કેબિનેટમાં મારા સહયોગી જી. કિશન રેડ્ડીજી, મીનાક્ષી લેખીજી, અર્જુન રામ મેઘવાલજી, લૂવર મ્યુઝિયમના ડાયરેક્ટર મેન્યુઅલ રાબેતેજી, વિશ્વના વિવિધ દેશોના મહેમાનો, અન્ય મહાનુભાવો, મહિલાઓ અને સજ્જનો, આપ સૌને આંતરરાષ્ટ્રીય મ્યુઝિયમ દિવસની ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છાઓ. આજે, મ્યુઝિયમ વિશ્વના દિગ્ગજ લોકો અહીં એકઠા થયા છે. આજનો પ્રસંગ એટલા માટે પણ ખાસ છે કારણ કે ભારત તેની આઝાદીના 75 વર્ષ પૂર્ણ થવાના અવસર પર અમૃત મહોત્સવ ઉજવી રહ્યું છે.

ઈન્ટરનેશનલ મ્યુઝિયમ એક્સ્પોમાં પણ આધુનિક ટેક્નોલોજી સાથે જોડાઈને ઈતિહાસના વિવિધ પ્રકરણો જીવંત થઈ રહ્યા છે. જ્યારે આપણે કોઈ મ્યુઝિયમમાં જઈએ છીએ, ત્યારે આપણને એવું લાગે છે કે જાણે આપણને ભૂતકાળનો, તે યુગનો પરિચય થઈ રહ્યો હોય, આપણી મુલાકાત થઈ રહી હોય. મ્યુઝિયમમાં જે દેખાય છે તે હકીકતો પર આધારિત છે, તે દૃશ્યમાન છે, તે પુરાવા આધારિત છે. મ્યુઝિયમમાં એક તરફ આપણને ભૂતકાળમાંથી પ્રેરણા મળે છે તો બીજી તરફ ભવિષ્ય પ્રત્યેની આપણી ફરજોનું પણ ભાન થાય છે.

તમારી થીમ - ટકાઉપણું અને સુખાકારી, આજના વિશ્વની પ્રાથમિકતાઓને હાઇલાઇટ કરે છે અને આ ઇવેન્ટને વધુ સુસંગત બનાવે છે. મને ખાતરી છે કે, તમારા પ્રયાસોથી યુવા પેઢીની મ્યુઝિયમોમાં રુચિ વધુ વધશે, તેમને આપણા વારસાનો પરિચય કરાવશે. આ પ્રયાસો માટે હું તમને બધાને અભિનંદન આપું છું.

અહીં આવતા પહેલા મને મ્યુઝિયમમાં થોડીક ક્ષણો વિતાવવાનો મોકો મળ્યો, સરકારી, બિનસરકારી અનેક કાર્યક્રમોમાં જવાની તક મળે છે, પરંતુ હું એટલું કહી શકું કે મન પર પ્રભાવ પાડવાનું સમગ્ર આયોજન, તેનું શિક્ષણ અને સરકાર પણ એવી ઉંચાઈથી કાર્ય કરી શકે છે કે જેના લીધે ગર્વ થાય છે એવી વ્યવસ્થા છે. અને હું માનું છું કે આજનો પ્રસંગ ભારતીય સંગ્રહાલયોની દુનિયામાં એક મોટો વળાંક લાવશે. આ મારી દ્રઢ માન્યતા છે.

સાથીઓ,

સેંકડો વર્ષની ગુલામીના લાંબા ગાળામાં ભારતને એવું પણ નુકસાન થયું કે આપણો ઘણો લેખિત અને અલિખિત વારસો નાશ પામ્યો. ગુલામીના સમયગાળા દરમિયાન ઘણી હસ્તપ્રતો, ઘણાં પુસ્તકાલયો બાળી નાખવામાં આવ્યા, નાશ કરવામાં આવ્યા. આ માત્ર ભારતનું જ નુકસાન નથી, સમગ્ર વિશ્વનું, સમગ્ર માનવજાતનું નુકસાન છે. દુર્ભાગ્યે, આઝાદી પછી, આપણા વારસાને જાળવવા માટે જે પ્રયત્નો થવા જોઈએ તે પૂરતા થયા નથી.

