આયુષ મંત્રાલય હેઠળની એક ગૌણ સંસ્થા, ફાર્માકોપીયા કમિશન ફોર ઇન્ડિયન મેડિસિન એન્ડ હોમિયોપેથી (PCIM&H), આયુર્વેદ, સિદ્ધ, યુનાની અને હોમિયોપેથી (ASU&H) દવાઓના પરીક્ષણ અથવા વિશ્લેષણ માટે નિયુક્ત દવા પરીક્ષણ પ્રયોગશાળા તરીકે સેવા આપે છે.

ડ્રગ્સ રૂલ્સ, 1945ના નિયમો 160 A થી J, આયુર્વેદ, સિદ્ધ અને યુનાની દવાઓનું ઉત્પાદન કરતા લાઇસન્સધારક વતી આ નિયમોની જોગવાઈઓ હેઠળ જરૂરી હોય તે રીતે આયુર્વેદિક, સિદ્ધ અને યુનાની દવાઓની ઓળખ, શુદ્ધતા, ગુણવત્તા અને શક્તિના આવા પરીક્ષણો કરવા માટે દવા પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓની મંજૂરી માટે નિયમનકારી માર્ગદર્શિકા પ્રદાન કરે છે. આજની તારીખમાં 34 રાજ્ય દવા પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓને તેમના માળખાગત સુવિધાઓ અને કાર્યાત્મક ક્ષમતાને મજબૂત કરવા માટે સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે. વધુમાં, ડ્રગ્સ રૂલ્સ 1945ની જોગવાઈઓ હેઠળ આયુર્વેદિક, સિદ્ધ અને યુનાની દવાઓ અને કાચા માલના ગુણવત્તા પરીક્ષણ માટે 108 પ્રયોગશાળાઓને મંજૂરી આપવામાં આવી છે અથવા લાઇસન્સ આપવામાં આવ્યું છે. ડ્રગ્સ રૂલ્સ 1945ના નિયમ 160E હેઠળ સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન આયુર્વેદ સાયન્સની 03 પ્રાદેશિક સંશોધન સંસ્થાઓને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

આયુર્વેદિક, સિદ્ધ, યુનાની અને હોમિયોપેથી (ASU&H) દવાઓ માટે ફાર્માકોવિજિલન્સ કાર્યક્રમ આયુષ ડ્રગ્સ ક્વોલિટી એન્ડ પ્રોડક્શન પ્રમોશન સ્કીમ (AOGUSY)ની સેન્ટ્રલ સેક્ટર સ્કીમ હેઠળ લાગુ કરવામાં આવે છે, જે દેશભરમાં સ્થાપિત એક નેશનલ ફાર્માકોવિજિલન્સ સેન્ટર (NPvCC), પાંચ ઇન્ટરમીડિયેટ ફાર્માકોવિજિલન્સ સેન્ટર (IPvC) અને 97 પેરિફેરલ ફાર્માકોવિજિલન્સ સેન્ટર (PPvC)ના ત્રણ-સ્તરીય નેટવર્ક દ્વારા કાર્ય કરે છે. આ કેન્દ્રોને ભ્રામક જાહેરાતોનું નિરીક્ષણ કરવાનું અને ડિફોલ્ટરો સામે યોગ્ય કાર્યવાહી માટે સંબંધિત રાજ્ય નિયમનકારી અધિકારીઓને તેની જાણ કરવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું છે. આ કાર્યક્રમનો ઉદ્દેશ્ય આયુષ દવાઓનું નિરીક્ષણ કરવાનો અને ગ્રાહક સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા અને આયુષ ઉત્પાદન ઉત્પાદકો દ્વારા અપ્રમાણિત દાવાઓના ફેલાવાને રોકવા માટે ભ્રામક જાહેરાતો ઘટાડવાનો છે. આજ સુધીમાં, દેશભરમાં 3,533 જાગૃતિ કાર્યક્રમો હાથ ધરવામાં આવ્યા છે જેમાં 3,18,575 લાભાર્થીઓ સામેલ છે.

