આયુષ મંત્રાલયે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પોતાનાં વિઝન અને ઉદ્દેશોનાં અમલીકરણની પુનઃપુષ્ટિ કરીને વર્ષ 2023માં નોંધપાત્ર સીમાચિહ્નરૂપ સિદ્ધિ હાંસલ કરી છે. આ વર્ષે ભારતીય પરંપરાગત ચિકિત્સા સંસ્કૃતિનો વૈશ્વિક પ્રસાર અને સ્વીકૃતિ જોવા મળી છે. આયુષે આંતરરાષ્ટ્રીય માન્યતાની નવી ડિગ્રી તરફ આગેકૂચ કરી છે અને સફળતાના ઘણા કાયમી પગલાના નિશાન છોડ્યા છે.

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના દીર્ઘદ્રષ્ટા સમર્થન અને દિશાનો આયુષના પ્રયત્નોમાં સારી રીતે અનુવાદ થયો છે હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ, સંશોધન સહયોગ, નિકાસ પ્રોત્સાહન મિકેનિઝમ્સ, શૈક્ષણિક સુધારણા, ભારતીય પરંપરાગત મેડિસિન સિસ્ટમના વૈશ્વિક વિસ્તરણ અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં.

ચિંતન શિબિર: ફેબ્રુઆરીમાં ઉદ્ઘાટન "ચિંતન શિબિર"માં આયુષના ભવિષ્ય માટે એક રોડમેપ પૂરો પાડવામાં આવ્યો હતો, જેમાં ડિજિટલ આરોગ્ય, વ્યૂહરચના, પડકારો અને સહયોગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું, જે વિકાસ પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત કરે છે.

જી-20માં પરંપરાગત ઔષધિઓનો સમાવેશ નવી દિલ્હી લીડર્સ ડેક્લેરેશનઃ ભારતના જી-20 રાષ્ટ્રપતિએ વિશ્વના નેતાઓ અને આરોગ્યસંભાળ નિષ્ણાતોને કેન્દ્રિત રીતે આ અસરકારકતાને વધુ નજીકથી પ્રદર્શિત કરવાની સુવર્ણ તક પૂરી પાડી હતી. આયુષ મંત્રાલયે વૈશ્વિક સમુદાયને એ જણાવવા માટે તમામ પ્રસ્તુત ચર્ચાવિચારણામાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો કે કેવી રીતે ભારતનું પરંપરાગત હેલ્થકેર વિજ્ઞાન માનવતા અને પર્યાવરણના સતત વધતા પડકારોની વાટાઘાટો કરવા માટે કામગીરી કરી રહ્યું છે અને સાથે સાથે "સારા સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી"ના એસડીજી 3 પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું. આયુષ મંત્રાલયે ભારતના રાષ્ટ્રપતિ પદ દરમિયાન આરોગ્ય કાર્યકારી જૂથના તમામ કાર્યક્રમોમાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો. આના પરિણામે જી -20 નવી દિલ્હી નેતાની ઘોષણાના પેરા 28 (7)માં પરિણમ્યું, જ્યાં તેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે "આરોગ્યમાં પુરાવા-આધારિત પરંપરાગત અને પૂરક દવાઓની સંભવિત ભૂમિકાને ઓળખો અને આ દિશામાં આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રયત્નોની નોંધ લો, જેમાં ડબ્લ્યુએચઓના વૈશ્વિક અને સહયોગી કેન્દ્રો અને ક્લિનિકલ ટ્રાયલ રજિસ્ટ્રીઝનો સમાવેશ થાય છે."

