હાઇલાઇટ્સ

• ભારત ટકાઉપણું, આજીવિકા અને બ્લૂ ઈકોનોમી વૃદ્ધિ પર ભાર મૂકીને વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ દિવસ 2025 ઉજવી રહ્યું છે.
• ભારત વિશ્વનો બીજો સૌથી મોટો માછલી ઉત્પાદક અને વિશ્વના સૌથી મોટા ઝીંગા ઉત્પાદકોમાંનો એક છે.
• ભારતનું માછલી ઉત્પાદન 2013-14માં 9.6 મિલિયન ટનથી વધીને 2024-25માં 19.5 મિલિયન ટન થવાનો અંદાજ છે.
• ભારતમાં માછલીનું ઉત્પાદન 2013-14માં 96 લાખ ટનથી વધીને 2024-25માં 195 લાખ ટન થયું છે.
• મુખ્ય માછલી ઉત્પાદનો પર GST 12 ટકાથી ઘટાડીને 5 ટકા કરવામાં આવ્યો છે, જેનાથી મૂલ્યવર્ધિત સીફૂડ સ્થાનિક સ્તરે વધુ પોસાય અને ભારતની નિકાસ સ્પર્ધાત્મકતા મજબૂત બને છે. દરિયાઈ ઉત્પાદનોની નિકાસ ઓક્ટોબર 2024માં US$ 0.81 બિલિયનથી વધીને ઓક્ટોબર 2025 માં US$ 0.90 બિલિયન થઈ ગઈ.
• PMMSY હેઠળ, માળખાગત સુવિધાઓના નિર્માણમાં 730 કોલ્ડ સ્ટોરેજ અને બરફ પ્લાન્ટ, 26,348 માછલી પરિવહન સુવિધાઓ અને 6,410 માછલી કિઓસ્કનો સમાવેશ થાય છે, જે સમગ્ર દેશમાં આ ક્ષેત્રને મજબૂત બનાવશે.

પરિચય

21 નવેમ્બરના રોજ વિશ્વભરમાં ઉજવાતો વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ દિવસ, ખોરાક અને પોષણ સુરક્ષા, આજીવિકા અને પર્યાવરણીય સંતુલનને ટેકો આપવા માટે ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચર ઉછેરની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા પર પ્રકાશ પાડે છે. આ દિવસની શરૂઆત 1997માં થઈ હતી જ્યારે 18 દેશોના પ્રતિનિધિઓ નવી દિલ્હીમાં વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ મંચની રચના કરવા માટે ભેગા થયા હતા, જે જવાબદાર માછીમારી પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપે છે અને માછીમારી સમુદાયોના હિતોનું રક્ષણ કરે છે.

ભારતમાં, આ દિવસનું વિશેષ મહત્વ છે કારણ કે દેશ વૈશ્વિક સ્તરે માછલી અને જળચર ઉદ્યોગનો બીજો સૌથી મોટો ઉત્પાદક છે, અને વિશ્વના અગ્રણી ઝીંગા ઉત્પાદકોમાંનો એક છે. આ ક્ષેત્ર ૩ કરોડથી વધુ લોકોની આજીવિકાને ટેકો આપે છે, ખાસ કરીને દરિયાકાંઠાના અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, અને ભારતના વાદળી અર્થતંત્રના મુખ્ય ચાલક તરીકે સેવા આપે છે. દરિયાકાંઠાના રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો, જેમાં આશરે 3,477 દરિયાકાંઠાના માછીમારી ગામોનો સમાવેશ થાય છે, દેશના કુલ માછલી ઉત્પાદનના 72 ટકા ઉત્પાદન કરે છે અને ભારતના કુલ સીફૂડ નિકાસના 76 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. વધુમાં, દરિયાઈ ઉત્પાદનોની નિકાસ ઓક્ટોબર 2024માં US$0.81 બિલિયનથી વધીને ઓક્ટોબર 2025માં US $0.90 બિલિયન થવાનો અંદાજ છે.

ભારત મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્ર માટે સમર્થન મજબૂત કરી રહ્યું છે, અને નવીનતમ પ્રોત્સાહન GST કાઉન્સિલ દ્વારા 3 સપ્ટેમ્બર, 2025ના રોજ તેની 56મી બેઠકમાં મંજૂર કરાયેલા GST સુધારા દ્વારા મળ્યું છે. બદલાયેલા માળખા હેઠળ, માછલીનું તેલ, માછલીના અર્ક અને તૈયાર અથવા સાચવેલ માછલી અને ઝીંગા ઉત્પાદનો માટે GST દર 12 ટકાથી ઘટાડીને 5 ટકા કરવામાં આવ્યા છે. આ પગલાથી દેશમાં મૂલ્યવર્ધિત સીફૂડ વધુ સસ્તું બનશે અને ભારતીય સીફૂડ નિકાસની વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતા વધશે તેવી અપેક્ષા છે.

