પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલય હેઠળનો ભારતીય હવામાન વિભાગ (IMD) એ રાષ્ટ્રને સમર્પિત સેવાના 150 વર્ષ પૂરાં થવા પર એક મહત્વપૂર્ણ ઉપલબ્ધિ મેળવી છે. વર્ષ 1875માં સ્થાપિત આઇએમડી (IMD) આપત્તિ વ્યવસ્થાપન, કૃષિ, ઉડ્ડયન અને જાહેર સલામતીમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા અદા કરીને હવામાન અને જળવાયુ સેવાઓ પ્રદાન કરવામાં મોખરે છે. ભારતની રાષ્ટ્રીય હવામાન સેવા તરીકે, આઇએમડી હવામાન વિજ્ઞાન, સિસ્મોલોજી અને આનુષંગિક શાખાઓમાં મોખરે છે, જે જીવનની સુરક્ષા, આર્થિક વિકાસને ટેકો આપવા અને સામાજિક લાભ માટે વૈજ્ઞાનિક સંશોધનને આગળ વધારવામાં અભિન્ન ભૂમિકા ભજવે  છે.

 

150 વર્ષે આઈએમડી

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ 14 જાન્યુઆરી, 2025ના રોજ નવી દિલ્હીમાં ભારત મંડપમ ખાતે ભારતીય હવામાન વિભાગ (આઇએમડી)નાં 150માં સ્થાપના દિવસની ઉજવણી કરી હતી. આઇએમડીની આ નોંધપાત્ર સફર પર પ્રકાશ પાડતા પ્રધાનમંત્રીએ નોંધ્યું હતું કે, તેનો 150 વર્ષનો વારસો ભારતની આધુનિક વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં પ્રગતિનું પ્રતીક છે. આ ઐતિહાસિક પ્રસંગે, તેમણે  અદ્યતન  હવામાન દેખરેખ તકનીકો, હાઈ-રિઝોલ્યુશન વાતાવરણીય અવલોકનો, આગામી પેઢીનાં રડાર, ઉપગ્રહો અને હાઈ-પર્ફોર્મન્સ કમ્પ્યુટિંગ સિસ્ટમ્સ દ્વારા ભારતને 'હવામાન-તૈયાર અને આબોહવા-સ્માર્ટ' રાષ્ટ્રમાં રૂપાંતરિત કરવાના હેતુથી એક પહેલ મિશન મૌસમ' લોન્ચ કરી.[૧]

પ્રધાનમંત્રીએ આઇએમડી વિઝન - 2047 દસ્તાવેજ જાહેર કરવાની સાથે  એક સ્મારક ટપાલ ટિકિટ અને સિક્કો પણ જાહેર કર્યો  હતો, જેમાં વર્ષ 2047માં ભારત દ્વારા આઝાદીનાં 100 વર્ષ પૂર્ણ થવાની ઉજવણી કરવા માટે તૈયારી કરી રહ્યું છે ત્યારે હવામાન સંબંધિત સ્થિતિસ્થાપકતા અને આબોહવામાં પરિવર્તનનાં અનુકૂલન માટે રોડમેપની રૂપરેખા તૈયાર કરવામાં આવી છે. આ કાર્યક્રમમાં કાર્યશાળાઓ અને પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં ભારતને આબોહવાને અનુકૂળ બનાવવા તથા મહત્ત્વપૂર્ણ હવામાન અને આબોહવા સેવાઓ પ્રદાન કરવામાં આઇએમડીનાં પ્રદાનનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું હતું. આઇએમડીના ૧૫૦ વર્ષની ઉજવણી માત્ર વિભાગ માટે એક સીમાચિહ્નરૂપ જ નહીં, પણ સામાજિક પ્રગતિ માટે વિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરવાની ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને પણ પ્રતિબિંબિત કરે છે.

આઇએમડી: મૂળ અને મહત્વ

 ભારતીય હવામાન વિભાગ (આઇએમડી)ની સ્થાપના 1875માં કરવામાં આવી હતી, જેમાં શ્રેણીબદ્ધ વિનાશક ઘટનાઓને પગલે કરવામાં આવી હતી, જે કેન્દ્રીયકૃત હવામાન સેવાઓની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે. આમાં, 1864માં કલકત્તામાં વિનાશક ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાત ત્રાટક્યું હતું, ત્યારબાદ 1866 અને 1871માં ચોમાસું નિષ્ફળ ગયું હતું, જેણે ભારતીય ઉપખંડની ચરમસીમાઓ પરની નબળાઈઓ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો.