પ્રથમ એસસીઓ કોન્ફરન્સઃ પ્રથમ શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન કોન્ફરન્સે ₹590 કરોડનો વેપાર રસ જગાવ્યો હતો, જેણે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારોમાં આયુષના વધતા જતા મહત્વને ઉજાગર કર્યું હતું. આયુષ મંત્રાલયના નેજા હેઠળ ઇન્વેસ્ટ ઇન્ડિયાએ આયુષએક્સસિલ (આયુષ એક્સપોર્ટ પ્રમોશન કાઉન્સિલ)ના સહયોગથી આ કાર્યક્રમમાં બી2બી બેઠકોનું આયોજન કર્યું હતું. 19 દેશોના 56થી વધુ પ્રદર્શકો અને ખરીદદારોએ પરંપરાગત દવાઓના વેપારમાં ચર્ચા કરી હતી અને તેમની રુચિ વ્યક્ત કરી હતી. કોન્ફરન્સ દરમિયાન ખરીદદારો અને વિક્રેતાઓ વચ્ચે 50થી વધુ વન-ટુ-વન બેઠકો યોજાઇ હતી. આ કાર્યક્રમ દરમિયાન 75થી વધુ બેઠકો યોજાઈ હતી, જેમાં ભારત, તાજિકિસ્તાન, આર્મેનિયા, ઉઝબેકિસ્તાન, મોંગોલિયા, કઝાકિસ્તાન, બહેરીન અને શ્રીલંકાના સહભાગીઓએ ભાગ લીધો હતો. દામૈરા ફાર્મા, એઆઈએમઆઈએલ ગ્લોબલ, હર્બલ સ્ટ્રેટેજી હોમકેર, અલ્માટી, દિનદયાલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ, ફિદાલ્ગો હેલ્થકેર અને બીજી ઘણી કંપનીઓ તરફથી બીટુબીની મિટિંગમાં રૂ. 590 કરોડનો વેપાર રસ પ્રાપ્ત થયો હતો. 19 દેશોના પ્રતિનિધિઓ તરીકે ખરીદદારો અને વિક્રેતાઓ વચ્ચેની વિવિધ બેઠકોએ એક્સ્પોમાં પ્રદર્શકો સાથે વાતચીત કરી હતી, જેમાં વિવિધ પ્રોડક્ટ કેટેગરીમાં રસ હતો ભારત, તાજિકિસ્તાન, આર્મેનિયા, ઉઝબેકિસ્તાન, મોંગોલિયા, કઝાકિસ્તાન, બહેરીન અને શ્રીલંકા જેવા સહભાગી દેશોએ પરંપરાગત ચિકિત્સા વેપારમાં રસ દાખવ્યો હતો.

બીઆઈએસ ખાતે આયુષ માટે સમર્પિત વર્ટિકલ: બ્યૂરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સે પણ બીઆઈએસમાં આયુષ માટે સમર્પિત વર્ટિકલ ઊભું કર્યું છે. ટૂંકા ગાળામાં, બીઆઇએસએ 7 આયુષ સંબંધિત ભારતીય ધોરણો પ્રકાશિત કર્યા છે, અને વધુ 53 વિકાસ અને પ્રકાશનની પ્રક્રિયામાં છે. બીઆઈએસ આયુષ માટે આઇએસઓમાં પણ મજબૂત હાજરી આપી રહ્યું છે અને આયુષ ઇન્ફોર્મેટિક્સ પર આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડો ઘડવા આઇએસઓ/ટીસી 215 – હેલ્થ ઇન્ફોર્મેટિક્સ હેઠળ આઇએસઓમાં એક સમર્પિત કાર્યકારી જૂથ (ડબલ્યુજી 10 – ટ્રેડિશનલ મેડિસિન)ની રચના કરવામાં આવી છે. આનાથી વધુ સ્વીકૃતિમાં મદદ મળશે અને 165થી વધુ દેશોમાં આયુર્વેદ ઉત્પાદનો અને સેવાઓની વિશાળ નિકાસના દરવાજા ખુલશે.

ઇન્ટરનેશનલ ઓર્ગેનાઇઝેશન ફોર સ્ટાન્ડર્ડાઇઝેશન (આઇએસઓ)એ "આઇએસઓ/ટીઆર 4421:2023 હેલ્થ ઇન્ફોર્મેટિક્સ- પરિચય ટુ આયુર્વેદ ઇન્ફોર્મેટિક્સ" શીર્ષક ધરાવતો પ્રથમ આઇએસઓ સ્ટાન્ડર્ડ ટેકનિકલ રિપોર્ટ બહાર પાડ્યો હતો. આ તકનીકી અહેવાલનો હેતુ આયુર્વેદિક ચિકિત્સા પ્રણાલીની પાયાની સમજ પૂરી પાડવાનો છે. તે અસંખ્ય પાસાઓ અને પ્રક્રિયાઓનો પરિચય આપે છે જે આયુર્વેદિક નિદાન અને સારવારમાં અંતર્ગત અને જરૂરી છે. આયુર્વેદ ઇન્ફોર્મેટિક્સના ક્ષેત્રમાં માનકીકરણ માટે બ્યુરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ (બીઆઈએસ) દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલી દરખાસ્તના જવાબમાં પરંપરાગત દવાઓ પર આઇએસઓ ટીસી 215 સમર્પિત કાર્યકારી જૂથ (ડબલ્યુજી 10)ની રચના કરવામાં આવી હતી. આયુષ મંત્રાલય અને બીઆઈએસ આયુષ પદ્ધતિઓ માટે ભારતીય ધોરણો અને આઇએસઓ ડિલિવરી યોગ્ય બનાવવા માટે ૨૦૧૯ થી કામ કરી રહ્યા છે. હાલમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ડિલિવરીબલ્સનું ઉત્પાદન કરવા માટે આઇએસઓ ટીસી 215 હેલ્થ ઇન્ફોર્મેટિક્સની અંદર ડબલ્યુજી 10 ટ્રેડિશનલ મેડિસિન માટે વધુ ત્રણ ભારતીય અરજીઓ પર વિચાર કરવામાં આવી રહ્યો છે.