વધુમાં, ભારતના તાજેતરના હસ્તક્ષેપોનો ઉદ્દેશ્ય આ ક્ષેત્રને સર્વાંગી રીતે મજબૂત બનાવવાનો છે, જે ટકાઉ અને સમાવિષ્ટ વિકાસ માટે મજબૂત પાયો નાખે છે. આ પહેલ PMSSY, EEZ સસ્ટેનેબલ હાર્નેસિંગ રૂલ્સ અને ReALCRaft પ્લેટફોર્મ જેવી લક્ષિત યોજનાઓ દ્વારા પારદર્શિતા અને સુધારેલા શાસનને આગળ વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ પ્રયાસો, સંયુક્ત રીતે, જવાબદાર મત્સ્યઉદ્યોગ વ્યવસ્થાપન પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત બનાવે છે, જેનાથી વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ દિવસના વધતા મહત્વને સ્વીકારવામાં આવે છે.

આ વર્ષે, વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ દિવસ "ભારતનું વાદળી પરિવર્તન: સીફૂડ નિકાસમાં મૂલ્ય સંવર્ધનને મજબૂત બનાવવું" થીમ સાથે ઉજવવામાં આવી રહ્યો છે. આ ઉજવણી વૈશ્વિક છે, જેમાં ભારત દેશ અને વિદેશના સહભાગીઓનું આયોજન કરી રહ્યું છે, જેમાં 27 દેશોના પ્રતિનિધિમંડળોનો સમાવેશ થાય છે, જે વાદળી અર્થતંત્રમાં દેશના વધતા નેતૃત્વ અને ભાગીદારીનું પ્રદર્શન કરે છે. આ કાર્યક્રમના ભાગ રૂપે, મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગ મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચર ઉછેરમાં ટ્રેસેબિલિટી પર રાષ્ટ્રીય માળખું બહાર પાડશે, જે સુધારેલ બજાર ઍક્સેસ સાથે સલામત, ટકાઉ અને વૈશ્વિક સ્તરે સુસંગત સીફૂડ સપ્લાય ચેઇન સુનિશ્ચિત કરવા તરફ એક મુખ્ય પગલું છે. ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચર ઉછેર માટે ઘણી મુખ્ય પહેલો પણ શરૂ કરવામાં આવશે, જેમાં મેરીકલ્ચર માટે SOP, સ્માર્ટ અને ઇન્ટિગ્રેટેડ બંદરો માટે માર્ગદર્શિકા, ફિશ લેન્ડિંગ સેન્ટર્સ, જળાશય મત્સ્યઉદ્યોગ વ્યવસ્થાપન અને દરિયાકાંઠાના જળચરઉદ્યોગ માર્ગદર્શિકાઓનો સંગ્રહ શામેલ છે.

મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્રમાં ભારતની પ્રગતિ

ભારત વિશ્વમાં માછલીનો બીજો સૌથી મોટો ઉત્પાદક દેશ છે, જે વૈશ્વિક માછલી ઉત્પાદનમાં આશરે 8 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્ર લાખો લોકો માટે, ખાસ કરીને દરિયાકાંઠાના અને ગ્રામીણ સમુદાયોમાં, ખોરાક, રોજગાર અને આવકનો એક મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત રહ્યું છે, અને છેલ્લા દાયકામાં તેણે સ્કેલ અને ટકાઉપણું બંનેમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ અનુભવી છે. 2013-14 અને 2024-25 વચ્ચે, ભારતનું કુલ માછલી ઉત્પાદન બમણાથી વધુ વધીને 9.6 મિલિયન ટનથી 19.5 મિલિયન ટન થયું છે, આ સમયગાળા દરમિયાન આંતરિક મત્સ્યઉદ્યોગમાં 140 ટકાનો મજબૂત વિકાસ થયો છે. 2024-25 માં સીફૂડ નિકાસ હવે ₹62,408 કરોડ સુધી પહોંચવાનો અંદાજ છે, જે આ ક્ષેત્રની વધતી જતી વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

