પરિચય                                 

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા 5 જાન્યુઆરી, 2015ના રોજ શરૂ કરવામાં આવેલી ઉજાલા યોજનાએ ઊર્જા દક્ષતામાં એક અભૂતપૂર્વ પહેલ તરીકે તેની 10મી વર્ષગાંઠની ઉજવણી કરી હતી. તેને ડોમેસ્ટિક એફિશિયન્ટ લાઇટિંગ પ્રોગ્રામ (DELP) તરીકે રજૂ કરવામાં આવી હતી અને બાદમાં તેનું રિબ્રાન્ડેડ કરવામાં આવ્યું હતું, ઉજાલાએ લાખો ભારતીય ઘરોને વાજબી ઊર્જા-કાર્યક્ષમ એલઇડી બલ્બ, ટ્યુબ લાઇટ્સ અને પંખા પ્રદાન કરીને ઘરગથ્થુ લાઇટિંગમાં ક્રાંતિ લાવવાની શરૂઆત કરી હતી. છેલ્લાં એક દાયકામાં  સમગ્ર દેશમાં 36 કરોડથી વધારે એલઇડી બલ્બનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે, જેનાથી ઊર્જાની બચત કરતી ટેકનોલોજીઓ ઘરો સુધી સુલભ થઈ ગઈ. પરિણામે વીજળીકરણનો ઊંચો ખર્ચ અને કાર્બન ઉત્સર્જન જેવા પડકારોનું સમાધાન થઈ રહ્યું છે. ઊર્જા મંત્રાલય હેઠળની એનર્જી એફિશિયન્સી સર્વિસીસ લિમિટેડ (EESL) અને ડિસ્કોમ કંપનીઓ દ્વારા સંયુક્તપણે હાથ ધરવામાં આવેલા આ પ્રયાસે ઊંચા વિદ્યુતીકરણ ખર્ચ અને કાર્બન ઉત્સર્જન જેવા પડકારોનો સામનો કરવાની સાથે ઊર્જા-બચત તકનીકોને સુલભ બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.

છેલ્લા એક દાયકામાં ઉજાલા વિશ્વના સૌથી મોટા શૂન્ય-સબસિડીવાળા ઘરેલુ પ્રકાશ કાર્યક્રમ તરીકે વિકસ્યું છે, જે ઊર્જા વપરાશ ઘટાડવા, પર્યાવરણીય જાગૃતિ વધારવા અને આર્થિક કાર્યદક્ષતાને પ્રોત્સાહન આપવાની ભારતની પ્રતિબદ્ધતાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. જેમ જેમ આ પહેલ આ નોંધપાત્ર સીમાચિહ્ન સુધી પહોંચે છે, તેમ તેમ તે રાષ્ટ્ર માટે ઉજ્જવળ, વધુ ટકાઉ ભવિષ્યના નિર્માણમાં સામૂહિક પ્રયત્નોની શક્તિનો પુરાવો છે.

પ્રકાશિત કાર્યક્ષમતાઃ ઉજાલાની જરૂરિયાત

ઉજાલા યોજનાનો વિચાર ભારતના ઘરોમાં ઊર્જા કાર્યક્ષમતાની તાતી જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યાં પરંપરાગત લાઇટિંગ સિસ્ટમ્સ નોંધપાત્ર વીજળીનો વપરાશ કરતી હતી અને ગ્રાહકો પર ઊંચા ખર્ચા લાદતી હતી. 7W એલઇડી બલ્બ 14W કોમ્પેક્ટ ફ્લોરોસન્ટ લેમ્પ (સીએફએલ) અને 60W ઇન્કેન્ડેસેન્ટ લેમ્પ (ICL) જેટલો જ પ્રકાશ પૂરો પાડે છે, જેથી આઇસીએલની સરખામણીમાં લગભગ 90 ટકા અને સીએફએલના કિસ્સામાં 50 ટકા ઊર્જાની બચત થાય છે.

વર્ષ 2014માં LED બલ્બની રિટેલ કિંમત અંદાજે રૂ. 450-500 હતી, જે સીએફએલ કરતાં રૂ. 100-150 અને ICL રૂ. 10-15 કરતાં દેખીતી રીતે વધારે છે. પરિણામે, 2013-14માં લાઇટિંગ માર્કેટમાં LEDનો હિસ્સો એક ટકા કરતાં પણ ઓછો હતો. આ ઊંચો પ્રારંભિક ખર્ચ તેને અપનાવવા માટે એક મુખ્ય અડચણ તરીકે કામ કરે છે.  જે LEDને પોસાય તેવા અને સુલભ બનાવવા માટે હસ્તક્ષેપની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે.

