ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਕਾਰਨ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਅਤੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿਘਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਿਮਾਲਿਆ-ਕਰਾਕੋਰਮ (ਐੱਚਕੇ) ਪਰਵਤਮਾਲਾ ਵਿੱਚਲੀਆਂ ਸਿੰਧ, ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। 

 ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਐੱਚਕੇ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਜਲ ਟਾਵਰ ਜਾਂ ਤੀਸਰਾ ਧਰੁਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਈਜ਼ਡ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਐੱਚਕੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਤਕਰੀਬਨ 1 ਅਰਬ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਲਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

 “SCIENCE” ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ “ਗਲੇਸ਼ੀਓ ਹਾਈਡ੍ਰੋਲੋਜੀ ਆਫ ਦਿ ਹਿਮਾਲਿਆ-ਕਰਾਕੋਰਮ” ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਨਦੀ ਅਪਵਾਹ (runoff), ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਦਾ ਪਿਘਲਾਅ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਮੌਸਮੀ ਦਰ ਵਿੱਚ 2050 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ। 

 ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਇੰਦੌਰ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਡਾ. ਮੁਹੰਮਦ ਫਾਰੂਕ ਆਜ਼ਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਖੋਜ ਦੌਰਾਨ ਮੌਸਮ ਦੀ ਤਪਸ਼, ਵਰਖਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਸੁੰਗੜਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸਹੀ ਸਮਝ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਣ ਖੋਜ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ।

 ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਅਤੇ ਬਰਫ ਪਿਘਲਣਾ ਐੱਚਕੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਬੇਸਿਨ ਨਾਲੋਂ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਲੋਜੀਕਲ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। 

 ਡਾਕਟਰ ਆਜ਼ਮ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਨਦੀ ਬੇਸਿਨ 2.75 ਮਿਲੀਅਨ ਸਕੁਏਅਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਿੰਚਾਈ ਖੇਤਰ 577,000 ਸਕੁਏਅਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਥੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਥਾਪਿਤ ਪਣ ਬਿਜਲੀ ਸਮਰੱਥਾ 26,432 ਮੈਗਾਵਾਟ ਹੈ। ਪਿਘਲ ਰਹੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਅਰਬ ਤੋਂ ਵਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਦੀ ਬਰਫ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਪਿਘਲ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣਗੇ।”

 ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ "ਇਲਾਕਾ-ਵਾਰ, ਹਰ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ 'ਤੇ ਕੁਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਪਿਘਲਾਅ ਅਤੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ 'ਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਬੇਸਿਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਿੰਧੂ ਦਰਿਆ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ। ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਬੇਸਿਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੌਨਸੂਨ ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਤੋਂ ਪੋਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਪੈਟਰਨ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।” 

 ਡਾ. ਆਜ਼ਮ ਦੀ ਪੀਐੱਚਡੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸ੍ਰੀਵਾਸਤਵ ਨੇ ਕਿਹਾ, “21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਦੇ ਅਪਵਾਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀਅਤ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨਤ ਰੁਝਾਨ ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ। ਕੁੱਲ ਨਦੀ ਅਪਵਾਹ, ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਪਿਘਲਾਅ ਅਤੇ ਵਹਾਅ ਦੀ ਮੌਸਮੀਅਤ ਵਿੱਚ 2050 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤਕ ਵਾਧਾ ਹੋਣ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਅਪਵਾਦ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਘਟਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ।" 

 ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (ਡੀਐੱਸਟੀ), ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਨਸਪਾਇਰ- INSPIRE ਫੈਕਲਟੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਦੁਆਰਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਕਾਰਜ ਨੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ 'ਤੇ ਮੌਸਮੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਪਾੜੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਹੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ।

ਇਸ ਇਨਸਪਾਇਰ ਫੈਕਲਟੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇੱਕ ਖੋਜ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਣੀ ਸੀ:(https://youtu.be/sPaqNs-bttI)।

 ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਪਣ ਬਿਜਲੀ, ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਖਤਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈ ਟਿਕਾਊ ਜਲ ਸਰੋਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਿਤ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

 ਲੇਖਕ ਪਹਿਚਾਣੇ ਗਏ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪੱਧਰੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ:

ਟੀਅਰ -1 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਨਿਰੀਖਣ ਨੈੱਟਵਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਮੌਸਮ ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਖੰਡ, ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ, ਪਰਮਾਫ੍ਰੋਸਟ ਪਿਘਲਣ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਅਤੇ ਬਰਫ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਟੀਅਰ -2 ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਲੋਜੀ ਦੇ ਵਿਸਤਰਿਤ ਮਾਡਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਣ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਲਿੰਕ: 10.1126 / ਸਾਇੰਸ.ਏਬੀਐੱਫ 3668 (2021)

 ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: ਮੁਹੰਮਦ.  ਫਾਰੂਕ ਆਜ਼ਮ farooqazam@iiti.ac.in (ਸੈੱਲ: 0091-8476085786) 'ਤੇ।

**********

 ਐੱਸਐੱਸ / ਆਰਪੀ (ਡੀਐੱਸਟੀ ਮੀਡੀਆ ਸੈੱਲ)