પરિચય

પીએમ-ઉષા એ કેન્દ્ર દ્વારા પ્રાયોજિત યોજના છે જે જૂન 2023માં ભારત સરકારના શિક્ષણ મંત્રાલય દ્વારા શરૂ કરવામાં આવી હતી. તેનો ઉદ્દેશ્ય રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ (NEP) 2020ના પાંચ સ્તંભો સાથે સુસંગતતા, સમાનતા, જવાબદારી, પોષણક્ષમતા અને ગુણવત્તાને પ્રોત્સાહન આપીને રાજ્ય સંચાલિત સંસ્થાઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણની ગુણવત્તા વધારવાનો છે. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ઉચ્ચ શિક્ષણની માંગ સતત વધી રહી છે, તેથી દેશમાં સંસ્થાઓ, યુનિવર્સિટીઓ અને વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યામાં અભૂતપૂર્વ વૃદ્ધિ થઈ છે.

તાજેતરમાં 30 એપ્રિલ, 2025 અને 1 મે, 2025ના રોજ ICAR, નવી દિલ્હી ખાતે પ્રધાનમંત્રી ઉચ્ચતર શિક્ષા અભિયાન (PM-USHA) હેઠળ બહુ-શિસ્ત શિક્ષણ અને સંશોધન યુનિવર્સિટીઓ (MERU) પર બે દિવસીય રાષ્ટ્રીય કાર્યશાળાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ કાર્યક્રમમાં 64થી વધુ વિવિધ યુનિવર્સિટીઓના 64થી વધુ વાઇસ ચાન્સેલર તેમજ રાજ્યના ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રોજેક્ટ ડિરેક્ટરો દ્વારા રજૂ કરાયેલા રાજ્ય અધિકારીઓએ હાજરી આપી હતી. રાષ્ટ્રીય કાર્યશાળામાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારના ભંડોળના સમર્થનથી NEPના વિવિધ ઘટકોને શ્રેષ્ઠ રીતે કેવી રીતે અમલમાં મૂકવા તે અંગે જરૂરી માર્ગદર્શન પૂરું પાડવામાં આવ્યું હતું. કેન્દ્રીય શિક્ષણ અને પૂર્વોત્તર ક્ષેત્રના વિકાસ રાજ્યમંત્રીએ જાહેરાત કરી કે મંત્રાલય MERU ઘટકો હેઠળ 44 ફરજિયાત પ્રવૃત્તિઓ લાગુ કરવા માટે 35 યુનિવર્સિટીઓને પ્રત્યેકને 100 કરોડ રૂપિયા આપી રહ્યું છે. આ ઉપરાંત, NEP અમલીકરણ માટે UGC નિયમો, બહુ-શાખાકીય શિક્ષણ માટે ક્લસ્ટરિંગ અને સહયોગ, કૌશલ્ય અને ઉદ્યોગ જોડાણોના એકીકરણ દ્વારા સર્વાંગી શિક્ષણ વગેરે વિષયો પર આ બે દિવસીય સેમિનાર દરમિયાન 12 મહત્વપૂર્ણ સત્રોનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ વક્તાઓના સત્રોમાં પ્રખ્યાત શિક્ષણવિદો અને અધિકારીઓએ હાજરી આપી હતી.

ભંડોળ અને અમલીકરણ

પીએમ-ઉષાનો 2023-24 થી 2025-26ના સમયગાળા માટે ₹12,926.10 કરોડનો ખર્ચ છે. આ યોજનામાં ભાગ લેવા માટે કુલ 33 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોએ સમજૂતી કરાર (MoU) પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. પીએમ-ઉષા માટે પ્રોજેક્ટ મંજૂરી બોર્ડની પહેલી અને બીજી બેઠકોમાં, વિવિધ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 440 એકમોને વિવિધ ઘટકો હેઠળ કુલ ₹5,613.12 કરોડની રકમ સાથે મંજૂરી આપવામાં આવી છે. નાણાકીય વર્ષ 2025-26 માટે આ યોજનાનું બજેટ ₹1,815 કરોડ રાખવામાં આવ્યું છે.