પરંપરાગત ચિકિત્સા અને ગુજરાત ઘોષણાપત્ર પર ડબ્લ્યુએચઓ -ગ્લોબલ સમિટ: વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન દ્વારા પરંપરાગત ચિકિત્સા પર સૌપ્રથમ ગ્લોબલ સમિટ (17-18 ઓગસ્ટ, 2023)નું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેનું આયોજન આયુષ મંત્રાલય દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેનું સહ-આયોજન ગુજરાતના ગાંધીનગરમાં કરવામાં આવ્યું હતું. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા દ્વારા ગુજરાત ડેક્લેરેશન સ્વરૂપે ગ્લોબલ સમિટના મુખ્ય પરિણામો જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. આ સમિટમાં ડબ્લ્યુએચઓએ ટ્રેડિશનલ મેડિસિન પર વૈશ્વિક સર્વેક્ષણના પ્રારંભિક તારણો પણ શેર કર્યા છે, જે સૂચવે છે કે વિશ્વભરમાં પરંપરાગત દવાઓની પહોંચ વધી રહી છે. "ગુજરાત ઘોષણા"માં એ વાત પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો કે સાર્વત્રિક આરોગ્ય કવચની પ્રાપ્તિ માટે પરંપરાગત ચિકિત્સાના મહત્વને માન્યતા આપવામાં આવી છે અને ડબ્લ્યુએચઓની સભ્ય રાષ્ટ્રોને પુરાવા નિર્માણ અને નીતિગત સમર્થન દ્વારા તેના તરફ કામ કરવાની પ્રતિબદ્ધતાને માન્યતા આપવામાં આવી છે.

આ કાર્યક્રમમાં જી20 સ્વાસ્થ્ય મંત્રીઓની બેઠકની સાથે-સાથે "પરંપરાગત ચિકિત્સા પર જી20 દેશોનું સ્વાસ્થ્ય મંત્રીઓનું સંમેલન" પણ યોજાયું હતું, જેમાં જી20 દેશોએ તેમના સંબંધિત દેશોમાં પરંપરાગત ચિકિત્સાની ભૂમિકા અને સંભાવનાઓ વિશે વાત કરી હતી.

આયુષ આધારિત ફંડામેન્ટલ્સ મારફતે અત્યાધુનિક સંશોધન અને વિકાસઃ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ જિનોમિક્સ એન્ડ ઇન્ટિગ્રેટેડ બાયોલોજી (આઇજીઆઇબી) સીએસઆઇઆર ખાતે આયુષ મંત્રાલયના સેન્ટર ઓફ એક્સલન્સ હેઠળ આયુર્વેદ પ્રકૃતિનો સંબંધ જીનોમ સિક્વન્સ સાથે બનાવવામાં આવ્યો છે, જે તેને વ્યક્તિગત નિવારક અને આગાહીયુક્ત દવાઓ તરફનો સીમાચિહ્નરૂપ અભ્યાસ બનાવે છે, તેમને ગુટ માઇક્રોબાયોટા પર આશાસ્પદ પરિણામો પણ મળી રહ્યા છે અને હેલ્થકેર ક્ષેત્રના ભવિષ્યને આકાર આપવા માટે મેટાબોલોમિક્સ, પ્રોટિયોમિક્સ વગેરેના એડવાન્સ બાયોલોજી પર કામ કરી રહ્યા છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ: આ 9મી એડિશનમાં અભૂતપૂર્વ પહોંચ જોવા મળી હતી, જેણે બે વિશ્વ વિક્રમો સ્થાપ્યા હતા, જેમાં યુએન હેડક્વાર્ટરમાં ભાગ લેવા માટેના ગિનિસ રેકોર્ડનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ કાર્યક્રમને 135થી વધુ રાષ્ટ્રીયતાના હજારો યોગપ્રેમીઓએ જબરદસ્ત પ્રતિસાદ આપ્યો હતો અને એક યોગ સત્રમાં વધુમાં વધુ રાષ્ટ્રીયતા દ્વારા ભાગ લેવા માટે ગિનિસ વર્લ્ડ રેકોર્ડ સ્થાપ્યો હતો. આઈડીવાય 2023માં પણ આઈડીઆઈની કેપમાં વધુ એક પીછું જોવા મળ્યું હતું જ્યારે સુરત (ગુજરાત, ભારત) એ એક જગ્યાએ યોગ સત્ર માટે સૌથી વધુ લોકો એકઠા થવાનો ગિનીસ વર્લ્ડ રેકોર્ડ બનાવ્યો હતો. આ કાર્યક્રમમાં એક લાખથી વધુ લોકોએ ભાગ લીધો હતો.

