భారతదేశంలో పశుసంపద , పౌల్ట్రీ వనరులు విస్తారంగా ఉన్నాయి, ఇవి గ్రామీణ ప్రజల సామాజిక-ఆర్థిక పరిస్థితులను మెరుగుపరచడంలో కీలక పాత్ర పోషిస్తున్నాయి. పశుసంపద ఒక ముఖ్యమైన జీవనోపాధి కార్యకలాపాన్ని ఏర్పరుస్తుంది, ఆదాయాలకు అనుబంధంగా, ఉపాధి అవకాశాలను అందిస్తుంది. పశుపోషణ ద్వారా వ్యవసాయ వైవిధ్యం  గ్రామీణ ఆదాయాల పెరుగుదలకు ప్రధాన చోదకశక్తిగా ఉంది.

కేంద్ర పశుసంవర్థక , పాడిపరిశ్రమ శాఖ మంత్రి శ్రీ పురుషోత్తం రూపాల మీడియాతో మాట్లాడుతూ,  పశుసంవర్ధక, పాడిపరిశ్రమ శాఖ గత తొమ్మిదేళ్లలో ప్రతి పశు ఉత్పాదకతను మెరుగుపరచడానికి అనేక ముఖ్యమైన కార్యక్రమాలను చేపట్టిందన్నారు. ఉత్పాదకత పెరగడం వల్ల దేశీయ మార్కెట్,  ఎగుమతి మార్కెట్ కోసం ఎక్కువ పాలు, మాంసం , పశు ఉత్పత్తుల ఉత్పత్తికి సహాయపడుతుంది.

ప్రధాన పశువ్యాధుల సంపూర్ణ నియంత్రణ , నిర్మూలన , మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధి కోసం డిపార్ట్ మెంట్ అనేక కార్యక్రమాలను అమలు చేస్తోంది. పశుసంవర్ధక రంగం ద్వారా రైతులు తమ ఆదాయాన్ని పెంచుకోవడంలో సహాయపడాలనే ఉమ్మడి లక్ష్యం నేపధ్యంలో ఈ శాఖ ఇతర మంత్రిత్వ శాఖలు భాగస్వాములతో కూడా ప్రయత్నాలను సమన్వయం చేస్తోంది.

పశుసంవర్ధక ,పాడిపరిశ్రమ శాఖ భాగస్వాములందరితో  కలిసి పనిచేయడానికి కట్టుబడి ఉంది.  రైతుల ఇంటి వద్ద నాణ్యమైన సేవలను అందించడానికి పూర్తి మద్దతును అందిస్తుంది.

తొమ్మిదేళ్లలో పశుసంవర్థక , పాడిపరిశ్రమ శాఖ వివిధ పథకాలు, కార్యక్రమాల కింద సాధించిన ముఖ్య విజయాలు , చొరవలు ఈ క్రింది విధంగా ఉన్నాయి:

పశుసంవర్ధక రంగం

భారత ఆర్థిక వ్యవస్థలో పశుసంవర్ధక రంగం వ్యవసాయంలో ఒక ముఖ్యమైన ఉప విభాగం. 2014-15 నుంచి 2020-21 వరకు (స్థిర ధరల వద్ద) 7.93 శాతం వార్షిక వృద్ధి రేటు (సి ఎ జి ఆర్) తో వృద్ధి చెందింది.  మొత్తం వ్యవసాయం, అనుబంధ రంగాల్లో పశుసంపద వాటా 12:11:5027-06-2023 విలువ  జోడించిన (జీవీఏ) (స్థిర ధరల వద్ద) 24.38 శాతం (2014-15) నుంచి 30.87 శాతానికి (2020-21) పెరిగింది. 2020-21లో మొత్తం జీవీఏలో పశుసంవర్ధక రంగం వాటా 6.2 శాతంగా ఉంది.

పశు జనాభా

దేశంలో 20వ పశుగణన ప్రకారం 303.76 మిలియన్ల పశువులు (పశువులు, గేదెలు, మిథున్, యాక్), 74.26 మిలియన్ల గొర్రెలు, 148.88 మిలియన్ ల మేకలు, 9.06 మిలియన్ ల పందులు, 851.81 మిలియన్ ల కోళ్లు ఉన్నాయి.