 

આઇએમડીની સ્થાપનાએ ભારતમાં હવામાનશાસ્ત્રના વિકાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ ક્ષણ ચિહ્નિત કરી હતી, જેણે તમામ હવામાન શાસ્ત્રના કાર્યને એકીકૃત સત્તા હેઠળ લાવ્યા હતા. તેની શરૂઆતથી, વિભાગે હવામાનશાસ્ત્રને આધુનિક ભૌતિક વિજ્ઞાન તરીકે આગળ વધારવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી છે. તેણે તેની ક્ષમતાઓમાં સતત સુધારો કર્યો છે, હવામાનની આગાહી, આબોહવા નિરીક્ષણ અને આપત્તિની સજ્જતામાં વધારો કરવા માટે અત્યાધુનિક તકનીક અને સંશોધનનો ઉપયોગ કર્યો છે.

 

આઇએમડીની સેવાઓ કુદરતી આપત્તિઓની અસરને ઘટાડવા, કૃષિ, જળ વ્યવસ્થાપન, ઉડ્ડયન અને અન્ય ક્ષેત્રોને ટેકો આપવા અને ભારત અને વ્યાપક ક્ષેત્રનાં સામાજિક-આર્થિક વિકાસમાં ફાળો આપવા માટે મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. આજે, તે હવામાન અને આબોહવા સેવાઓમાં પાયાના પથ્થરની સંસ્થા તરીકે ઉભી છે, જે આબોહવાનાં પડકારોનો સામનો કરવા માટે સ્થિતિસ્થાપકતા અને ટકાઉપણાને આગળ ધપાવે છે.

આઇએમડી: સિદ્ધિઓ અને પ્રગતિઓ

આઇએમડીએ તેની શરૂઆતથી જ નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, જે નવીનતા અને સેવા વૃદ્ધિ પ્રત્યેની તેની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. ચાવીરૂપ સિદ્ધિઓમાં સામેલ છેઃ

મુખ્ય હવામાન અવલોકનો

• 2023 સુધીમાં, આઇએમડીએ તમામ વર્ગ 1 ની ઓબ્ઝર્વેટરીઓમાં યુએનઇપી મિનામાતા કન્વેન્શન (પારો માનવ આરોગ્ય માટે જોખમી હોવાથી) દ્વારા તમામ પારાવાર બેરોમીટરના સ્થાને ડિજિટલ બેરોમીટર્સ મૂક્યા છે.
• 200 એગ્રો એડબલ્યુએસ સ્ટેશનોની તૈનાતી સાથે કૃષિ-હવામાન સંબંધિત સેવાઓમાં વધારો કરવામાં આવ્યો છે.
• ૨૫ જીપીએસ આધારિત પીબી સ્ટેશનોનું નિર્વાહ  જેમાં આઇએમડીથી સજ્જ ૫ સ્ટેશનોનું ઉત્પાદન કરવામાં આવે છે અને ૨૦ સ્ટેશનો ભારતીય ઉત્પાદકો પાસેથી આઉટસોર્સ કરવામાં આવે છે.

સંદેશાવ્યવહાર અને આઉટરીચ

• ભારતીય હવામાન વિભાગે જાન્યુઆરી 2021 માં તેનું ક્રાઉડસોર્સ વેબ ઇન્ટરફેસ અને 14 જાન્યુઆરી, 2022 ના રોજ મોબાઇલ એપ્લિકેશન "પબ્લિક ઓબ્ઝર્વેશન" લોન્ચ કર્યું હતું, જેથી વપરાશકર્તાઓ કોઈપણ જગ્યાએથી કોઈપણ સમયે તેમના હવામાન પ્રતિસાદ પ્રદાન કરી શકે.
• ક્રાઉડ સોર્સિંગ: 2021 થી, આઇએમડીએ હવામાનની માહિતી એકત્રિત કરવા માટે એક ઓનલાઇન ઇન્ટરફેસ શરૂ કર્યો છે તેમજ શરૂઆતમાં છ હવામાન ઘટનાઓ એટલે કે, વરસાદ, કરા, ધૂળનું વાવાઝોડું, પવનની ગતિ, વાવાઝોડું/વીજળી અને ધુમ્મસ માટે સંબંધિત અસરની માહિતી એકત્રિત કરવા માટે.

