મધ્ય ઇન્ડો-આર્યન ભાષાઓના સ્પેક્ટ્રમનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી પ્રાકૃત ભારતના સમૃદ્ધ ભાષાકીય અને સાંસ્કૃતિક વારસાને સમજવા માટે અભિન્ન અંગ છે. આ પ્રાચીન ભાષા ઘણી આધુનિક ભારતીય ભાષાઓના પાયાનું કામ કરે છે એટલું જ નહીં, પરંતુ ઉપખંડની ઐતિહાસિક કથાને આકાર આપનારી વિવિધ પરંપરાઓ અને ફિલસૂફીઓને પણ સમાવી લે છે. આદિ શંકરાચાર્યના મતે, "વાચહ પ્રાકૃત સંસ્કૃતઉ શ્રુતિગીરો" - પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત ભાષાઓ એ ભારતીય શાણપણના સાચા વાહનો છે. પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે 03 ઓક્ટોબર, 2024ના રોજ મરાઠી, પાલી, આસામી અને બંગાળી ભાષાઓની સાથે સાથે પ્રાકૃત ભાષાઓને શાસ્ત્રીય ભાષાનો દરજ્જો આપવાની મંજૂરી આપી દીધી છે.

 

પ્રાકૃતનું ઐતિહાસિક મહત્વ

 

પ્રાકૃત ભાષાની પ્રાચીનતાને ભાષાશાસ્ત્રીઓ અને વિદ્વાનોમાં વ્યાપકપણે સ્વીકારવામાં આવે છે. પાણિની, ચાંદ, વરરુચી અને સામંતભદ્ર સહિતના પ્રખ્યાત આચાર્યએ તેના વ્યાકરણના માળખાને આકાર આપ્યો છે. પ્રાકૃતે મહાત્મા બુદ્ધ અને મહાવીર જેવી પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓ દ્વારા ઉપદેશોના માધ્યમ તરીકે સેવા આપી હતી, જેનાથી તેઓ તેમના ઉપદેશોને લોકો સુધી અસરકારક રીતે પહોંચાડવામાં સક્ષમ બન્યા હતા. પ્રાદેશિક સાહિત્યમાં પ્રાકૃતની છાપ સ્પષ્ટ છે, તેની નાટ્યાત્મક, કાવ્યાત્મક અને દાર્શનિક કૃતિઓ જ્યોતિષશાસ્ત્ર, ગણિત, ભૂસ્તરશાસ્ત્ર, રસાયણશાસ્ત્ર અને વનસ્પતિશાસ્ત્ર સહિતના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ફાળો આપે છે.

 

પ્રાકૃત ભાષા માત્ર ભારતીય ભાષાશાસ્ત્ર અને બોલીઓની સમજ માટે જ પાયાની નથી, પરંતુ તે એક સમૃદ્ધ વારસો પણ પ્રદર્શિત કરે છે. રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીની પરંપરાનો વિકાસ પ્રાકૃત-અપભ્રંસની પરંપરામાં જોવા મળે છે. વધુમાં, વૈદિક ભાષા પ્રાકૃતના નોંધપાત્ર તત્ત્વો દર્શાવે છે, જે ભારતીય ભાષાકીય વારસાના કાલક્રમિક ઉત્ક્રાંતિને સમજવા માટે આ પ્રાચીન ભાષાનો અભ્યાસ કરવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે.

 

શિલાલેખો અને સાહિત્ય

 

પ્રાકૃત શિલાલેખો મહત્ત્વના ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો તરીકે કામ કરે છે, જે ભારતના ભૂતકાળની ઊંડી સમજ પૂરી પાડે છે. મૌર્ય યુગ પૂર્વેના શિલાલેખો તેમજ રાજા અશોક અને ખારવેલના શિલાલેખો મુખ્યત્વે પ્રાકૃતમાં લખાયેલા છે. આ સમૃદ્ધ સાહિત્યિક પરંપરા વિવિધ શૈલીઓને આવરી લે છે, જે પ્રાકૃતને ભારતીય ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, કલા, ફિલસૂફી અને જ્ઞાન પ્રણાલીનો ભંડાર બનાવે છે. ભગવાન મહાવીર અને મહાત્મા બુદ્ધ જેવી પ્રભાવશાળી હસ્તીઓએ તેમની આંતરદૃષ્ટિ અને સિદ્ધિઓને સામાન્ય લોકો સાથે વહેંચવા માટે પ્રાકૃત ભાષામાં તેમના ઉપદેશો આપ્યા હતા. પ્રાકૃત પ્રાચીન ભારતીય સમાજની માતૃભાષા તરીકે સેવા આપતો હતો. જૈન અને બૌદ્ધ પરંપરાના પાયાના ગ્રંથો પ્રાકૃત ભાષાઓમાં લખવામાં આવ્યા હતા, જેમાં જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનનો મૂલ્યવાન ભંડાર સમાયેલો છે. તદુપરાંત, લોકસાહિત્યના વિવિધ સ્વરૂપો પણ વિવિધ પ્રદેશોમાં પ્રાકૃત ભાષાઓના વ્યાપક ઉપયોગો દર્શાવે છે.