పాడి పరిశ్రమ రంగం

పాడి పరిశ్రమ జాతీయ ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఐదు శాతం భాగస్వామ్యం వహిస్తూ, ఎనిమిది కోట్లకు పైగా రైతులకు ప్రత్యక్షంగా ఉపాధి కల్పిస్తోంది. ప్రపంచ పాల ఉత్పత్తిలో 23 శాతం తో భారత్ మొదటి స్థానంలో ఉంది. పాల ఉత్పత్తి 2014-15లో 146.3 మిలియన్ టన్నుల నుంచి 2021-22లో 221.06 మిలియన్ టన్నులకు గత ఎనిమిదేళ్లలో 51.05 శాతం పెరిగింది. గత ఎనిమిదేళ్లుగా పాల ఉత్పత్తి వార్షిక వృద్ధి రేటు (సీఏజీఆర్) 6.1 శాతం ఉండగా, ప్రపంచ పాల ఉత్పత్తి ఏడాదికి 1.2 శాతం పెరుగుతోంది. తలసరి పాల లభ్యత 2021-22లో రోజుకు 444 గ్రాములు కాగా, 2021లో ప్రపంచ సగటు రోజుకు 394 గ్రాములు.

గుడ్లు, మాంసం ఉత్పత్తి

ఫుడ్ అండ్ అగ్రికల్చర్ ఆర్గనైజేషన్ కార్పొరేట్ స్టాటిస్టికల్ డేటాబేస్ (ఎఫ్ ఎ ఒ ఎస్ టి ఎ టి)  ఉత్పత్తి డేటా (2020) ప్రకారం, భారతదేశం ప్రపంచంలో గుడ్ల ఉత్పత్తిలో మూడవ  స్థానంలో , మాంసం ఉత్పత్తిలో 8 వ స్థానంలో ఉంది. దేశంలో గుడ్ల ఉత్పత్తి 2014-15లో 78.48 బిలియన్ ల నుంచి 2021-22లో 129.60 బిలియన్ లకు పెరిగింది. దేశంలో గుడ్డు ఉత్పత్తి ఏడాదికి 7.4 శాతం (సీఏజీఆర్) పెరుగుతోంది.  2021-22లో తలసరి గుడ్డు లభ్యత సంవత్సరానికి 95 గుడ్లు. దేశంలో మాంసం ఉత్పత్తి 2014-15లో 6.69 మిలియన్ టన్నుల నుంచి 2021-22లో 9.29 మిలియన్ టన్నులకు పెరిగింది. 

పశుసంవర్ధక , పాడి పరిశ్రమ పథకాలు

రాష్ట్రీయ గోకుల్ మిషన్: స్వదేశీ గో జాతుల అభివృద్ధి, పరిరక్షణ కోసం

రాష్ట్రీయ గోకుల్ మిషన్ ప్రధాన విజయాలు/జోక్యాలు

దేశవ్యాప్త కృత్రిమ గర్భధారణ కార్యక్రమం- రైతుల ఇంటి వద్దకే కృత్రిమ గర్భధారణ సేవలు: ఇప్పటి వరకు 5.71 కోట్ల పశువులకు టీకాలు, 7.10 కోట్ల కృత్రిమ గర్భధారణ;  3.74 కోట్ల మంది రైతులు ఈ పథకం కింద లబ్ధి పొందారు.

దేశంలో ఐవీఎఫ్ టెక్నాలజీకి ప్రోత్సాహం: ఇప్పటివరకు 19248 ఆచరణీయ పిండాలు ఉత్పత్తి అయ్యాయి, 8661 ఆచరణీయ పిండాలు బదిలీ చేయబడ్డాయి. 1343 దూడలు ఈ కార్యక్రమం కింద జన్మించాయి.

లింగ క్రమీకరించిన వీర్యం ఉత్పత్తి: దేశంలో 90% కచ్చితత్వంతో ఆడ దూడల ఉత్పత్తి కోసం సెక్స్ క్రమబద్ధీకరించిన వీర్యం ఉత్పత్తిని ప్రవేశపెట్టారు.  ఈ పథకం కింద రైతులకు రూ.750 సబ్సిడీ లేదా గర్భధారణపై వీర్యం ఖర్చులో 50 శాతం సబ్సిడీ లభిస్తుంది.

డీఎన్ ఏ ఆధారిత జీనోమిక్ ఎంపిక: దేశీయ జాతులకు చెందిన ఎలైట్ జంతువుల ఎంపిక కోసం నేషనల్ డెయిరీ డెవలప్ మెంట్ బోర్డ్ ఇండస్ చిప్ ను అభివృద్ధి చేసింది . రిఫరల్ జనాభాను సృష్టించడానికి చిప్ ఉపయోగించి 25000 జంతువులను జన్యురూపం చేసింది. ప్రపంచంలో మొట్టమొదటిసారిగా, గేదెల జన్యు ఎంపిక కోసం బఫ్ చిప్ ను అభివృద్ధి చేశారు. ఇప్పటివరకు, రిఫరల్ జనాభాను సృష్టించడానికి 8000 గేదెలను జన్యురూపం చేశారు.

