃ સંસાધનો અને તકો માટે અદ્યતન શોધ.
9. ગ્લોબલ આઉટરીચ: ભારતને વૈશ્વિક નવીનતાના કેન્દ્ર તરીકે પ્રોત્સાહન આપે છે, જે આંતરરાષ્ટ્રીય જોડાણોને સક્ષમ બનાવે છે.
10. નોન-મેટ્રો રિજનનું સશક્તિકરણઃ નોન-મેટ્રો શહેરો અને પ્રદેશોનાં સ્ટાર્ટ-અપ્સ અને ઉદ્યોગસાહસિકોને મોટી સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમ સાથે જોડાવા સક્ષમ બનાવે છે, જે સર્વસમાવેશકતા અને પ્રાદેશિક વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપે છે.

સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભઃ ડ્રાઇવિંગ ઇનોવેશન

 

સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભ એક ફ્લેગશિપ ઇવેન્ટ તરીકે ઉભો છે, જે સ્ટાર્ટઅપ્સ, યુનિકોર્ન, સૂનિકોર્ન, રોકાણકારો, ઉદ્યોગના નેતાઓ અને ઇકોસિસ્ટમના હિસ્સેદારોને એક જ છત હેઠળ એક સાથે લાવે છે. તે રાષ્ટ્રની સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત કરવા માટે સંવાદને પ્રોત્સાહન આપતી વખતે ભારતની ઉદ્યોગસાહસિક ભાવના અને તકનીકી પરાક્રમને પ્રદર્શિત કરે છે.

2019માં યોજાયેલી પ્રથમ આવૃત્તિએ 500થી વધુ સ્ટાર્ટઅપ્સ, રોકાણકારો અને ઉદ્યોગના અગ્રણીઓની હાજરીમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ ચિહ્નિત કર્યું હતું. તેમાં ઉભરતી ટેકનોલોજી, ઇન્વેસ્ટર પિચ સેશન્સ અને નેટવર્કિંગની તકો પર વર્કશોપનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જે ભવિષ્યની ઇવેન્ટ માટે સ્ટેજ તૈયાર કરશે.

સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભ 2024માં નોંધપાત્ર ભાગીદારી જોવા મળી હતી, જેમાં 48,000 ઉપસ્થિતો, 1,300 પ્રદર્શકો અને 14 દેશોના વૈશ્વિક પ્રતિનિધિમંડળોએ ભારતના ઉદ્યોગસાહસિકતાના પરિદ્રશ્યને આકાર આપવામાં તેની વધતી જતી પ્રતિષ્ઠા પર ભાર મૂક્યો હતો.

સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભની પાંચમી આવૃત્તિ 7-8 માર્ચ, 2025 ના રોજ નવી દિલ્હીમાં યોજાવાની તૈયારીમાં છે, જેમાં નવીનતા, સહયોગ અને ઉદ્યોગસાહસિકતાના વિકાસની ઉજવણી માટે વધુ એક અસાધારણ મેળાવડાનું વચન આપવામાં આવ્યું છે.

નિષ્કર્ષ

અંતે, જ્યારે ભારત સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા પહેલના નવ વર્ષની ઉજવણી કરી રહ્યું છે, ત્યારે દેશે તેના ઉદ્યોગસાહસિક પરિદ્રશ્યમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન જોયું છે. 1.59 લાખથી વધુ ડીપીઆઈઆઈટી દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત સ્ટાર્ટઅપ્સ અને વધતા જતા કાર્યબળ સાથે ભારતે પોતાની જાતને નવીનતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતાના એક વૈશ્વિક કેન્દ્ર તરીકે નિશ્ચિતપણે સ્થાપિત કરી છે. ફ્લેગશિપ યોજનાઓ, ક્ષમતા નિર્માણના પ્રયાસો, ભાસ્કર જેવા પ્લેટફોર્મ અને સ્ટાર્ટઅપ મહાકુંભ જેવા કાર્યક્રમો દ્વારા આ પહેલના સમર્થનથી નોન-મેટ્રો શહેરો સહિત તમામ ક્ષેત્રો અને પ્રદેશોમાં સ્ટાર્ટઅપ્સને સશક્ત બનાવવામાં આવ્યા છે. ભારત જ્યારે નવીનીકરણમાં વૈશ્વિક નેતા બનવાની દિશામાં તેની સફર ચાલુ રાખી રહ્યું છે, ત્યારે સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા કાર્યક્રમ આર્થિક વૃદ્ધિનું મુખ્ય સંચાલક પરિબળ બની રહ્યો છે, જે સર્વસમાવેશક અને જીવંત ઉદ્યોગસાહસિક ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપે છે.

 

સંદર્ભો:

5. https://www.startupindia.gov.in/content/dam/invest-india/Factbook-100K-Recognitions.pdf
5. https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2024/jan/doc2024116299301.pdf
5. https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2087835
5. https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/183/AU2321_u3LhOc.pdf?source=pqals
5. https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1983077#:~:text=Fund%20of%20Funds%20for%20Startups%20(FFS)%20Scheme%3A%20The%20Fund,boost%20to%20the%20 the%20Indian%20startup
5. https://pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2055243&reg=3&lang=1
5. https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/183/AU1347_w5KclO.pdf?source=pqals
5. https://sansad.in/getFile/annex/266/AU2914_peqgp4.pdf?source=pqars
5. https://www.startupindia.gov.in/
5. https://sansad.in/getFile/annex/266/AU2916_AnM2Us.pdf?source=pqars#:~:text=The%20approved%20incubators%20under%20the,20%20crore%2C%20Rs.
5. https://startupmahakumbh.co.in/
5. https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2009229
5. વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલય

પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવા માટે અંહિ ક્લિક કરો

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2093275) Visitor Counter : 30