હેરિટેજ વિશે લોકોમાં જાગૃતિના અભાવે આ નુકસાનમાં વધુ વધારો કર્યો છે. અને તેથી જ, ભારતે આઝાદીના અમૃતકાલમાં જે 'પંચ-પ્રાણ' જાહેર કર્યા છે, તેમાં મુખ્ય છે - આપણા વારસા પર ગર્વ! અમૃત મહોત્સવમાં ભારતની વિરાસતની જાળવણીની સાથે સાથે અમે નવા સાંસ્કૃતિક માળખાનું પણ નિર્માણ કરી રહ્યા છીએ. દેશના આ પ્રયાસોમાં સ્વતંત્રતા સંગ્રામનો ઈતિહાસ પણ છે અને હજારો વર્ષનો સાંસ્કૃતિક વારસો પણ છે.

મને કહેવામાં આવ્યું છે કે તમે આ ઇવેન્ટમાં સ્થાનિક અને ગ્રામીણ સંગ્રહાલયોને વિશેષ મહત્વ આપ્યું છે. ભારત સરકાર સ્થાનિક અને ગ્રામીણ સંગ્રહાલયોની જાળવણી માટે વિશેષ અભિયાન પણ ચલાવી રહી છે. આપણા દરેક રાજ્ય, દરેક ક્ષેત્ર અને દરેક સમાજના ઈતિહાસને સાચવવાના પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે. સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં આપણા આદિવાસી સમુદાયના યોગદાનને અમર બનાવવા માટે અમે 10 વિશેષ સંગ્રહાલયો પણ બનાવી રહ્યા છીએ.

હું સમજું છું કે આખી દુનિયામાં આ એક અનોખી પહેલ છે જેમાં આદિવાસી વિવિધતાની આટલી વ્યાપક ઝલક જોવા મળશે. મીઠાના સત્યાગ્રહ દરમિયાન મહાત્મા ગાંધી જે માર્ગે ચાલ્યા હતા, તે દાંડી માર્ગને પણ સાચવવામાં આવ્યો છે. ગાંધીજીએ જ્યાં મીઠાના કાયદાનો ભંગ કર્યો હતો તે સ્થળે ભવ્ય સ્મારક બનાવવામાં આવ્યું છે. આજે દેશ અને દુનિયામાંથી લોકો દાંડી કુટીર જોવા ગાંધીનગર આવે છે.

આપણા બંધારણના મુખ્ય શિલ્પી બાબાસાહેબ આંબેડકરનું જ્યાં નિધન થયું હતું તે જગ્યા દાયકાઓથી જર્જરિત હાલતમાં હતી. અમારી સરકારે દિલ્હીના 5 અલીપોર રોડ આ સ્થળને રાષ્ટ્રીય સ્મારકમાં ફેરવી દીધું છે. બાબાસાહેબના જીવન સાથે સંબંધિત પંચ તીર્થો, જ્યાં તેઓ જન્મ્યા હતા તે મહુમાં, લંડનમાં જ્યાં તેઓ રહેતા હતા, નાગપુરમાં જ્યાં તેમણે દીક્ષા લીધી હતી, મુંબઈમાં ચૈત્યભૂમિ જ્યાં તેમની સમાધિનો પણ વિકાસ થઈ રહ્યો છે. ભારતના 580 થી વધુ રજવાડાઓને જોડતી સરદાર સાહેબની ગગનચુંબી પ્રતિમા - સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટી આજે પણ દેશનું ગૌરવ છે. સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટીની અંદર એક મ્યુઝિયમ પણ છે.