PM-USHAને શિક્ષણ મંત્રાલય (MoE) દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે જેમાં રાજ્ય સરકારો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (UTs)ના યોગદાનનો સમાવેશ થાય છે. જાહેર ભંડોળ ધરાવતી સંસ્થાઓમાં તમામ પેટા-ઘટકોનો પ્રોજેક્ટ ખર્ચ કેન્દ્ર સરકાર અને રાજ્ય સરકારો વચ્ચે ઉત્તર પૂર્વીય રાજ્યો, જમ્મુ અને કાશ્મીર, હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડ માટે 90:10ના ગુણોત્તરમાં અને વિધાનસભા ધરાવતા અન્ય રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે 60:40ના ગુણોત્તરમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિધાનસભા વિનાના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો આ યોજના હેઠળ કેન્દ્ર દ્વારા 100% ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવશે. મેનેજમેન્ટ મોનિટરિંગ મૂલ્યાંકન અને સંશોધન (MMER) ગ્રાન્ટની રકમ કુલ મંજૂર ભંડોળના 2% છે, જેમાંથી 1% રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને આપવામાં આવશે અને 1% કેન્દ્ર દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવશે. આ ભંડોળનો ઉપયોગ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને કેન્દ્ર દ્વારા યોજનાના અમલીકરણ અને દેખરેખ સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓ જેમ કે ટેકનિકલ સપોર્ટ ગ્રુપનું સંચાલન, દેખરેખ પોર્ટલ વગેરે માટે કરવામાં આવશે. બધા રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો આ અનુદાન માટે પાત્ર રહેશે.

 

કેન્દ્ર, રાજ્ય અને સંસ્થાકીય સ્તરે સ્પષ્ટ રીતે વ્યાખ્યાયિત ભૂમિકાઓ અને સત્તાઓ ધરાવતી સંસ્થાઓના સંસ્થાકીય માળખા દ્વારા PM-USHAનો અમલ અને દેખરેખ રાખવામાં આવશે. બધી સંસ્થાઓ સંસ્થાકીય સ્તરથી લઈને રાષ્ટ્રીય સ્તર સુધી પોતપોતાના સ્તરે યોજનાની પ્રગતિનું નિરીક્ષણ કરશે.

પૃષ્ઠભૂમિ

રાષ્ટ્રીય ઉચ્ચતર શિક્ષા અભિયાન (RUSA) એ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની સંસ્થાઓને ભંડોળ પૂરું પાડવા માટે એક કેન્દ્રિય પ્રાયોજિત યોજના હતી જેનો ઉદ્દેશ્ય રાજ્ય ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રણાલીમાં વધુ કાર્યક્ષમતા, પારદર્શિતા, પ્રતિભાવ અને જવાબદારી સાથે ઉચ્ચ સ્તરની સુલભતા, સમાનતા અને શ્રેષ્ઠતા પ્રાપ્ત કરવાનો હતો. આ યોજનાનો પહેલો તબક્કો 2013માં અને બીજો તબક્કો 2018માં શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. હવે, રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિના પ્રકાશમાં, RUSA યોજનાને PM-USHA તરીકે શરૂ કરવામાં આવી છે.

RUSA 1.0 અને RUSA 2.0ના પરિણામે ઉચ્ચ શિક્ષણના ઘણા સૂચકાંકો જેમ કે ગ્રોસ એનરોલમેન્ટ રેશિયો (GER) અને માન્યતા (ગુણવત્તા સુધારણા),વિદ્યાર્થી-શિક્ષક ગુણોત્તર વગેરેમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ થઈ છે. જો કે પ્રવેશ, સમાવેશ, નોંધણી, ગુણવત્તા વૃદ્ધિ, કૌશલ્ય, રોજગારક્ષમતા, ટેકનોલોજી, વગેરેના સંદર્ભમાં હજુ પણ અંતર યથાવત છે અને તેથી લક્ષ્યો હાંસલ કરવા અને અંતર ઘટાડવા, વધુ સારા આઉટપુટ અને પરિણામો સુનિશ્ચિત કરવા માટે કેટલાક નવા હસ્તક્ષેપોની જરૂર હતી.