9માં આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની વિશેષતા એ હતી કે ઓશન રિંગ ઑફ યોગ, 'યોગ ફોર આર્કટિક ટુ એન્ટાર્કટિક', 'ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવો પર યોગ', 'યોગ ભારતમાલા' અને 'યોગ સાગરમાલા'ની રચનાનો અનોખો ખ્યાલ હતો, જેમાં આશરે 23.14 કરોડ વ્યક્તિઓએ ભાગ લીધો હતો.

ભારતીય નૌકાદળનાં 19 જહાજોમાં સવાર નૌકાદળનાં આશરે 3500 જવાનોએ રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય એમ બંને જળસીમામાં યોગનાં રાજદૂત તરીકે 35,000 કિલોમીટરની મુસાફરી કરી હતી. તેમાં વિદેશી બંદરો/આંતરરાષ્ટ્રીય જળસીમા પર 11 આઇએન જહાજો પર 2400થી વધુ જવાનો સામેલ છે. નોંધનીય છે કે, અમારા વિદેશી મિશનો સાથે મળીને અનેક વિદેશી નૌકાદળના જહાજો પર આઇડીવાયની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી, જેમાં 1200થી વધુ વિદેશી નૌકાદળના કર્મચારીઓ સામેલ હતા.

ગ્રામીણ સમુદાયો સાથે જોડાવા માટે આયુષ મંત્રાલયે "હર અંગ યોગ" નો સંદેશ ફેલાવવા માટે વિસ્તૃત આયોજન કર્યું હતું. અમૃત સરોવરમાં પંચાયત, આંગણવાડી, આરોગ્ય અને સુખાકારી કેન્દ્રો અને શાળાઓ, આશરે 2 લાખ કોમન સર્વિસ સેન્ટર, આયુષ ગ્રામ યુનિટ અને લોકેશન પર યોગ નિદર્શનનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું.

આયુષ વિઝા તબીબી મૂલ્યની મુસાફરીને વેગ આપે છેઆદરણીય પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીજીએ જીએઆઈઆઈએસ 2022માં કરેલી જાહેરાત મુજબ, ગૃહ મંત્રાલયે આયુષ પદ્ધતિ/ભારતીય ચિકિત્સા પદ્ધતિ હેઠળ સારવાર માટે વિદેશી નાગરિકો માટે આયુષ વિઝા (કેટેગરી એવાય) સૂચિત કર્યા છે. આયુષ વિઝાની રજૂઆતથી ભારતમાં આવતા વિદેશીઓ માટે વિશેષ વિઝા યોજના પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે, જેઓ થેરાપ્યુટિક કેર, વેલનેસ, યોગ વગેરે જેવી ભારતીય ચિકિત્સા પદ્ધતિઓ હેઠળ સારવાર મેળવવા ઇચ્છે છે. આયુષ વિઝા તબીબી મૂલ્યની મુસાફરીને પ્રોત્સાહન આપશે અને તેનો ઉદ્દેશ ભારતને મેડિકલ વેલ્યુ ટ્રાવેલ ડેસ્ટિનેશન તરીકે પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. આયુષ મંત્રાલય અને સ્વાસ્થ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રાલય ભારતને દુનિયામાં મેડિકલ ટૂરિઝમ ડેસ્ટિનેશન તરીકે પ્રમોટ કરવા માટે વન-સ્ટોપ 'હીલ ઇન ઇન્ડિયા' પોર્ટલ વિકસાવવા સંયુક્તપણે કામ કરી રહ્યાં છે.