પંજાબમાં જલિયાવાલા બાગ હોય, ગુજરાતમાં ગોવિંદ ગુરુજીનું સ્મારક હોય, યુપીમાં વારાણસીમાં માન મહેલ મ્યુઝિયમ હોય, ગોવામાં ક્રિશ્ચિયન આર્ટનું મ્યુઝિયમ હોય, આવી અનેક જગ્યાઓ સાચવવામાં આવી છે. મ્યુઝિયમને લગતો વધુ એક અનોખો પ્રયાસ ભારતમાં થયો છે. અમે રાજધાની દિલ્હીમાં દેશના તમામ ભૂતપૂર્વ પ્રધાનમંત્રીઓની યાત્રા અને યોગદાનને સમર્પિત પીએમ-મ્યુઝિયમ બનાવ્યું છે. આજે દેશભરમાંથી લોકો આઝાદી પછીની ભારતની વિકાસ યાત્રાના સાક્ષી બનવા માટે પીએમ મ્યુઝિયમમાં આવી રહ્યા છે. અહીં આવનાર અમારા મહેમાનોને હું એકવાર આ મ્યુઝિયમની મુલાકાત લેવા ખાસ વિનંતી કરીશ.

સાથીઓ,

જ્યારે કોઈ દેશ તેના વારસાને બચાવવાનું શરૂ કરે છે, ત્યારે તેની બીજી બાજુ બહાર આવે છે. આ પાસું અન્ય દેશો સાથેના સંબંધોમાં આત્મીયતા છે. જેમ ભગવાન બુદ્ધના મહાપરિનિર્વાણ પછી, ભારતે તેમના પવિત્ર અવશેષોને પેઢી દર પેઢી સાચવી રાખ્યા છે. અને આજે તે પવિત્ર અવશેષો માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં કરોડો બૌદ્ધ અનુયાયીઓને એક કરી રહ્યાં છે. ગયા વર્ષે જ અમે બુદ્ધ પૂર્ણિમાના અવસરે મંગોલિયામાં 4 પવિત્ર અવશેષો મોકલ્યા હતા. તે પ્રસંગ સમગ્ર મંગોલિયા માટે આસ્થાનો મહાન તહેવાર બની ગયો.

બુદ્ધના અવશેષો જે આપણા પાડોશી દેશ શ્રીલંકામાં છે તે પણ બુદ્ધ પૂર્ણિમાના અવસરે અહીં કુશીનગર લાવવામાં આવ્યા હતા. એ જ રીતે, ગોવામાં સેન્ટ ક્વીન કેતેવનના પવિત્ર અવશેષોનો વારસો પણ ભારત પાસે સાચવવામાં આવ્યો છે. મને યાદ છે, જ્યારે અમે સેન્ટ ક્વીન કેટેવનના અવશેષો જ્યોર્જિયા મોકલ્યા ત્યારે ત્યાં રાષ્ટ્રીય ઉજવણીનો માહોલ હતો. તે દિવસે, જ્યોર્જિયાના ઘણા નાગરિકો ત્યાં રસ્તાઓ પર એકઠા થયા હતા, ત્યાં એક મેળા જેવું વાતાવરણ થઈ ગયું હતું. એટલે કે આપણો વારસો પણ વૈશ્વિક એકતાનો સ્ત્રોત બને છે. અને તેથી, આ વારસાને જાળવી રાખતા આપણા સંગ્રહાલયોની ભૂમિકા પણ વધુ વધે છે.

સાથીઓ,

જેમ આપણે આવતીકાલ માટે કુટુંબમાં સંસાધનો ઉમેરીએ છીએ, તેવી જ રીતે આપણે આખી પૃથ્વીને એક કુટુંબ માનીને આપણા સંસાધનોને બચાવવાના છે. હું સૂચન કરું છું કે આપણા સંગ્રહાલયો આ વૈશ્વિક પ્રયાસોમાં સક્રિય સહભાગી બને. આપણી પૃથ્વીએ પાછલી સદીઓમાં ઘણી કુદરતી આફતોનો સામનો કર્યો છે. તેમની યાદો અને પ્રતીકો આજે પણ હાજર છે. આપણે વધુમાં વધુ સંગ્રહાલયોમાં આ પ્રતીકો અને તેમને સંબંધિત ચિત્રોની ગેલેરીની દિશામાં વિચારવું જોઈએ.