ભારતનો 11,099 કિમી લાંબો દરિયાકિનારો અને વિશાળ આંતરિક જળ સંસાધનો આ વૃદ્ધિને વેગ આપવા માટે ભેગા થયા છે, જે વૈશ્વિક વાદળી અર્થતંત્રમાં દેશની ભૂમિકામાં વધારો કરે છે અને પોષણ સુરક્ષામાં સુધારો કરે છે. આ ઝડપી વૃદ્ધિને અનેક પરિવર્તનકારી સરકારી પહેલો દ્વારા ટેકો મળ્યો છે, જેમાં 5મી રાષ્ટ્રીય મરીન ફિશરીઝ સેન્સસ 2025, એક્સક્લુઝિવ ઇકોનોમિક ઝોન (EEZ)માં માછીમારીના ટકાઉ ઉપયોગ માટેના નિયમો અને ફિશરીઝ એન્ડ એક્વાકલ્ચર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (FIDF), પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (PMMSY) અને પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય કિસાન સમૃદ્ધિ યોજના (PM-MKSSY) જેવી મુખ્ય યોજનાઓનો સમાવેશ થાય છે. સામૂહિક રીતે, આ પ્રયાસોએ ક્ષેત્રીય માળખાને મજબૂત બનાવ્યું છે, ઉત્પાદકતામાં વધારો કર્યો છે અને ભારતના માછીમારી અને જળચરઉછેરના લેન્ડસ્કેપમાં લાંબા ગાળાના ટકાઉપણાને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે.

પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (PMMSY)

પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (PMMSY), 10 સપ્ટેમ્બર, 2020ના રોજ શરૂ કરાયેલ, મત્સ્યઉદ્યોગ, પશુપાલન અને ડેરી મંત્રાલયના મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગની એક મુખ્ય પહેલ છે. 2020-21થી 2025-26ના સમયગાળા માટે કુલ ₹20,312 કરોડના રોકાણ સાથે, આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય ભારતના મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્રના ટકાઉ અને જવાબદાર વિકાસને સુનિશ્ચિત કરીને વાદળી ક્રાંતિને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે, જ્યારે તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં માછીમારો અને મત્સ્યઉદ્યોગ ખેડૂતોની સુખાકારીમાં વધારો કરવાનો છે.

છેલ્લા પાંચ વર્ષોમાં (નાણાકીય વર્ષ 2020-21થી 2024-25), PMMSY એ દેશભરમાં મત્સ્યઉદ્યોગ માળખાને મજબૂત બનાવવામાં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું છે. આ યોજનાએ 730 કોલ્ડ સ્ટોરેજ અને બરફ પ્લાન્ટ, 26,348 મત્સ્ય પરિવહન એકમો, 6,410 મત્સ્યઉદ્યોગ કિઓસ્ક, તેમજ 202 છૂટક અને 21 જથ્થાબંધ મત્સ્ય બજારો બનાવવામાં મદદ કરી છે, જેમાં અત્યાર સુધીમાં કુલ 2,413.46 કરોડનું રોકાણ થયું છે.

વધુમાં, PMMSY હેઠળ, વિભાગે દરિયાકાંઠાના રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (UTs)માં 100 હાલના દરિયાકાંઠાના માછીમાર ગામો (CFVs)ને આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક દરિયાકાંઠાના માછીમાર ગામો (CRCFVs) માં પરિવર્તિત કરવા માટે એક મોટી પહેલ શરૂ કરી છે. આ ગામોને સંબંધિત રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના સહયોગથી ઓળખવામાં આવ્યા છે, જેથી દરિયાકાંઠાના માછીમારી સમુદાયોમાં આબોહવા સ્થિતિસ્થાપકતા વધારવા અને આર્થિક સ્થિતિસ્થાપકતાને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે.

સરકારે મત્સ્યઉદ્યોગ અને સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓમાં મહિલાઓની ભાગીદારીને મજબૂત બનાવવા માટે અનેક પગલાં લીધાં છે. PMMSY હેઠળ, મહિલા લાભાર્થીઓને 60 ટકા સરકારી સહાય મળે છે, જ્યારે અન્ય હિસ્સેદારો 40 ટકા ફાળો આપે છે, જેથી આ ક્ષેત્રમાં તેમની વધુ ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન મળે. વધારાના સમર્થનમાં ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમો, તાલીમ અને કૌશલ્ય વિકાસ પહેલ અને મહિલા-આગેવાની હેઠળની સહકારી સંસ્થાઓ, સ્વ-સહાય જૂથો અને ઉત્પાદક જૂથો બનાવવા અને મજબૂત કરવામાં સહાયનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, મહિલાઓ કિસાન ક્રેડિટ કાર્ડ્સ (KCC) ની ઍક્સેસ સહિત રાહત દરે ધિરાણ સુવિધાઓ માટે પાત્ર છે. PMMSY દ્વારા, ભારત એક આધુનિક, સમાવિષ્ટ અને ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્ર તરફ આગળ વધી રહ્યું છે જે આજીવિકાને ટેકો આપે છે, મહિલાઓને સશક્ત બનાવે છે, નિકાસને પ્રોત્સાહન આપે છે અને વિકસિત ભારતના મોટા વિઝનમાં ફાળો આપે છે.