આયુષ મંત્રાલય અને ઇન્ડિયા ટૂરિઝમ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશને ભારતમાં આયુષ સેક્ટરમાં મેડિકલ વેલ્યુ ટ્રાવેલને પ્રોત્સાહન આપવા સંયુક્તપણે કામ કરવા જાન્યુઆરી, 2023માં એમઓયુ પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા.

સંશોધન અસર: પ્રધાનમંત્રીએ 'મન કી બાત'માં 'આયુષ'નો જે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેણે આ ક્ષેત્રના વિકાસમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે અને તેનું સંકલન કરીને જેઆરએએસ જર્નલ ઓફ સીસીઆરએએસના વિશેષ અંકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. મંત્રાલયે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે મૂળભૂત વિજ્ઞાન મંત્રાલયો /વિભાગો અને પ્રતિષ્ઠિત વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓ સાથે ઘણાં સહયોગી અને સંકલિત સંશોધનો શરૂ કર્યા છે.

સંકલિત આરોગ્ય: આયુષ મંત્રાલય અને ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઑફ મેડિકલ રિસર્ચ (આઇસીએમઆર) વચ્ચે 11 મે, 2023નાં રોજ સંકલિત સ્વાસ્થ્ય સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવા અને જોડાણ કરવા માટે સમજૂતીકરાર (એમઓયુ) પર હસ્તાક્ષર થયાં હતાં. આયુષ અને બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગોનાં માનનીય મંત્રી શ્રી સર્વાનંદ સોનોવાલ, માનનીય સ્વાસ્થ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડૉ. મનસુખ માંડવિયા, માનનીય સ્વાસ્થ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડૉ. ભારતી પ્રવિણ પવાર, એમઓએચએફડબલ્યુનાં રાજ્ય કક્ષાનાં આદરણીય મંત્રી ડૉ. વી કે પોલ, નીતિ આયોગનાં માનનીય સભ્ય, આયુષ, સચિવ (સ્વાસ્થ્ય), સચિવ અને ડીજી (આઇસીએમઆર) તથા બંને મંત્રાલયોનાં અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓ ઉપસ્થિત રહ્યાં હતાં. વધુમાં, આ સહકાર જાહેર આરોગ્ય સંશોધન પર કામ કરવાની શક્યતાઓ ચકાસશે, રાષ્ટ્રીય મહત્વના રોગોનું સમાધાન કરવા માટે પહેલ કરશે અને આયુષ પ્રણાલીના આશાસ્પદ ઉપચાર સાથે રાષ્ટ્રીય મહત્વના ઓળખ કરાયેલા વિસ્તારો/રોગની સ્થિતિ પર સંયુક્ત રીતે ઉચ્ચ-ગુણવત્તાયુક્ત ક્લિનિકલ ટ્રાયલ્સ હાથ ધરવાની શક્યતાઓ પર ધ્યાન આપશે, જેથી વ્યાપક સ્વીકૃતિ માટે પુરાવા ઊભા થઈ શકે. આ એમઓયુ આઇસીએમઆર-ડીએચઆર દ્વારા "માનવ સહભાગીઓને સાંકળતા બાયોમેડિકલ અને સ્વાસ્થ્ય સંશોધન માટે રાષ્ટ્રીય નૈતિક માર્ગદર્શિકા"માં સંકલિત ચિકિત્સા પર સંશોધનને સામેલ કરવાની સંભવિતતાને ધ્યાનમાં રાખીને સુવિધા આપશે. આ એમઓયુ આયુષ સંશોધકોને તાલીમ આપીને સંશોધન ક્ષમતાને પણ મજબૂત કરશે.

