ਦੱਖਣੀ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ “ਹਮਾਰ” ਕਬੀਲੇ ਦੁਆਰਾ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਅਨਾਨਾਸ-ਅਧਾਰਤ ਖੇਤੀ ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ, ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਲਈ ਝੁੰਮ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਬਦਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਅਧਿਐਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਅਭਿਆਸ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ ਦੋਹਰੇ ਸਮਾਧਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

 

 ਝੁੰਮ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਵਿਡਨ ਖੇਤੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਭਿਆਸ ਹੈ, ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਤਝੜ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸਥਿਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਝੁਮ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਐਗਰੋਫੌਰੈਸਟਰੀ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਮੁੱਲ ਦੀਆਂ ਫਸਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਿਕਾਊ ਅਤੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਵਿਕਲਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੋਜਕਰਤਾ ਐਗਰੋਫੌਰੈਸਟਰੀ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਉੱਚ ‘ਸੀ’ ਭੰਡਾਰਨ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨਗੇ।

 

 ਅਨਾਨਾਸ ਐਗਰੋਫੋਰੇਸਟਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (ਪੀਏਐੱਫਐੱਸ) ਭਾਰਤੀ ਪੂਰਬੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨੀ ਉਪਯੋਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਤੋਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਹੁਉਦੇਸ਼ੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੱਖਣੀ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ “ਹਮਾਰ” ਕਬੀਲਾ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਨਾਨਾਸ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਘਰੇਲੂ ਖਪਤ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਲਈ, ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਪੀਏਐੱਫਐੱਸ ਅਪਣਾਅ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਐਗਰੋਫੋਰੇਸਟਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।

 

 ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਡਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ, ਅਸਾਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸਿਲਚਰ ਦੇ ਈਕੌਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਰਵਾਇਤੀ ਐਗਰੋਫੋਰੈਸਟਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਕਾਰਬਨ ਭੰਡਾਰ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਉਹ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਥਿਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਾਰਬਨ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਰਬਨ ਨਿਕਾਸ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਸਹਿ-ਲਾਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਸਾਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸਿਲਚਰ ਦੇ ਈਕੌਲੋਜੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਰੁਣ ਜਯੋਤੀ ਨਾਥ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਖੋਜ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਅਸਾਮ ਦੇ ਕਛਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕਬਾਇਲੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਉਮਰ ਦੇ ਪੀਏਐੱਫਐੱਸ ਦੁਆਰਾ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਬਾਇਓਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਹੌਟਸਪੌਟ ਦੇ ਇੰਡੋ-ਬਰਮਾ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵੱਖ -ਵੱਖ ਉਮਰ ਦੇ ਪੀਏਐੱਫਐੱਸ ਦੁਆਰਾ ਸਵਿਡਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਅਨਾਨਾਸ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਇਓਮਾਸ ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਕਾਰਬਨ ਸਟੋਰੇਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਨੋਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

 

 ਇਹ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਪੁਰਾਤਨ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਅਨੁਭਵ ਦੁਆਰਾ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਫਲਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਰੇਕਾ ਕੈਟੇਚੂ ਅਤੇ ਮੂਸਾ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ‘ਤੇ ਜੀਵਤ ਵਾੜ ਵਜੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਤ ਵਾੜ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਪਨਾਹਗਾਹ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੁੱਖ ਜਿਵੇਂ ਕਿਅਲਬੀਜ਼ੀਆਪ੍ਰੋਸੇਰਾ, ਪਾਰਕੀਆਟਿਮੋਰਿਆਨਾ, ਐਕੁਇਲਾਰੀਆਮੈਲਸੇਨਸਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫਲਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਜਿਵੇਂ ਪਪੀਤਾ, ਨਿੰਬੂ, ਅਮਰੂਦ, ਲੀਚੀ ਅਤੇ ਅੰਬ ਅਨਾਨਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਲ ਭਰ ਘਰੇਲੂ ਖਪਤ ਅਤੇ ਵਿਕਰੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉੱਪਰੀ ਛਤਰੀ ਵਾਲੇ ਦਰੱਖਤ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਾਇਓਮਾਸ ਇਨਪੁਟ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਭਿਆਸ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨਪਸੰਦ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਫਲਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਅਨਾਨਾਸ ਐਗਰੋਫੋਰੈਸਟਰੀ ਫਾਰਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਿਸਾਨ ਰਬੜ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਵੀ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ। 

 

 ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਵਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਕੇ ਕਾਰਬਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ REDD+ ਵਿਧੀ ਲਈ ਅਭਿਆਸ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

 

 ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ 'ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਇਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟਲ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਖੇਤੀ-ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਨਿਕਾਸ ਕਾਰਕ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ REDD+ ਵਿਧੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਝੁੰਮ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਾਰਨ ‘ਸੀ’ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕਰੇਗਾ। 

 

 ਚਿੱਤਰ: ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਨਕਸ਼ਾ (ਖੋਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ)

 

 ਚਿੱਤਰ: ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਪੀਏਐੱਫਐੱਸ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ (ਖੋਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਤਸਵੀਰ)

 

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਿੰਕ:

https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2021.113470

ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ, ਡਾ. ਅਰੁਣ ਜਯੋਤੀ ਨਾਥ (arunjyotinath[at]gmail[dot]com)  ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

 

**********

 

 

ਐੱਸਐੱਨਸੀ/ਟੀਐੱਮ/ਆਰਆਰ

(Release ID: 1747397) Visitor Counter : 311