વધુમાં, આયુષ મંત્રાલય આયુષ ઉત્પાદનો માટે નીચેના પ્રમાણપત્રોને પ્રોત્સાહિત કરે છે, જેમ કે નીચે વિગતવાર છે:

• વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન (WHO)ની માર્ગદર્શિકા અનુસાર ફાર્માસ્યુટિકલ પ્રોડક્ટ્સ (CoPP) પ્રમાણપત્ર માટેની યોજના આયુર્વેદિક, સિદ્ધ અને યુનાની (ASU) દવાઓ સુધી વિસ્તૃત કરવામાં આવી છે. આ યોજના સેન્ટ્રલ ડ્રગ્સ સ્ટાન્ડર્ડ કંટ્રોલ ઓર્ગેનાઇઝેશન (CDSCO) દ્વારા સંચાલિત થાય છે અને CDSCO, આયુષ મંત્રાલય અને સંબંધિત રાજ્ય લાઇસન્સિંગ ઓથોરિટીના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા અરજદાર ઉત્પાદન એકમના સંયુક્ત નિરીક્ષણના આધારે પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવે છે.
• ક્વોલિટી કાઉન્સિલ ઓફ ઇન્ડિયા (QCI) દ્વારા લાગુ કરાયેલ ગુણવત્તા પ્રમાણપત્ર યોજના સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણોના પાલનના આધારે તૃતીય-પક્ષ ગુણવત્તા મૂલ્યાંકનના આધારે આયુર્વેદિક, સિદ્ધ અને યુનાની ઉત્પાદનોને આયુષ માર્ક આપવાની જોગવાઈ કરે છે.

આયુષ મંત્રાલયે 2021-22 થી 2025-26 સુધીના પાંચ વર્ષ માટે ₹122 કરોડના કુલ નાણાકીય ફાળવણી સાથે આયુષ ગુણવત્તા અને ઉત્પાદન પ્રમોશન યોજના (AOGUSY)ની સેન્ટ્રલ સેક્ટર યોજના લાગુ કરી છે. આ યોજનાના ઘટકોમાંનો એક આયુષ ફાર્મસીઓ અને દવા પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓને મજબૂત અને અપગ્રેડ કરવાનો છે જેથી ઉચ્ચ ધોરણો પ્રાપ્ત થાય. ડ્રગ્સ એન્ડ કોસ્મેટિક્સ એક્ટ, 1940 અને ડ્રગ્સ રૂલ્સ, 1945માં આયુર્વેદ, સિદ્ધ, સોવા-રિગ્પા, યુનાની અને હોમિયોપેથી દવાઓ માટે ચોક્કસ નિયમનકારી જોગવાઈઓ છે. આયુર્વેદ, સિદ્ધ, સોવા-રિગ્પા અને યુનાની દવાઓ સંબંધિત જોગવાઈઓ ડ્રગ્સ એન્ડ કોસ્મેટિક્સ એક્ટ, 1940ના પ્રકરણ IV A અને અનુસૂચિ I અને ડ્રગ્સ રૂલ્સ 1945ના નિયમો 151 થી 169, શેડ્યૂલ્સ E(I), T, અને TA માં સમાવિષ્ટ છે. વધુમાં, ડ્રગ્સ એન્ડ કોસ્મેટિક્સ એક્ટ 1940ની બીજી શેડ્યૂલ (4A) હોમિયોપેથિક દવાઓ માટે ધોરણો નક્કી કરે છે અને ડ્રગ્સ રૂલ્સ 1945ના નિયમો 2dd, 30AA, 67 (C-H), 85 (A થી I), 106-A, શેડ્યૂલ K, અને શેડ્યૂલ M-I હોમિયોપેથિક દવાઓથી સંબંધિત છે. ઉત્પાદકોએ ડ્રગ્સ રૂલ્સ 1945ના શેડ્યૂલ T અને સંબંધિત ફાર્માકોપીયામાં નિર્ધારિત ગુણવત્તા ધોરણો અનુસાર ગુડ મેન્યુફેક્ચરિંગ પ્રેક્ટિસ (GMP)ની આવશ્યકતાઓનું પાલન કરવું જરૂરી છે, જેમાં સલામતી અને અસરકારકતાના પુરાવાનો સમાવેશ થાય છે.

ફાર્માકોપીયા કમિશન ફોર ઇન્ડિયન મેડિસિન એન્ડ હોમિયોપેથી (PCIM&H) આયુર્વેદ, સિદ્ધ, યુનાની અને હોમિયોપેથી (ASU&H) દવાઓ માટે ફોર્મ્યુલારી સ્પષ્ટીકરણો અને ફાર્માકોપીયલ ધોરણો નક્કી કરે છે, જે ASU&H દવાઓની ગુણવત્તા (ઓળખ, શુદ્ધતા અને શક્તિ) સુનિશ્ચિત કરવા માટે સત્તાવાર સંકલન તરીકે સેવા આપે છે. ડ્રગ્સ એન્ડ કોસ્મેટિક્સ એક્ટ 1940 અને તેના હેઠળ બનાવેલા નિયમો અનુસાર આ ગુણવત્તા ધોરણો ASU&H દવાઓના ઉત્પાદન માટે ફરજિયાત છે.