આયુષ અને બંદરોના શિપિંગ અને જળમાર્ગોના માનનીય કેન્દ્રીય મંત્રી શ્રી સર્વાનંદ સોનોવાલ તથા કેન્દ્રીય સ્વાસ્થ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડૉ. મનસુખ માંડવિયાએ સંયુક્તપણે 7 ફેબ્રુઆરી, 2023ના રોજ સફદરજંગ હોસ્પિટલ, નવી દિલ્હીમાં સંકલિત ચિકિત્સા વિભાગનું ઉદઘાટન કર્યું હતું. ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ ઇન્ટીગ્રેટિવ મેડિસિન દર્દીઓ માટે સ્પેશિયાલિટી ઓપીડી, પંચકર્મ થેરાપી અને ડાયેટ કન્સલ્ટેશનમાં સેવાઓ પ્રદાન કરશે.

સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન આયુર્વેદિક સાયન્સિસ અને લેડી હાર્ડિંગ મેડિકલ કોલેજ એન્ડ હોસ્પિટલ દ્વારા 25 પર સમજૂતીકરાર (એમઓયુ) પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા.^થ ઓક્ટોબર 2023માં દવા કેન્દ્રની સ્થાપના અને સંકલિત કરવા માટે. સંકલિત કેન્દ્ર રોગ વ્યવસ્થાપનમાં એલોપથી તેમજ આયુર્વેદના સંકલિત સારવાર અભિગમની અસર માટે સંશોધન ડેટા એકત્રિત કરવામાં મદદ કરશે.

આયુષ મંત્રાલય અને ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ એક્સ-સર્વિસમેન કોન્ટ્રિબ્યુટરી હેલ્થ સ્કીમ (ઇસીએચએસ)એ માર્ચ, 2023માં સમગ્ર ભારતમાં 10 ઇસીએચએસ પોલિક્લિનિક્સમાં આયુર્વેદને સંકલિત કરવા માટે સમજૂતીકરાર (એમઓયુ) પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. આ એમઓયુ સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં આયુષ આરોગ્ય સેવાઓનું વધુ વિસ્તરણ કરશે. આ ઉપરાંત એએફએમસીની 12 મિલિટરી હોસ્પિટલો અને 37 કેન્ટોનમેન્ટ બોર્ડ હોસ્પિટલોમાં આયુર્વેદ કેન્દ્રો પણ કાર્યરત છે.

આયુષમાં સંશોધનનું અસરકારક દસ્તાવેજીકરણઃ આયુષમાં વિવિધ હિતધારકો દ્વારા કરવામાં આવેલા વિસ્તૃત સંશોધન કાર્યોનો વિશાળ ભંડાર એક સમર્પિત વેબસાઇટ: આયુષ રિસર્ચ પોર્ટલ પર ઓનલાઇન બનાવવામાં આવ્યો છે, જેમાં 41743 સંશોધન પ્રકાશનોની યાદી તૈયાર કરવામાં આવી છે (28.12.2023 સુધી). આ પોર્ટલનું સક્રિય રીતે સંચાલન આયુષ મંત્રાલયનાં સીસીઆરએએસ દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેને શોધી શકાય તેવા ફોર્મેટમાં બનાવવામાં આવ્યું છે તથા ઇન્ડેક્સ્ડ જર્નલમાં પ્રકાશનો સામેલ છે. આ પુરાવા આધારિત આયુષ પ્રણાલીઓનું પ્રદર્શન અને સંશોધકો અને શિક્ષણવિદોનું તૈયાર સમાધાન પ્રદાન કરે છે.

SMART કાર્યક્રમ: નેશનલ કમિશન ફોર ઇન્ડિયન સિસ્ટમ ઓફ મેડિસિન (એનસીઆઇએસએમ) અને સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન આયુર્વેદિક સાયન્સિસ (સીસીઆરએએસ) દ્વારા અનુક્રમે તબીબી શિક્ષણનું નિયમન કરવા અને વૈજ્ઞાનિક સંશોધન હાથ ધરવા માટે આયુર્વેદ કોલેજો અને હોસ્પિટલો મારફતે પ્રાથમિકતા ધરાવતા હેલ્થકેર રિસર્ચ ક્ષેત્રોમાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવાના ઉદ્દેશથી 'સ્માર્ટ' (આયુર્વેદ રિસર્ચ ઇન ટીચિંગ પ્રોફેશનલ્સ) પ્રોગ્રામ શરૂ કરવામાં આવ્યો છે.

રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશનઃ તેમાંની એક પહેલ મુખ્ય યોજના એટલે કે કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા પ્રાયોજિત રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશન (એનએએમ)નો અમલ કરવાનો છે, જેનો ઉદ્દેશ કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશ/રાજ્ય સરકારોને માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવામાં સાથસહકાર આપવાનો અને આયુષ હેલ્થકેરની સુલભતા વધારવાનો છે.