આપણે જુદા જુદા સમયે પૃથ્વીના બદલાતા ચિત્રનું નિરૂપણ પણ કરી શકીએ છીએ. આ સાથે આગામી સમયમાં લોકોમાં પર્યાવરણ પ્રત્યે જાગૃતિ વધશે. મને કહેવામાં આવ્યું છે કે આ એક્સ્પોમાં ગેસ્ટ્રોનોમિક અનુભવ માટે જગ્યા પણ બનાવવામાં આવી છે. લોકોને અહીં આયુર્વેદ અને મિલેટ્સ-શ્રી અન્ન પર આધારિત વાનગીઓનો પણ અનુભવ થશે.

ભારતના પ્રયાસોથી, આયુર્વેદ અને મિલેટ્સ-શ્રી અન્ન આ બંને આજકાલ વૈશ્વિક ચળવળ બની ગયા છે. હજારો વર્ષોની ખાદ્યાન્ન અને વિવિધ વનસ્પતિઓની સફરના આધારે આપણે નવા સંગ્રહાલયો પણ બનાવી શકીએ છીએ. આવા પ્રયાસો આ જ્ઞાન પ્રણાલીને આવનારી પેઢીઓ સુધી લઈ જશે અને તેમને અમર બનાવશે.

સાથીઓ,

આ તમામ પ્રયાસોમાં સફળતા ત્યારે જ મળશે જ્યારે આપણે ઐતિહાસિક વસ્તુઓની જાળવણીને દેશની પ્રકૃતિ બનાવીશું. હવે પ્રશ્ન એ છે કે આપણા વારસાનું રક્ષણ એ દેશના સામાન્ય નાગરિકનો સ્વભાવ કેવી રીતે બનશે? હું એક નાનું ઉદાહરણ આપું. ભારતમાં દરેક પરિવાર શા માટે પોતાના ઘરમાં પોતાનું એક ફેમિલી મ્યુઝિયમ નથી બનાવતું? ઘરના લોકો વિશે, પોતાના પરિવારની માહિતી. આમાં ઘરની જૂની અને ઘરના વડીલોની કેટલીક ખાસ વસ્તુઓ રાખી શકાય છે. આજે તમે જે કાગળ લખો છો તે તમને સામાન્ય લાગે છે. પણ તમારા લખાણમાંનો એ જ કાગળ ત્રણ-ચાર પેઢી પછી લાગણીની મિલકત બની જશે. એ જ રીતે, આપણી શાળાઓ, આપણી વિવિધ સંસ્થાઓ અને સંસ્થાઓનું પણ પોતાનું મ્યુઝિયમ હોવું જોઈએ. ચાલો જોઈએ, ભવિષ્ય માટે કેટલી મોટી અને ઐતિહાસિક મૂડી તૈયાર થશે.

દેશના વિવિધ શહેરો પણ સિટી મ્યુઝિયમ જેવા પ્રોજેક્ટને આધુનિક સ્વરૂપમાં તૈયાર કરી શકે છે. જેમાં તે શહેરોને લગતી ઐતિહાસિક વસ્તુઓ રાખી શકાય છે. રેકોર્ડ રાખવાની જૂની પરંપરા જે આપણે જુદા જુદા સંપ્રદાયોમાં જોઈએ છીએ તે પણ આ દિશામાં આપણને ઘણી મદદ કરશે.