વિશિષ્ટ આર્થિક ક્ષેત્ર (EEZ)માં મત્સ્યઉદ્યોગનો ટકાઉ ઉપયોગ

4 નવેમ્બર, 2025ના રોજ, ભારત સરકારે વિશિષ્ટ આર્થિક ક્ષેત્ર (EEZ)માં મત્સ્યઉદ્યોગના ટકાઉ ઉપયોગ માટે નિયમો સૂચિત કર્યા, જે દરિયાઈ સંસાધન શાસનમાં એક મહત્વપૂર્ણ સીમાચિહ્નરૂપ છે. આ સુધારા, કેન્દ્રીય બજેટ 2025-26માં એક મુખ્ય જાહેરાત સાથે સંકલિત, ટકાઉ માછીમારી પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપવા, સહકારી સંસ્થાઓને મજબૂત બનાવવા અને ભારતના ઊંડા સમુદ્રી માછીમારીની મોટાભાગે વણવપરાયેલી સંભાવનાને અનલૉક કરવાનો છે.

નવા નિયમો હેઠળ, માછીમાર સહકારી મંડળીઓ અને માછલી ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનો (FFPOs)ને ઊંડા સમુદ્રી માછીમારીની તકોમાં પ્રાથમિકતા પ્રાપ્ત થશે, તેમજ આધુનિક જહાજો અને તાલીમ માટે સમર્થન મળશે. આ પહેલ નાના માછીમારોની આવકમાં વધારો કરશે, નિકાસ-લક્ષી માછીમારીમાં તેમની ભાગીદારી વધારશે અને સ્થાનિક મૂલ્ય શૃંખલાઓને મજબૂત બનાવશે, ખાસ કરીને આંદામાન અને નિકોબાર અને લક્ષદ્વીપ ટાપુઓમાં. પારદર્શિતા સુધારવા અને કામગીરીને સુવ્યવસ્થિત કરવા માટે, ReALCraft પોર્ટલ દ્વારા યાંત્રિક જહાજો માટે ડિજિટલ ઍક્સેસ પાસ સિસ્ટમ રજૂ કરવામાં આવી છે, જ્યારે પરંપરાગત માછીમારો આ જરૂરિયાતમાંથી મુક્ત છે. વધુમાં, MPEDA અને નિકાસ નિરીક્ષણ પરિષદ (EIC) જેવી નિકાસ સંસ્થાઓ સાથે સંકલન ભારતીય સીફૂડની ટ્રેસેબિલિટી, પ્રમાણપત્ર પ્રક્રિયાઓ અને વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતાને મજબૂત બનાવશે.

દરિયાઈ જૈવવિવિધતાને સુરક્ષિત રાખવા માટે, નિયમો વિનાશક માછીમારી પ્રથાઓને પ્રતિબંધિત કરે છે અને ટકાઉ આજીવિકા પદ્ધતિઓ તરીકે સીવીડ ફાર્મિંગ અને દરિયાઈ પાંજરાની ખેતી સહિત મેરીકલ્ચરને પ્રોત્સાહન આપે છે. વેસલ કોમ્યુનિકેશન એન્ડ સપોર્ટ સિસ્ટમ (VCSS) પ્રોજેક્ટ હેઠળ, જાન્યુઆરી 2025 સુધીમાં દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં 36,000થી વધુ ટ્રાન્સપોન્ડર તૈનાત કરવામાં આવ્યા છે. ટ્રાન્સપોન્ડર અને NABHMITRA એપ જેવી ડિજિટલ સલામતી તકનીકોનો ઉપયોગ દરિયાઈ સુરક્ષામાં વધુ વધારો કરશે અને અમલીકરણ એજન્સીઓને સલામત માછીમારી પ્રથાઓનું નિરીક્ષણ કરવામાં મદદ કરશે. એકંદરે, આ પગલાંથી માછીમાર સમુદાયની આવકમાં વધારો થશે, આજીવિકાની તકો વધશે અને વૈશ્વિક સીફૂડ બજારમાં ભારતની સ્પર્ધાત્મકતાને મજબૂત બનાવશે, સાથે સાથે દરિયાઈ ઇકોસિસ્ટમની લાંબા ગાળાની ટકાઉપણું પણ સુનિશ્ચિત થશે.