આયુષ મંત્રાલયે 18 અને 19 મે, 2023ના રોજ નવી દિલ્હીમાં વિજ્ઞાન ભવનમાં 2 દિવસીય રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશન (એનએએમ) કોન્ક્લેવ - રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ આયુષ/આરોગ્ય મંત્રીઓની કોન્ફરન્સનું આયોજન કર્યું હતું. આયુષ અને બંદરો, શિપિંગ અને જળમાર્ગોનાં આદરણીય મંત્રી શ્રી સર્વાનંદ સોનોવાલે આ કોન્ક્લેવનું ઉદઘાટન કર્યું હતું. આ પ્રસંગે કેન્દ્રીય આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડો.મનસુખ માંડવિયા મુખ્ય અતિથિ તરીકે ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. આ કોન્કલેવમાં આયુષ અને મહિલા અને બાળ વિકાસ રાજ્ય કક્ષાના આદરણીય મંત્રી ડો.મહેન્દ્રભાઈ મુંજપરા તથા સહભાગી રાજ્યો/યુટીએસના 13 આરોગ્ય અને આયુષ મંત્રીઓ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. આયુષ અને વિવિધ રાજ્યોના આરોગ્ય મંત્રીઓ સાથે એક ગોળમેજી બેઠક પર ચર્ચા-વિચારણા એનએએમ કોન્ક્લેવની સાથે કરવામાં આવી હતી. આ કોન્ક્લેવના ઉદ્ઘાટન સત્ર દરમિયાન ઇ-લર્નિંગ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ (ઇએલએમએસ) અને વિસ્તૃત એએચએમઆઇએસ, અપગ્રેડેડ ઇએચઆર સિસ્ટમ, લોન્ચ કરવામાં આવી હતી.

વધુમાં, રાષ્ટ્રીય આયુષ મિશન મારફતે આયુષ મંત્રાલયે આયુષ્માન ભારત અંતર્ગત 12,500 આરોગ્ય સુવિધાઓને આયુષ આરોગ્ય અને સુખાકારી કેન્દ્રમાં અપગ્રેડ કરવા માટેની મંજૂરી માટેની પ્રક્રિયા પૂર્ણ કરી હતી. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો પાસેથી પ્રાપ્ત આંકડાઓ અનુસાર, વર્ષ 2022-23 દરમિયાન 8.42 કરોડ લાભાર્થીઓએ આ સુવિધાઓનો લાભ લીધો હતો અને જાન્યુઆરી, 2023થી ઓક્ટોબર, 2023 સુધીમાં 6.91 કરોડ લાભાર્થીઓને આ સુવિધાઓનો લાભ મળ્યો હતો.

આયુરટેક આઈઆઈટી જોધપુર: સેન્ટર ઓફ એક્સલન્સ (સીઓઈ) યોજના હેઠળ આયુષ મંત્રાલયે મે 2023 માં આઈઆઈટી જોધપુરમાં આયુરટેક કેન્દ્ર પ્રાયોજિત કર્યું છે. સીઓઈ આયુરટેક આઈઆઈટી જોધપુરની સ્કૂલ ઓફ આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ એન્ડ ડેટા સાયન્સ (એઈડી)માં સેન્ટર ઓફ એક્સલન્સ ઈન આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ (એઆઈ) આધારિત પ્રિસિજન હેલ્થકેરનો એક ભાગ છે. આ કેન્દ્રનો ઉદ્દેશ વસતિ અને વ્યક્તિગત જોખમ સ્તરીકરણ અને પ્રારંભિક કાર્યવાહી કરી શકાય તેવી ચોકસાઇયુક્ત આરોગ્ય દરમિયાનગીરીઓ માટે એઆઇ-સંચાલિત સંકલિત માળખું સ્થાપિત કરવાનો છે. સેન્ટર ફોર આયુરટેકને સચોટ આરોગ્ય અને દવાની જગ્યામાં આ પ્રકારની પ્રથમ પહેલ તરીકે પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવી છે, જે ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ડિજિટલ હેલ્થ અને એઆઇ અને એઆઇ અને મલ્ટિ-ઓમિક્સ ટેકનોલોજીને એકબીજા સાથે જોડીને ટ્રાન્સડિસિપ્લિનરીમાં 'એવિડન્સ-આધારિત આયુર્વેદ' સોલ્યુશન્સને સાકાર કરશે framework.to વસતિ અને વ્યક્તિગત જોખમ સ્તરીકરણ અને પ્રારંભિક સ્વાસ્થ્ય હસ્તક્ષેપો માટે એઆઇ-સંચાલિત સંકલિત માળખાની સ્થાપના કરશે.