ઉજાલા યોજના ગ્રાહકોને LED ઉપકરણોને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડેલા દરે ખરીદવા માટે સક્ષમ બનાવે છે: 70 રૂપિયા પ્રતિ LED બલ્બ, 220 રૂપિયા પ્રતિ LED ટ્યુબ લાઇટ, અને 1110 રૂપિયા પ્રતિ ઊર્જા-કાર્યક્ષમ પંખા. આ કિંમતો સ્પર્ધાત્મક બિડિંગ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવી હતી અને તેમાં ઉપકરણની કિંમત, વિતરણ, જાગૃતિ અભિયાનો, વાર્ષિક જાળવણી ખર્ચ (એએમસી), મૂડીની કિંમત અને વહીવટી ખર્ચ જેવા ઘટકોનો સમાવેશ થતો હતો.

ઊર્જાના વપરાશની દ્રષ્ટિએ LED બલ્બ 140 કલાક સુધી સંચાલિત થાય ત્યારે માત્ર 1 યુનિટ વીજળીનો ઉપયોગ કરે છે. જ્યારે CFL અને ICL આ જ સમયગાળા દરમિયાન અનુક્રમે 2 યુનિટ અને 9 યુનિટનો વપરાશ કરે છે. આનો અર્થ ખર્ચમાં નોંધપાત્ર બચત થાય છે, કારણ કે LED બલ્બની ઓપરેટિંગ કિંમત 140 કલાક માટે માત્ર 4 રૂપિયા છે. જ્યારે સીએફએલ માટે 8 રૂપિયા અને આઇસીએલ માટે 36 રૂપિયા છે.

માલિકીનો વાર્ષિક ખર્ચ LEDના આર્થિક લાભને વધુ દર્શાવે છે. જે રૂ. 12 છે, જે CFL (રૂ. 40)ના એક તૃતીયાંશ ભાગ કરતા પણ ઓછો છે અને ICL (રૂ. 108)ના માત્ર દસમા ભાગથી પણ ઓછો છે. ઊર્જા કાર્યક્ષમતા, પરવડે તેવી ક્ષમતા અને આર્થિક સદ્ધરતામાં આ મોટા તફાવતો ભારતના પ્રકાશ બજારને ટકાઉ, ખર્ચ-અસરકારક અને ઊર્જા-કાર્યક્ષમ એવા બજારમાં રૂપાંતરિત કરવા માટે ઉજાલા યોજનાની જરૂરિયાત દર્શાવે છે.

ઉજાલાની અસરનો દાયકો             

6 જાન્યુઆરી, 2025 સુધી ઉજાલા યોજનાએ 36.87 કરોડ LED બલ્બનું વિતરણ કર્યું છે. જે દેશમાં સૌથી વધુ અપનાવવામાં આવેલી પહેલોમાંની એક છે. સઘળાં રાજ્યોમાં તેના અમલીકરણે પરિવર્તનકારી ફેરફારો કર્યા છે. વાર્ષિક ઘરગથ્થું વીજળીનાં બિલોમાં ઘટાડો કર્યો છે અને ઉપભોક્તાઓને તેમનાં જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો કરવાની સાથે નાણાંની બચત કરવા સક્ષમ બનાવ્યાં છે. ઇ-પ્રોક્યોરમેન્ટ મારફતે પારદર્શકતા સુનિશ્ચિત કરીને અને સ્પર્ધાને પ્રોત્સાહન આપીને આ પ્રોગ્રામે ટ્રાન્ઝેક્શન ખર્ચ અને સમયમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કર્યો છે.  જે પ્રક્રિયાની કાર્યક્ષમતામાં વધારો કરવા તરફ દોરી જાય છે. બજારની કાયાપલટ કરતાં અત્યાર સુધીમાં ઉજાલા યોજનાએ  ભારતીય બજારમાં 407.92 કરોડ એલઇડી બલ્બનું વેચાણ કર્યું છે.