આંકડાકીય હવામાન આગાહીમાં પ્રગતિ

• એકંદરે આગાહી ચોકસાઈમાં 2014ની સરખામણીએ 2023માં 40 ટકાનો સુધારો જોવા મળ્યો હતો.
• ડોપ્લર વેધર રડાર (ડીડબ્લ્યુઆર) નેટવર્કનું વિસ્તરણ 2014માં 15થી વધીને વર્ષ 2023માં 39 થયું  હતું, જેમાં  2014થી આવરી લેવાયેલી જમીનના વિસ્તારમાં આશરે 35 ટકાનો વધારો થયો છે.
• ફેલિન (2013), હુધુદ (2014), ફાની (2019), અમ્ફાન (2020), તૌક્તે (2021), બિપારજોય (2023) અને દાના (2024) જેવા ચક્રવાતની સફળ આગાહીએ  જીવન બચાવવા અને આર્થિક નુકસાનને ઘટાડવામાં અમારી ક્ષમતાઓ અને આપણી સેવાઓના મૂલ્યને દર્શાવ્યું છે.
• આઇએમડી દ્વારા ચક્રવાતની સચોટ ચેતવણી સાથે, મૃત્યુની સંખ્યા 1999 માં 10,000 થી ઘટીને 2020-2024 માં શૂન્ય થઈ ગઈ છે

તકનીકી પ્રગતિઓ

•  વરસાદ અને પરાવર્તિતતાની આગાહીના નૌકાસ્ટિંગ માટે હાઈ-રિઝોલ્યુશન રેપિડ રિફ્રેશ (એચઆરઆરઆર) મોડેલ.
• વીજળીની ઘનતા અને સંચિત વરસાદની આગાહીના નૌકાસ્ટ માટે ઇલેક્ટ્રિક વેધર રિસર્ચ એન્ડ ફોરકાસ્ટિંગ (ઇડબલ્યુઆરએફ) મોડેલ
• મૌસમગ્રામ, એક ઇન્ટરેક્ટિવ અને ડાયનેમિક મેટિઓગ્રામ, જે સ્થળ વિશિષ્ટ હવામાન આગાહીની માહિતી પ્રદાન કરે છે, તે 15-01-2024 ના રોજ ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ દ્વારા આઇએમડીના 150 માં સ્થાપના દિવસની ઉજવણી દરમિયાન  જાહેર વપરાશ માટે જાહેર કરવામાં આવી હતી
• ઓટોમેટિક રેઇન ગેજ (એઆરજી)ની સંખ્યા વર્ષ 2014માં 1350થી વધીને વર્ષ 2023માં 1382 થઈ હતી.
• જિલ્લાવાર વરસાદ દેખરેખ યોજના (ડીઆરએમએસ) સ્ટેશનોની સંખ્યા વર્ષ 2014માં 3955 હતી, જે વર્ષ 2023માં વધીને 5896 થઈ ગઈ છે.

મેક ઇન ઇન્ડિયા પહેલ

• આઇએમડી 1958માં સ્વદેશી રડાર સાથે શરૂ થયેલી સ્વદેશી ટેકનોલોજી અને 1983થી ઇસરો સાથે જોડાણમાં ભારતીય ઉપગ્રહ ઉત્પાદનોના વિકાસમાં મોખરે છે. 2000થી ઓટોમેટિક વેધર સ્ટેશન, 2010થી ડોપ્લર વેધર રડાર, 2019થી કોમન એલર્ટિંગ પ્રોટોકોલ, 2019થી અસર આધારિત આગાહી, 2022થી ડાયનેમિક કમ્પોઝિટ રિસ્ક એટલાસ.

ઉત્કૃષ્ટતાનો વારસો

જ્યારે આઇએમડી તેની 150મી વર્ષગાંઠની ઉજવણી કરી રહ્યું છે, ત્યારે ભારતના વિકાસ અને સલામતીના પાયાના પથ્થર તરીકેનો તેનો વારસો નકારી શકાય તેમ નથી. હવામાનશાસ્ત્રના અગ્રણી સંશોધનથી માંડીને અત્યાધુનિક ટેકનોલોજીને અપનાવવા સુધી, આઇએમડી (IMD) સતત વિકસિત થવાનું ચાલુ રાખે છે, જે આબોહવામાં ફેરફાર અને હવામાનની અનિશ્ચિતતામાં વધારો કરવાના યુગમાં તેની સેવાઓ પ્રસ્તુત અને અસરકારક રહે તે સુનિશ્ચિત કરે છે. નવીનતા અને સેવા પ્રત્યેની તેની અતૂટ પ્રતિબદ્ધતા સાથે, આઇએમડી દેશની પ્રગતિ અને સ્થિતિસ્થાપકતાનો પુરાવો છે.

સંદર્ભો

વાર્ષિક અહેવાલઃ https://metnet.imd.gov.in/phps/imdweb_imdarep.php

https://mausam.imd.gov.in/event/curtain_raiser_2025.php

છેલ્લા દાયકાની સિદ્ધિઓ પીડીએફ: https://mausam.imd.gov.in/event/curtain_raiser_2025.php

https://mausam.imd.gov.in/responsive/imdBroucher.php

https://blog.mygov.in/editorial/celebrating-150-years-of-excellence-a-journey-of-the-india-meteorological-department/

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1990555

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2092716

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો. (0.38 એમબી, ફોર્મેટ: પીડીએફ)

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2093257) Visitor Counter : 11