ઉત્તર-પૂર્વના વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો:

આયુષ મંત્રાલયે તેની વિવિધ યોજનાઓ, માળખાગત વિકાસ અને વિવિધ સમિટ અને પરિષદો, આયુષ પર્વ અને એક્સ્પો વગેરે મારફતે ઉત્તર-પૂર્વ ક્ષેત્રના સામાજિક-આર્થિક વિકાસની ગતિને વેગ આપવા માટે નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું હતું. વર્ષ 2023માં આ પ્રદેશમાં આયુષ માળખાગત સુવિધાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નીચે મુજબના પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા:

• 819 આયુષ આરોગ્ય અને સુખાકારી કેન્દ્રોનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે અથવા તેને મંજૂરી આપવામાં આવી છે
• 100થી વધુ આયુષ ફાર્મસીઓના નિર્માણને મંજૂરી આપવામાં આવી છે
• 50થી વધુ આયુષ હોસ્પિટલોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે
• શૈક્ષણિક સંસ્થાઓના વિકાસ માટે આર્થિક સહાય પૂરી પાડવામાં આવી હતી

આસામના ગુવાહાટીમાં શાંઘાઈ કોર્પોરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન (એસસીઓ) હેઠળ પરંપરાગત ચિકિત્સા પર પ્રથમ બી2બી કોન્ફરન્સનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. મુખ્ય કાર્યક્રમની સાથે સાથે ઇન્ટરનેશનલ એક્સ્પોનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેનાથી આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ અને વેપારી સંબંધોને પ્રોત્સાહન આપવાનો માર્ગ મોકળો થયો હતો.

આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે રોગનાં વર્ગીકરણમાં આયુષઃ આયુષ મંત્રાલયે આઇસીડી-11નાં પરંપરાગત ઔષધિ પ્રકરણનાં બીજા મોડ્યુલમાં સમાવેશ કરવા માટે આયુષ મોર્બિડલી અને સ્ટાન્ડર્ડાઇઝ્ડ કોડ્સને સામેલ કરવા માટે ટેકો આપ્યો હતો.

WHO સહયોગ: મંત્રાલયે ડબ્લ્યુએચઓ સાથે પ્રોજેક્ટ સહયોગ સમજૂતી પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા, જેનો ઉદ્દેશ આગામી 5 વર્ષમાં પરંપરાગત અને પૂરક દવાઓના ધોરણો, ગુણવત્તા, સલામતી અને અસરકારકતાને વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને વૈશ્વિક વ્યૂહરચના ઘડવાની પ્રક્રિયાને આગળ ધપાવવાનો હતો.

ડબલ્યુ.એચ.ઓ./આઇટીયુ ખાતે ટ્રેડિશનલ મેડિસિન માટે એઆઇ ટોકિંગ ગ્રૂપમાં ભારતનું નેતૃત્વ-સ્વાસ્થ્યમાં એઆઈ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરોઃ પરંપરાગત ચિકિત્સા માટે એઆઈ માટે ટોકિંગ ગ્રુપ (ટીજી)ની રચના હેલ્થમાં એઆઈ પર ફોકસ ગ્રુપ ઓન આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ ફોર હેલ્થ (એફજી-એઆઈ4એચ) હેઠળ ડબલ્યુ.એચ.ઓ./આઈટીયુ-ફોકસ ગ્રુપ ઓન હેલ્થ ખાતે કરવામાં આવી છે. આયુષ મંત્રાલય અન્ય પરંપરાગત ચિકિત્સા ભાગીદારો સાથે મળીને આ કાર્યનું નેતૃત્વ કરશે.

સારાંશમાં, વર્ષ 2023 આયુષ મંત્રાલય માટે પરિવર્તનકારી વર્ષ હતું, જે તેના વૈશ્વિક પ્રભાવ, પરંપરાગત દવાઓ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા અને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે હેલ્થકેર વધારવાના પ્રયત્નો દર્શાવે છે.

CB/JD