આર્થિક લાભો ઉપરાંત આ યોજનાએ દેશના કાર્બન ફૂટપ્રિન્ટમાં ઘટાડો કરીને પર્યાવરણીય સ્થિરતામાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે. આ પ્રયાસો ભારતના ઊર્જા સંરક્ષણ અને આબોહવા પરિવર્તનના શમનનાં વિસ્તૃત લક્ષ્યાંકો સાથે સુસંગત છે.

ઉજાલા યોજનાનાં મુખ્ય પરિણામોમાં સામેલ છેઃ         

આ સિદ્ધિઓ આર્થિક વિકાસ અને પર્યાવરણીય જાળવણી પર યોજનાની બેવડી અસરને રેખાંકિત કરે છે, જે તેને ભારતની ઊર્જા કાર્યક્ષમતાની યાત્રાના પાયાના પથ્થર તરીકે સ્થાન આપે છે.

સ્ટ્રીટ લાઇટિંગ નેશનલ પ્રોગ્રામ (SLNP)

5 જાન્યુઆરી, 2015ના રોજ શરૂ કરવામાં આવેલો સ્ટ્રીટ લાઇટિંગ નેશનલ પ્રોગ્રામ (SLNP) ઉજાલા યોજનાની સાથે સાથે પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યો હતો. જે ભારત સરકારની પર્યાવરણીય સુરક્ષા અને સ્થાયી વિકાસ પ્રત્યેની કટિબદ્ધતાના ભાગરૂપે છે. પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ પરંપરાગત સ્ટ્રીટલાઇટના સ્થાને દેશભરમાં સ્માર્ટ, ઊર્જા-કાર્યક્ષમ LED સ્ટ્રીટલાઇટ્સ સાથે બદલવા માટે "પ્રકાશ પથ" નામની આ પહેલની કલ્પના કરી હતી. જે ઊર્જા સંરક્ષણ અને જાહેર લાઇટિંગનાં ખર્ચમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કરવામાં ફાળો આપે છે.

SLNPનો ઉદ્દેશ શહેરી અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં LED લાઇટ્સ સાથે જૂના સ્ટ્રીટ લેમ્પને બદલીને જાહેર લાઇટિંગ માટે ઊર્જા વપરાશ અને ઉપયોગ ખર્ચમાં ઘટાડો કરવાનો છે. આ પહેલ, જે ભારતમાં ઊર્જા કાર્યક્ષમતા માટેના વ્યાપક દબાણ હેઠળ કામ કરે છે, તે ઊર્જા-કાર્યક્ષમ ઉપકરણો માટે બજારમાં પરિવર્તન લાવવા માટે બનાવવામાં આવી હતી.

એનર્જી એફિશિયન્સી સર્વિસીસ લિમિટેડ (EESL)ને આ કાર્યક્રમ માટે અમલીકરણ એજન્સી તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવી હતી. શહેરી સ્થાનિક એકમો (ULB), મ્યુનિસિપલ સંસ્થાઓ, ગ્રામ પંચાયતો (GP) અને કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો એમ બંને સાથે જોડાણ કરીને ઇઇએસએલ સમગ્ર ભારતમાં એસએલએનપીના અમલીકરણમાં મોખરે રહ્યું છે.

આ કાર્યક્રમે એક અનોખું બિઝનેસ મોડલ રજૂ કર્યું હતું. જેણે મ્યુનિસિપાલિટીઓને આગોતરા રોકાણોના બોજમાંથી મુક્ત કરી હતી. EESL પ્રારંભિક ખર્ચનું સંચાલન કરે છે અને પ્રોજેક્ટના સમયગાળા દરમિયાન મ્યુનિસિપાલિટીઓ દ્વારા ચૂકવવામાં આવતી માસિક અથવા ત્રિમાસિક વાર્ષિકી દ્વારા રોકાણને ફરીથી મેળવે છે. વધુમાં, EESL LED સ્ટ્રીટલાઇટની જાળવણીની ખાતરી આપે છે, જે 95 ટકાથી વધુ અપટાઇમ પૂરો પાડે છે, જે જાહેર સલામતીમાં નોંધપાત્ર વધારો કરે છે અને સ્થાનિક બજેટ પર બોજ વધાર્યા વગર વિશ્વસનીય મ્યુનિસિપલ સેવાઓની ખાતરી આપે છે.