జంతు గుర్తింపు ట్రేసబిలిటీ: 53.5 కోట్ల జంతువులను (పశువులు, గేదెలు, గొర్రెలు, మేకలు ,పందులు) గుర్తించి 12 అంకెల యుఐడి నెంబరుతో పాలియురేథేన్ ట్యాగ్ లను ఉపయోగించి నమోదు చేస్తున్నారు.

సంతాన పరీక్ష , వంశపారంపర్య ఎంపిక: గిర్, షైవాల్ స్వదేశీ జాతి పశువులు, ముర్రా, మెహ్సానా స్వదేశీ జాతి గేదెలకు సంతాన పరీక్ష కార్యక్రమం అమలు చేశారు.

నేషనల్ డిజిటల్ లైవ్ స్టాక్ మిషన్: భారత ప్రభుత్వ పశుసంవర్ధక ,పాడి పరిశ్రమ శాఖ ఎన్ డి డి బి తో కలిసి "నేషనల్ డిజిటల్ లైవ్ స్టాక్ మిషన్ (ఎన్ డిఎల్ఎమ్) అనే డిజిటల్ మిషన్ ను చేపట్టింది. ఇది జంతువుల ఉత్పాదకతను మెరుగుపరచడానికి, జంతువులు , మానవులను ప్రభావితం చేసే వ్యాధులను నియంత్రించడానికి, పశు సంపద నాణ్యత ను, దేశీయ , ఎగుమతి మార్కెట్లకు నాణ్యమైన పశువులను నిర్ధారించడానికి సహాయపడుతుంది.

బ్రీడ్ మల్టిప్లికేషన్ ఫామ్స్: బ్రీడ్ మల్టిప్లికేషన్ ఫామ్స్ ఏర్పాటు కోసం ఈ పథకం కింద ప్రైవేటు ఔత్సాహిక పారిశ్రామికవేత్తలకు మూలధన వ్యయం (భూమి ధర మినహాయించి) పై 50% (ఒక్కో పొలానికి రూ.2 కోట్ల వరకు) సబ్సిడీ ఇస్తారు. ఇప్పటి వరకు 76 దరఖాస్తులను డీఏహెచ్ డీ ఆమోదించి రూ.14.22 కోట్లను సబ్సిడీ కింద ఎన్ డీడీబీకి విడుదల చేసింది.

పాడిపరిశ్రమ అభివృద్ధి కోసం జాతీయ కార్యక్రమం:

రైతును వినియోగదారుడితో అనుసంధానించే కోల్డ్ చైన్ మౌలిక సదుపాయాలతో సహా నాణ్యమైన పాల కోసం మౌలిక సదుపాయాలను సృష్టించడం , బలోపేతం చేయడం, .రైతును వినియోగదారుడితో అనుసంధానించే కోల్డ్ చైన్ మౌలిక సదుపాయాలతో సహా నాణ్యమైన పాల కోసం మౌలిక సదుపాయాలను సృష్టించడం,బలోపేతం చేయడం.

2014-15 నుంచి 2022-23 (20.06.2023) వరకు మొత్తం రూ.3015.35 కోట్ల (కేంద్ర వాటా రూ.2297.25 కోట్లు) వ్యయంతో 28 రాష్ట్రాలు, 2 కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో 185 ప్రాజెక్టులకు ఆమోదం తెలిపింది. 20.06.2023 వరకు ఈ పథకం కింద ఆమోదించిన కొత్త ప్రాజెక్టుల అమలు కోసం మొత్తం రూ.1769.29 కోట్లు విడుదల చేశారు.  ఆమోదం పొందిన ప్రాజెక్టుల కింద రూ.1314.42 కోట్లు వినియోగించారు.