 

આચાર્ય ભારતમુનિએ તેમના અંતિમ ગ્રંથ 'નાટ્યશાસ્ત્ર'માં પ્રાકૃતને કલાત્મક અભિવ્યક્તિ અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતાથી સમૃદ્ધ, બહુમતી ભારતીયોની ભાષા તરીકે માન્યતા આપી હતી. આ સ્વીકૃતિ પ્રકૃતની સુલભતા અને સામાન્ય લોકો વચ્ચે સંદેશાવ્યવહારના માધ્યમ તરીકેના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે. ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે પ્રખ્યાત લખાણ "વૈશાલી અભિનંદન ગ્રંથ" (વૈશાલીને શ્રદ્ધાંજલિ) માં પ્રાકૃતના મહત્વને સ્વીકાર્યું હતું, જેમાં ભગવાન મહાવીરના જન્મસ્થળ વૈશાલીની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

 

હિન્દી, બંગાળી અને મરાઠી જેવી ભાષાઓ તેમના વિકાસને પ્રાકૃત સુધી લઈ જાય છે, જે આધુનિક ભાષાઓના મૂળ અને ઉત્ક્રાંતિની વિસ્તૃત સમજ માટે પ્રાકૃત સાહિત્યને સમજવાના મહત્વ પર પ્રકાશ પાડે છે. પ્રાકૃત સાહિત્યનું સંશોધન અને પ્રકાશન ભારતીય સાહિત્યના વ્યાપક અવકાશને સમજવા માટે નિર્ણાયક છે.

 

પ્રાકૃત માટે શાસ્ત્રીય ભાષાની સ્થિતિનું મહત્વ

 

પ્રાકૃત ભાષાને શાસ્ત્રીય ભાષાનો દરજ્જો પ્રદાન નોંધપાત્ર સાંસ્કૃતિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવે છે. પ્રાકૃત ભાષાઓ, જે પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિ દરમિયાન વિકસી હતી, તે ભારતના સમૃદ્ધ સાહિત્યિક વારસા, ખાસ કરીને જૈન અને બૌદ્ધ ગ્રંથોના ક્ષેત્રમાં મહત્વપૂર્ણ કડી તરીકે સેવા આપે છે. આ માન્યતા માત્ર પ્રાકૃતના ઐતિહાસિક મહત્વને જ સ્વીકારતી નથી, પરંતુ એક માધ્યમ તરીકે તેની ઊંચાઈને પણ ઊંચી કરે છે, જેના દ્વારા પ્રાચીન ફિલસૂફીઓ, સંસ્કૃતિ અને કલાત્મક અભિવ્યક્તિઓ વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી. પ્રાકૃતને પ્રોત્સાહન આપીને, સરકાર પ્રાચીન સાહિત્યિક પરંપરાઓને જાળવવા અને પુનર્જીવિત કરવાનું લક્ષ્ય ધરાવે છે, જે ભારતના વિવિધ ભાષાકીય લેન્ડસ્કેપની સમકાલીન સમજણને સમૃદ્ધ બનાવે છે. તદુપરાંત, આ દરજ્જો વિદ્વત્તાપૂર્ણ સંશોધનને પ્રેરણા આપી શકે છે, શૈક્ષણિક પહેલને પ્રોત્સાહિત કરી શકે છે, અને ઐતિહાસિક રીતે પ્રાકૃતનો ઉપયોગ કરનારા સમુદાયોમાં સાંસ્કૃતિક ગૌરવને પ્રોત્સાહન આપી શકે છે, આમ આધુનિક સંદર્ભમાં રાષ્ટ્રીય ઓળખ અને સાંસ્કૃતિક વારસાને વધારી શકે છે.

 

નિષ્કર્ષ

 

પ્રાકૃત ભાષા એ ભારતના ભાષાકીય વારસાનો પાયો છે, જે પ્રાચીન ચિંતકો અને વિદ્વાનોના સાંસ્કૃતિક અને બૌદ્ધિક યોગદાનના સમૃદ્ધ ચાકળાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આમજનતાની ભાષા તરીકે તેણે ભારતના ધાર્મિક, દાર્શનિક અને સાહિત્યિક પરિદ્રશ્યને આકાર આપવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. પ્રાકૃતના મહત્વને ઓળખવું એ માત્ર ઐતિહાસિક ગ્રંથોના અભ્યાસ માટે જ નહીં, પરંતુ સમકાલીન ભારતીય ભાષાઓના ઉત્ક્રાંતિને સમજવા માટે પણ નિર્ણાયક છે. પ્રાકૃત સાહિત્યને જાળવવા અને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, અમે સુનિશ્ચિત કરીએ છીએ કે અમારા પૂર્વજોનું ડહાપણ અને જ્ઞાન ભવિષ્યની પેઢીઓને પ્રકાશિત કરવાનું ચાલુ રાખે છે, જે આપણા સાંસ્કૃતિક મૂળ અને ભાષાકીય વિવિધતા સાથે ઊંડા જોડાણને પ્રોત્સાહન આપે છે.

સંદર્ભો

https://www.slbsrsv.ac.in/faculties-and-departments/faculty-sahitya-and-sanskriti/department-prakrit

https://www.indiaculture.gov.in/

પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો

(Release ID: 2062053) Visitor Counter : 108