સાથીઓ,

મને ખુશી છે કે આજે મ્યુઝિયમો માત્ર મુલાકાત લેવાનું સ્થળ નથી બની રહ્યા પરંતુ યુવાનો માટે કારકિર્દીનો વિકલ્પ પણ બની રહ્યા છે. પરંતુ હું ઈચ્છું છું કે આપણે આપણા યુવાનોને માત્ર મ્યુઝિયમ કામદારોના દૃષ્ટિકોણથી જોવું જોઈએ નહીં. ઇતિહાસ અને આર્કિટેક્ચર જેવા વિષયો સાથે જોડાયેલા આ યુવાનો વૈશ્વિક સાંસ્કૃતિક આદાનપ્રદાનનું માધ્યમ બની શકે છે. આ યુવાનો અન્ય દેશોમાં જઈ શકે છે, ત્યાંના યુવાનો પાસેથી વિશ્વની વિવિધ સંસ્કૃતિઓ વિશે શીખી શકે છે, તેમને ભારતની સંસ્કૃતિ વિશે જણાવી શકે છે. તેમનો અનુભવ અને ભૂતકાળ સાથેનો સંબંધ આપણા દેશની ધરોહરને જાળવવામાં ખૂબ જ અસરકારક સાબિત થશે.

સાથીઓ,

આજે, જ્યારે આપણે સામાન્ય વારસાની વાત કરી રહ્યા છીએ, ત્યારે હું એક સામાન્ય પડકારનો પણ ઉલ્લેખ કરવા માંગુ છું. આ પડકાર કલાકૃતિઓની દાણચોરી અને વિનિયોગનો છે. ભારત જેવા પ્રાચીન સંસ્કૃતિ ધરાવતા દેશો સેંકડો વર્ષોથી આની સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. આઝાદી પહેલા અને પછી ઘણી વસ્તુઓને આપણા દેશમાંથી અનૈતિક રીતે બહાર લઈ જવામાં આવી છે. આ પ્રકારના ગુનાને રોકવા માટે આપણે સાથે મળીને કામ કરવું પડશે.

મને ખુશી છે કે આજે વિશ્વમાં ભારતની વધી રહેલી પ્રતિષ્ઠા વચ્ચે હવે વિવિધ દેશોએ તેમનો વારસો ભારતને પરત કરવાનું શરૂ કર્યું છે. બનારસમાંથી ચોરાયેલી મા અન્નપૂર્ણાની મૂર્તિ હોય, ગુજરાતમાંથી ચોરાયેલી મહિષાસુરમર્દિનીની મૂર્તિ હોય કે પછી ચોલ સામ્રાજ્ય દરમિયાન બનેલી નટરાજની મૂર્તિઓ હોય, લગભગ 240 પ્રાચીન કલાકૃતિઓ ભારતમાં પાછી લાવવામાં આવી છે. જ્યારે આ પહેલા ઘણા દાયકાઓ સુધી આ સંખ્યા 20 સુધી પહોંચી ન હતી. આ 9 વર્ષોમાં ભારતમાંથી સાંસ્કૃતિક વસ્તુઓની દાણચોરીમાં પણ નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે.

હું વિશ્વભરના કલાના જાણકારોને, ખાસ કરીને મ્યુઝિયમો સાથે સંકળાયેલા લોકોને આ ક્ષેત્રમાં વધુ સહકાર વધારવા વિનંતી કરું છું. કોઈપણ દેશના કોઈપણ મ્યુઝિયમમાં આવી કોઈ કલાકૃતિ ન હોવી જોઈએ, જે ત્યાં અનૈતિક રીતે પહોંચી હોય. આપણે બધા સંગ્રહાલયો માટે આને નૈતિક પ્રતિબદ્ધતા બનાવવી જોઈએ.

સાથીઓ,

મને ખાતરી છે કે, આપણે ભૂતકાળ સાથે જોડાયેલા રહીને ભવિષ્ય માટે નવા વિચારો પર કામ કરવાનું ચાલુ રાખીશું. વારસાનું જતન કરવાની સાથે સાથે નવો વારસો બનાવીશું. આજ કામના સાથે, આપ સૌને હૃદયથી ખૂબ ખૂબ ધન્યવાદ!

YP/GP

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com