RUSA 1.0 અને RUSA 2.0 ના પરિણામે ઉચ્ચ શિક્ષણના ઘણા સૂચકાંકો જેમ કે ગ્રોસ એનરોલમેન્ટ રેશિયો (GER), અને માન્યતા (ગુણવત્તા સુધારણા), વિદ્યાર્થી-શિક્ષક ગુણોત્તર, વગેરેમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ થઈ છે. જો કે, પ્રવેશ, સમાવેશ, નોંધણી, ગુણવત્તા વૃદ્ધિ, કૌશલ્ય, રોજગારક્ષમતા, ટેકનોલોજી, વગેરેના સંદર્ભમાં હજુ પણ અંતર યથાવત છે અને તેથી, લક્ષ્યો હાંસલ કરવા અને અંતર ઘટાડવા, વધુ સારા આઉટપુટ અને પરિણામો સુનિશ્ચિત કરવા માટે કેટલાક નવા હસ્તક્ષેપોની જરૂર હતી.

પીએમ-ઉષા નીતિ આયોગ મૂલ્યાંકન અહેવાલમાં પ્રકાશિત થયેલા મુખ્ય ખામીઓને દૂર કરે છે, જેથી વધુ અસર થાય તે માટે હાલની યોજનાઓને ફરીથી ડિઝાઇન અને તર્કસંગત બનાવી શકાય. તે બજાર-સંકળાયેલ અભ્યાસક્રમો, ઉદ્યોગ સહયોગ, ઇન્ટર્નશિપ અને કૌશલ્ય-આધારિત શિક્ષણ દ્વારા સ્નાતક રોજગારક્ષમતા વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ યોજના રોજગાર પરિણામોને ટ્રેક કરવા, કૌશલ્યના અંતરને ઓળખવા અને રોજગાર-આધારિત વ્યાવસાયિક મોડ્યુલ રજૂ કરવા પર ભાર મૂકે છે. તે ઍક્સેસ અને ગુણવત્તા સુધારવા માટે ટેકનોલોજી અને ઓપન ડિસ્ટન્સ લર્નિંગના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે, રાષ્ટ્રીય મૂલ્યાંકન અને માન્યતા પરિષદ (NAAC) માન્યતા સુધારવામાં સંસ્થાઓને ટેકો આપે છે, અને ગુણવત્તાયુક્ત પહેલ, વર્ચ્યુઅલ શિક્ષણ, સમુદાય ભાગીદારી અને લિંગ સંવેદનશીલતાને પ્રોત્સાહન આપે છે જ્યારે આઉટપુટ અને પરિણામોનું નજીકથી નિરીક્ષણ કરે છે. NEP 2020ના ઉદભવ અને નીતિ આયોગની ભલામણો સાથે, આયોજનના આ તબક્કાને એક નવું અને ઉર્જાવાન માળખું આપવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.

ઉદ્દેશ્ય

આ યોજનાના ઉદ્દેશ્યો છે:

1. નિર્ધારિત ધોરણો અને ધોરણોનું પાલન સુનિશ્ચિત કરીને અને ગુણવત્તા ખાતરી માળખા તરીકે માન્યતા અપનાવીને હાલની રાજ્ય ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ (HEI)ની એકંદર ગુણવત્તામાં સુધારો કરવો.
2. રાજ્ય સ્તરે આયોજન અને દેખરેખ માટે સુવિધાજનક સંસ્થાકીય માળખું બનાવીને, રાજ્ય યુનિવર્સિટીઓમાં સ્વાયત્તતાને પ્રોત્સાહન આપીને અને સંસ્થાઓમાં શાસન સુધારીને રાજ્યની ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રણાલીમાં પરિવર્તનશીલ સુધારા લાવવા.
3. રાજ્યની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓને નાણાકીય સહાય આપીને રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ 2020ની ભલામણોનો અમલ.
4. રાજ્યની ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં શાસન, શૈક્ષણિક અને પરીક્ષા (અને મૂલ્યાંકન) સુધારા સુનિશ્ચિત કરવા અને એક તરફ શાળા શિક્ષણ અને બીજી તરફ રોજગાર બજાર સાથે પશ્ચાદવર્તી અને આગળના જોડાણો સ્થાપિત કરવા, જેથી આત્મનિર્ભરતાને પ્રોત્સાહન મળે અને આ રીતે આત્મનિર્ભર ભારતનું નિર્માણ થાય.
5. ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં સંશોધન અને નવીનતા માટે પોતાને સમર્પિત કરવા માટે અનુકૂળ વાતાવરણ બનાવવું.
6. શહેરી અને અર્ધ-શહેરી વિસ્તારોમાં ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળી સંસ્થાઓ સુધી પહોંચવાની સુવિધા આપીને, ગ્રામીણ વિસ્તારોના વિદ્યાર્થીઓ માટે સારી ગુણવત્તાવાળી સંસ્થાઓ સુધી પહોંચવાની તકો ઊભી કરીને અને સેવા વિનાના અને અછતગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં સંસ્થાઓ સ્થાપીને ઉચ્ચ શિક્ષણની પહોંચમાં પ્રાદેશિક અસંતુલનને સુધારવું.
7. આવા રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ODL/ઓનલાઈન/ડિજિટલ શિક્ષણ માટે માળખાગત સુવિધા વિકસાવવા.
8. સામાજિક રીતે વંચિત સમુદાયોને ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે પૂરતી તકો પૂરી પાડીને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં સમાનતા સુધારવા; મહિલાઓ, લઘુમતીઓ, SC/ST/OBC અને અપંગ વ્યક્તિઓના સમાવેશને પ્રોત્સાહન આપવું.
9. રાજ્ય સરકારોના પ્રયાસોને પ્રોત્સાહન અને સમર્થન આપીને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં અસ્તિત્વમાં રહેલા અંતરને ઓળખવા અને ભરવા.
10. કૌશલ્ય અને વ્યાવસાયિકકરણ દ્વારા રોજગારક્ષમતા વધારવી.
11. માન્યતા પ્રાપ્ત સંસ્થાઓની માન્યતાની સ્થિતિ સુધારવા અને માન્યતા ન ધરાવતી સંસ્થાઓને માન્યતા આપવા.
12. દૂરના વિસ્તારોમાં વધુ સારી છાત્રાલય સુવિધાઓ પૂરી પાડવી.
13. જે જિલ્લાઓમાં સરકારી અને સરકારી સહાયિત સંસ્થાઓ નથી ત્યાં નવી મોડેલ ડિગ્રી કોલેજો સ્થાપવી. અત્યાર સુધીમાં, પ્રોજેક્ટ મંજૂરી બોર્ડે પાત્ર રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં કુલ 8 એકમો (નાગાલેન્ડમાં 4, મણિપુરમાં 2 અને મેઘાલયમાં 2) ને નવી મોડેલ ડિગ્રી કોલેજો માટે કુલ ₹119.98 કરોડની રકમ સાથે મંજૂરી આપી છે.
14. ઓછા GER, ડાબેરી ઉગ્રવાદ (LWE), સરહદી વિસ્તારના જિલ્લાઓ, મહત્વાકાંક્ષી જિલ્લાઓ અને ઉચ્ચ SC/ST વસ્તી ધરાવતા જિલ્લાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું.
15. STEM, વાણિજ્ય અને માનવતા શિક્ષણ ક્ષેત્રો સહિત બહુ-શાખાકીય શિક્ષણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું.