6 જાન્યુઆરી, 2025 સુધી, EESLએ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULB) અને ગ્રામ પંચાયતોમાં 1.34 કરોડથી વધુ LED સ્ટ્રીટલાઇટ્સ સફળતાપૂર્વક સ્થાપિત કરી છે. જેનાથી વાર્ષિક 9,001 મિલિયન યુનિટ (MU) વીજળીની નોંધપાત્ર ઊર્જા બચત થાય છે. આ સિદ્ધિએ ટોચની માગમાં 1,500 મેગાવોટથી વધુનો ઘટાડો અને દર વર્ષે કાર્બન ડાઈયોક્સાઇડ ઉત્સર્જનમાં 6.2 મિલિયન ટનનો ઘટાડો કરવામાં પણ ફાળો આપ્યો છે. જે ઊર્જા કાર્યક્ષમતા અને પર્યાવરણીય સ્થિરતા એમ બંને પર કાર્યક્રમની હકારાત્મક અસર દેખાડે છે.

સ્ટ્રીટ લાઇટિંગ નેશનલ પ્રોગ્રામ કાર્યક્ષમ જાહેર પ્રકાશ માટેના એક મોડેલ તરીકે ઉભરી આવ્યો છે, જેણે ભારતના ઊર્જા દક્ષતાના પ્રયાસોમાં અર્થપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું છે. જ્યારે મ્યુનિસિપાલિટીઓને ખર્ચ બચાવવામાં અને પર્યાવરણીય પ્રભાવને ઘટાડવામાં મદદ કરી છે.

નિષ્કર્ષ

ઉજાલા યોજના તેની 10મી વર્ષગાંઠની ઉજવણી કરી રહી છે, ત્યારે તે વાજબી, ઊર્જા-કાર્યક્ષમ એલઇડી બલ્બ, ટ્યુબ લાઇટ્સ અને પંખા પ્રદાન કરીને સ્થાનિક લાઇટિંગ ક્ષેત્રમાં ક્રાંતિ લાવીને, ભારતની ઊર્જા દક્ષતાના પ્રયાસોનો પાયો બની ગઈ છે. 36 કરોડથી વધારે LED બલ્બનું વિતરણ થવાથી ઉજાલાએ લાખો ઘરો માટે વીજળીનાં બિલ પર નોંધપાત્ર બચત કરવાની સાથે સાથે કાર્બનનાં ઉત્સર્જનમાં પણ નોંધપાત્ર ઘટાડો કરવામાં પ્રદાન કર્યું છે. ઉજાલા (UJALA)ની સાથે સાથે, તે જ વર્ષે શરૂ કરવામાં આવેલા સ્ટ્રીટ લાઇટિંગ નેશનલ પ્રોગ્રામ (SLNP)એ પરંપરાગત સ્ટ્રીટલાઇટને બદલે ઊર્જા-કાર્યક્ષમ એલઇડી (LED) સાથે સાતત્યપૂર્ણ વિકાસ માટેની દેશની પ્રતિબદ્ધતાને આગળ ધપાવી છે. સંયુક્તપણે, આ પહેલોએ પરિવર્તનકારી ફેરફારો કર્યા છે, ઊર્જાનો વપરાશ ઘટાડ્યો છે, કાર્યકારી ખર્ચમાં ઘટાડો કર્યો છે અને પર્યાવરણીય સ્થિરતાને વેગ આપ્યો છે. ઉજાલા અને એસએલએનપી આર્થિક વૃદ્ધિ અને પર્યાવરણીય જાળવણી એમ બંનેમાં સરકારની આગેવાની હેઠળની પહેલોની શક્તિનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે, જે ભારત માટે ઉજ્જવળ, વધારે ઊર્જા-કાર્યક્ષમ ભવિષ્ય તરફનો માર્ગ પ્રશસ્ત કરે છે.

સંદર્ભો:

• https://www.ibef.org/government-schemes/ujala-yojna
• http://ujala.gov.in/
• http://ujala.gov.in/documents/about-ujala.pdf
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/jan/doc202316150401.pdf (0.56 એમબી, ફોર્મેટ: પીડીએફ)
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/may/doc202351191601.pdf (1.98 એમબી, ફોર્મેટ: પીડીએફ)
• https://slnp.eeslindia.org/
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2022/may/doc202253060301.pdf (0.40 MB, Format: PDF)
• https://sansad.in/getFile/annex/266/AU151_1pid9O.pdf?source=pqars

મહેરબાની કરીને પીડીએફ ફાઇલ શોધો  (0.66 MB, Format: PDF)

 

AP/GP/IJ/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2090825) Visitor Counter : 27