డెయిరీ కార్యకలాపాలలో నిమగ్నమైన పాడి సహకార సంఘాలు , రైతు ఉత్పత్తిదారుల సంస్థలకు మద్దతు :

తీవ్రమైన ప్రతికూల మార్కెట్ పరిస్థితులు లేదా ప్రకృతి వైపరీత్యాల కారణంగా సంక్షోభాన్ని అధిగమించడానికి మృదువైన వర్కింగ్ క్యాపిటల్ రుణాన్ని అందించడం ద్వారా పాడి కార్యకలాపాలలో నిమగ్నమైన సహకార సంఘాలు ,రైతు ఉత్పత్తిదారుల సంస్థలకు సహాయపడటం. 30.04.2023 నాటికి, 2020-21 నుండి, ఎన్ డి డి బి దేశవ్యాప్తంగా 60 పాల సంఘాలకు రూ .37,008.89 కోట్ల వర్కింగ్ క్యాపిటల్ రుణ మొత్తంపై రూ .513.62 కోట్ల వడ్డీ రాయితీ మొత్తాన్ని మంజూరు చేసింది.  రూ .373.30 కోట్లు (రూ .201.45 కోట్ల అదనపు వడ్డీ రాయితీగా మరియు రూ .201.45 కోట్ల అదనపు వడ్డీ రాయితీగా) విడుదల చేసింది.

డెయిరీ ప్రాసెసింగ్ అండ్ ఇన్ఫ్రాస్ట్రక్చర్ డెవలప్మెంట్ ఫండ్ (డిఐడిఎఫ్):

మిల్క్ ప్రాసెసింగ్, శీతలీకరణ , విలువ ఆధారిత ఉత్పత్తుల సౌకర్యాలు మొదలైన కాంపోనెంట్ ల కోసం పాల ప్రాసెసింగ్, శీతలీకరణ ,విలువ జోడింపు మౌలిక సదుపాయాలను సృష్టించడం/ ఆధునీకరించడం.

డిఐడిఎఫ్ కింద 31.05.2023 నాటికి మొత్తం రూ.6776.86 కోట్లతో 37 ప్రాజెక్టులకు ఆమోదం లభించగా, రూ.4575.73 కోట్ల రుణం లో రూ.2353.20 కోట్ల రుణం పంపిణీ చేశారు. నాబార్డుకు వడ్డీ రాయితీ కింద రూ.88.11 కోట్లు విడుదల చేశారు.

జాతీయ పశుసంవర్థక మిషన్:

ఉపాధి కల్పన, వ్యవస్థాపకత అభివృద్ధిపై ఈ పథకం దృష్టి సారించింది. ప్రతి జంతు ఉత్పాదకతను పెంచడం , తద్వారా మాంసం, మేక పాలు, గుడ్డు , ఉన్ని ఉత్పత్తిని పెంచడం లక్ష్యంగా పెట్టుకుంది.

జాతీయ పశుసంవర్థక మిషన్ కింద తొలిసారిగా కేంద్ర ప్రభుత్వం వ్యక్తులు, స్వయం సహాయక సంఘాలు, జేఎల్జీలు, ఎఫ్పీవోలు, సెక్షన్ 8 కంపెనీలు, ఎఫ్సీఓలకు హేచరీలు, బ్రూడర్ మదర్ యూనిట్లతో పౌల్ట్రీ ఫారాలు, గొర్రెలు, మేకల పెంపకం ఫారం, పందుల పెంపకం ఫారం, దాణా, పశుగ్రాసం యూనిట్లను ఏర్పాటు చేయడానికి నేరుగా 50 శాతం సబ్సిడీని అందిస్తోంది. ఇప్పటి వరకు 661 దరఖాస్తులను డీఏహెచ్ డీ ఆమోదించి 236 మంది లబ్ధిదారులకు సబ్సిడీ కింద రూ.50.96 కోట్లు విడుదల చేసింది.

పశుసంవర్ధక మౌలిక సదుపాయాల అభివృద్ధి నిధి:

(1) డెయిరీ ప్రాసెసింగ్, విలువ జోడింపు మౌలిక సదుపాయాలను ఏర్పాటు చేయడం, (ii) మాంసం ప్రాసెసింగ్ విలువ జోడింపు,  మౌలిక సదుపాయాలు (iii) ఏనిమల్ ఫీడ్ ప్లాంట్ (iv) పశువులు/ గేదెలు/ గొర్రెలు/ మేకలు/ పందుల కోసం బ్రీడ్ ఇంప్రూవ్ మెంట్ టెక్నాలజీ ,బ్రీడ్ మల్టిప్లికేషన్ ఫారాలు , సాంకేతికంగా సహాయం పొందిన పౌల్ట్రీ ఫారాలు ఏర్పాటుకు వ్యక్తిగత ఔత్సాహిక పారిశ్రామికవేత్తలు, ప్రైవేటు కంపెనీలు, ఎంఎస్ఎంఈలు, ఫార్మర్స్ ప్రొడ్యూసర్స్ ఆర్గనైజేషన్స్ (ఎఫ్పీఓలు), సెక్షన్ 8 కంపెనీల ద్వారా పెట్టుబడులను ప్రోత్సహించడం.  ఇప్పటివరకు బ్యాంకులు మంజూరు చేసిన 309 ప్రాజెక్టులకు మొత్తం ప్రాజెక్టు వ్యయం రూ.7867.65 కోట్లు కాగా, మొత్తం ప్రాజెక్టు వ్యయంలో రూ.5137.09 కోట్లు టర్మ్ లోన్.  వడ్డీ రాయితీ కింద రూ.58.55 కోట్లు విడుదల చేశారు.

పశువుల ఆరోగ్యం - వ్యాధుల నియంత్రణ కార్యక్రమం:

వ్యాక్సినేషన్ ద్వారా ఆర్థిక , జూనోటిక్ ప్రాముఖ్యత కలిగిన జంతు వ్యాధుల నివారణ, నియంత్రణ , అదుపు కోసం. ఇప్పటి వరకు ట్యాగ్ చేసిన మొత్తం జంతువుల సంఖ్య 25.04 కోట్లు. రెండో విడత ఎఫ్ ఎం డీలో ఇప్పటివరకు 24.18 కోట్ల పశువులకు టీకాలు వేశారు. మూడో విడత ఎఫ్ ఎండీ వ్యాక్సినేషన్ కొనసాగుతోంది. ఇప్పటివరకు 4.66 కోట్ల పశువులకు టీకాలు వేశారు. ఇప్పటివరకు 2.19 కోట్ల పశువులకు బ్రూసెల్లా వ్యాక్సిన్ వేశారు. 16 రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో 1960 సంచార పశువైద్య యూనిట్లను (ఎంవీయూ) ప్రారంభించారు. వీటిలో 10 రాష్ట్రాల్లో 1181 ఎంవీయూలు పనిచేస్తున్నాయి.

పశువుల గణన -ఇంటిగ్రేటెడ్ శాంపిల్ సర్వే పథకం:

ఇంటిగ్రేటెడ్ శాంపిల్ సర్వే: పాలు, గుడ్డు, మాంసం ,ఉన్ని వంటి ప్రధాన పశువుల ఉత్పత్తుల (ఎం ఎల్ పి ) అంచనాలను తీసుకురావడం. ఈ అంచనాలను డిపార్ట్ మెంట్ కు చెందిన బేసిక్ యానిమల్ హజ్బెండరీ స్టాటిస్టిక్స్ (బీఏహెచ్ ఎస్ ) వార్షిక ప్రచురణలో ప్రచురించారు. 2021-22 కాలానికి సంబంధించి బేసిక్ యానిమల్ హజ్బెండరీ స్టాటిస్టిక్స్ (బీఏహెచ్ఎస్)-2022ను ఇటీవల ప్రచురించింది.

పశుగణన: పశువుల జనాభా, జాతుల వారీగా, బ్రీడ్ వారీగా, వయస్సు, లింగ కూర్పు తదితర సమాచారాన్ని అందించడం. గ్రామీణ, పట్టణ ప్రాంతాల్లో కుటుంబ స్థాయి వరకు.. ఇటీవల, అన్ని రాష్ట్రాలు / కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల పశుసంవర్ధక శాఖ భాగస్వామ్యంతో 2019 సంవత్సరంలో 20 వ పశుగణన పూర్తయింది. జాతుల వారీగా, రాష్ట్రాల వారీగా పశుసంపద జనాభాతో కూడిన '20వ పశుగణన-2019' పేరుతో అఖిల భారత నివేదికను ప్రచురించింది. వీటితో పాటు పశుసంపద, పౌల్ట్రీ (20వ పశుగణన ఆధారంగా) పై బ్రీడ్ వైజ్ రిపోర్టును కూడా డిపార్ట్ మెంట్ ప్రచురించింది.

పాల సహకార సంస్థలు, పాల ఉత్పత్తిదారుల కంపెనీల పాడి రైతులకు కిసాన్ క్రెడిట్ కార్డులు (కేసీసీ):

ఇప్పటివరకు ఎ హెచ్ డి రైతులకు 27.65 లక్షలకు పైగా కొత్త కేసీసీలు మంజూరయ్యాయి.

*****