કાર્યક્ષેત્ર અને કવરેજ

પીએમ-ઉષા રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની સરકારી અને સરકારી સહાયિત સંસ્થાઓને આવરી લે છે. તે ગ્રામીણ વિસ્તારો સહિત શૈક્ષણિક રીતે બિન-સેવાગ્રસ્ત અથવા અછતગ્રસ્ત વિસ્તારોને પ્રાથમિકતા આપે છે જેથી તેમની ગુણવત્તામાં સુધારો થાય. પીએમ-ઉષા હેઠળ, સંબંધિત રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો દ્વારા ઓળખાયેલા જિલ્લાઓને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવે છે, જેમાં 5 જિલ્લાઓ અથવા તેમના જિલ્લાઓના મહત્તમ 50% (જે વધારે હોય તે)નો સમાવેશ થાય છે, જે વિવિધ માપદંડોના આધારે કરવામાં આવે છે જેમાં નીચા કુલ નોંધણી ગુણોત્તર, લિંગ સમાનતા, વસ્તી ગુણોત્તર અને મહિલાઓ, ટ્રાન્સજેન્ડર, અનુસૂચિત જાતિ, અનુસૂચિત જનજાતિ અને અન્ય પછાત વર્ગો તેમજ મહત્વાકાંક્ષી/સરહદી વિસ્તાર/ડાબેરી ઉગ્રવાદ ગ્રસ્ત જિલ્લાઓનો સમાવેશ થાય છે. રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ સરકારો/રાજ્ય ઉચ્ચ શિક્ષણ પરિષદ (SHEC) દ્વારા સંસ્થાઓની ભલામણ કરવામાં આવશે. અંતિમ નિર્ણય કેન્દ્ર દ્વારા લેવામાં આવશે.

ઘટકો અને પ્રવૃત્તિઓ

આ યોજનાના ઘટકો રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ઉચ્ચ શિક્ષણની સ્થિતિ સુધારવા માટે રચાયેલ છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય છે:

NEP 2020ની ફિલસૂફીને ધ્યાનમાં રાખીને, હાલની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓને એકીકૃત અને પરિવર્તન કરવું.

સુલભતા અને સમાનતા સુધારવા માટે આયોજન અને વ્યૂહરચના બનાવવા માટે જિલ્લાઓ એકમ તરીકે સ્થાપિત કરવા.

ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓ ન હોય તેવા વિસ્તારોમાં શૈક્ષણિક ધોરણોમાં સુધારો કરવો.

 

PM-USHAમાં દરેક ઘટકની ઉપલી મર્યાદા તરીકે એક નિશ્ચિત રકમ હોય છે. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોએ દરેક ઘટકની નિર્દિષ્ટ ઉપલી મર્યાદામાં તેમની જરૂરિયાતો/દરખાસ્તો વિકસાવવા જોઈએ. આ ઉપલી મર્યાદા સારી રીતે વ્યાખ્યાયિત ધોરણો અને પરિમાણો પર આધારિત છે અને શૈક્ષણિક, વહીવટી અને શાસન સુધારાઓ સાથે જોડાયેલી છે, જ્યારે ભાવિ અનુદાન પરિણામ-આધારિત અને પ્રદર્શન-આધારિત છે. પીએમ-ઉષાનો ઉદ્દેશ્ય રાજ્ય સંસ્થાઓની વધુ જવાબદારી માટે આત્મનિર્ભર ગતિ બનાવવાનો છે અને તેમને શૈક્ષણિક ગુણવત્તા સુધારવાના મહત્વ પર ભાર મૂકવાનો છે.

નિષ્કર્ષ

પીએમ-ઉષા એ રાજ્ય સંચાલિત સંસ્થાઓની ગુણવત્તા અને સુલભતા વધારીને ભારતના ઉચ્ચ શિક્ષણના પરિદૃશ્યમાં પરિવર્તન લાવવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. NEP 2020ના ઉદ્દેશ્યો સાથે સંરેખિત થઈને અને વંચિત ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય એક સમાન અને ગતિશીલ જ્ઞાન સમાજ બનાવવાનો છે, જે 2047 સુધીમાં વિકસિત ભારતના વિઝનમાં યોગદાન આપશે.

સંદર્ભ       

https://pmusha.education.gov.in/pm-usha/#/home

https://informatics.nic.in/files/websites/october-2024/assets/img/articles/egov/pm-usha/pm-usha-portal.pdf

https://sansad.in/getFile/annex/266/AU206_LbUQNA.pdf?source=pqars

https://www.indiabudget.gov.in/doc/eb/vol1.pdf

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2125442

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU2626_qkNvPx.pdf?source=pqals

PDF માટે અહીં ક્લીક કરો.

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2126419) Visitor Counter : 40