આયુષ મંત્રાલયે સેન્ટ્રલ ડ્રગ્સ સ્ટાન્ડર્ડ કંટ્રોલ ઓર્ગેનાઇઝેશન (CDSCO)ની અંદર એક આયુષ વર્ટિકલ બનાવ્યું છે, જે સંબંધિત રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના લાઇસન્સિંગ સત્તાવાળાઓ/ડ્રગ ઇન્સ્પેક્ટરો સાથે મળીને, આયુષ દવાઓની સલામતી અને ગુણવત્તા સુનિશ્ચિત કરવા માટે વિવિધ ઉત્પાદન એકમોનું નિરીક્ષણ કરે છે.

રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો સુનિશ્ચિત કરવા માટે આયુષ પ્રણાલીઓના સંશોધન માળખા, માનવ સંસાધન ક્ષમતા અને વૈજ્ઞાનિક માન્યતાને મજબૂત કરવા માટે સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા/પ્રસ્તાવિત પગલાં નીચે મુજબ છે:

• આયુષ મંત્રાલય 2021-22થી કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના, 'આયુર્જ્ઞા યોજના' લાગુ કરી રહ્યું છે જેનો ઉદ્દેશ્ય શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ, તાલીમ, ક્ષમતા નિર્માણ વગેરે સહિત બાહ્ય સંશોધન પ્રવૃત્તિઓ અને શિક્ષણ દ્વારા આયુષમાં સંશોધન અને નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. આ યોજનામાં ત્રણ ઘટકો છે: (i) આયુષમાં ક્ષમતા નિર્માણ અને સતત તબીબી શિક્ષણ (CME), (ii) આયુષમાં સંશોધન અને નવીનતા, અને (iii) આયુર્વેદ બાયોલોજિકલ ઇન્ટિગ્રેટેડ હેલ્થ રિસર્ચ (ABIHR).
• ભારત સરકારે આયુષ મંત્રાલય હેઠળ સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન આયુર્વેદિક સાયન્સ, સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન યુનાની મેડિસિન, સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન હોમિયોપેથી, સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન સિદ્ધા અને સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન યોગા એન્ડ નેચરોપેથીની સ્થાપના કરી છે, જે આયુષ પ્રણાલીઓમાં વૈજ્ઞાનિક રીતે આધારિત સંશોધનનું સંચાલન, સંકલન, રચના, વિકાસ અને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ટોચની સંસ્થાઓ છે. મુખ્ય સંશોધન પ્રવૃત્તિઓમાં ઔષધીય વનસ્પતિ સંશોધન (મેડિકો-એથનોબોટનિકલ સર્વે, ફાર્માકોગ્નોસી અને ખેતી), દવા માનકીકરણ, ફાર્માકોલોજિકલ સંશોધન, ક્લિનિકલ સંશોધન, સાહિત્ય સંશોધન અને દસ્તાવેજીકરણ અને આદિવાસી આરોગ્ય સંભાળ સંશોધન કાર્યક્રમોનો સમાવેશ થાય છે. સંશોધન પ્રવૃત્તિઓ દેશભરમાં સ્થિત તેની પેરિફેરલ સંસ્થાઓ/એકમો દ્વારા અને વિવિધ યુનિવર્સિટીઓ, હોસ્પિટલો અને સંસ્થાઓ સાથે સહયોગમાં પણ હાથ ધરવામાં આવે છે.
• PCIM&H સમયાંતરે રાજ્યના દવા નિયમનકારો/અમલીકરણ અધિકારીઓ, દવા પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓ અને ગુણવત્તા નિયંત્રણ/તકનીકી કર્મચારીઓ માટે ASU&H દવાઓના માનકીકરણ અને ગુણવત્તા નિયંત્રણ પર ક્ષમતા-નિર્માણ તાલીમ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરે છે.

આ માહિતી આયુષ રાજ્યમંત્રી (સ્વતંત્ર હવાલો) શ્રી પ્રતાપ રાવ જાધવે આજે લોકસભામાં એક પ્રશ્નના લેખિત જવાબમાં આપી હતી.

 

SM/BS/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(रिलीज़ आईडी: 2209389) आगंतुक पटल : 7