મરીન ફિશરીઝ સેન્સસ 2025

31 ઓક્ટોબર, 2025ના રોજ શરૂ થનારી રાષ્ટ્રીય મરીન ફિશરીઝ સેન્સસ (MFC) 2025, ભારતના મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્રમાં સંપૂર્ણપણે ડિજિટલ અને ભૂ-સંદર્ભિત ડેટા સંગ્રહ તરફ એક મોટી પ્રગતિ દર્શાવે છે. પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (PMMSY) હેઠળ મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલી, આ વસ્તી ગણતરીમાં ICAR-સેન્ટ્રલ મરીન ફિશરીઝ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (CMFRI) નોડલ એજન્સી તરીકે અને ફિશરીઝ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા (FSI) ઓપરેશનલ પાર્ટનર તરીકે છે. 45 દિવસની રાષ્ટ્રવ્યાપી વસ્તી ગણતરી (3 નવેમ્બર-18 ડિસેમ્બર, 2025) 13 દરિયાકાંઠાના રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 5,000 ગામડાઓમાં 1.2 મિલિયન માછીમાર પરિવારોને આવરી લેશે.

MFC 2025 એક અદ્યતન ડિજિટલ ઇકોસિસ્ટમ અપનાવે છે, જે વ્યાસ-NAV, વ્યાસ-ભારત અને વ્યાસ-સૂત્ર સહિત કસ્ટમ મોબાઇલ એપ્લિકેશનો દ્વારા સમર્થિત છે, જે વાસ્તવિક સમય, ભૂ-સંદર્ભિત ગણતરી, તાત્કાલિક ડેટા ચકાસણી અને ક્ષેત્ર કામગીરીનું સતત નિરીક્ષણ સક્ષમ બનાવે છે. પહેલી વાર, વસ્તી ગણતરી માછીમાર પરિવારોની વિગતવાર સામાજિક-આર્થિક પ્રોફાઇલ બનાવશે, જેમાં આવક, વીમાની સ્થિતિ, ધિરાણની પહોંચ અને સરકારી યોજનાઓમાં ભાગીદારી વિશેની માહિતીનો સમાવેશ થશે.

એક મુખ્ય નવીનતા એ વસ્તી ગણતરીનું રાષ્ટ્રીય મત્સ્યઉદ્યોગ ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ (NFDP) સાથે સંકલન છે, જે માછીમારો અને મત્સ્યઉદ્યોગ ખેડૂતોને પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય કિસાન સમૃદ્ધિ યોજના (PM-MKSSY) હેઠળ લાભો માટે ડિજિટલ રીતે નોંધણી કરાવવાની મંજૂરી આપે છે. આ સંકલન પારદર્શિતા વધારવા, કલ્યાણકારી વિતરણને સુવ્યવસ્થિત કરવા અને લક્ષિત, આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક અને સમાવિષ્ટ મત્સ્યઉદ્યોગ નીતિઓના વિકાસને ટેકો આપવાની અપેક્ષા રાખે છે. "સ્માર્ટ વસ્તી ગણતરી, સ્માર્ટ મત્સ્યઉદ્યોગ"ના સૂત્ર સાથે, MFC 2025નો ઉદ્દેશ્ય ડિજિટલ શાસનને મજબૂત બનાવવા, ડેટા ગુણવત્તા વધારવા અને દરિયાઈ સંસાધનોના ટકાઉ અને સમાન સંચાલનને સુનિશ્ચિત કરવા માટે પુરાવા-આધારિત નિર્ણય લેવાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે.

પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય કિસાન સમૃદ્ધિ યોજના (PM-MKSSY)

મત્સ્યપાલન મૂલ્ય શૃંખલામાં કાર્યક્ષમતા, સલામતી અને સ્થિતિસ્થાપકતા વધારવા માટે, ભારત સરકારે 8 ફેબ્રુઆરી, 2024ના રોજ PMMSY હેઠળ કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની પેટા-યોજના તરીકે પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય કિસાન સમૃદ્ધિ યોજના (PM-MKSSY)ને મંજૂરી આપી. આ યોજના તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ચાર વર્ષ (નાણાકીય વર્ષ 2023-24થી નાણાકીય વર્ષ 2026-27) માટે લાગુ કરવામાં આવી રહી છે, જેમાં કુલ ₹6,000 કરોડનું રોકાણ છે.

PM-MKSSYના ઘટક 1-B હેઠળ, આ યોજના મત્સ્યપાલન વીમો ખરીદવા માટે માછીમારોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે એક વખતનું પ્રોત્સાહન પૂરું પાડે છે. આ પ્રોત્સાહન વીમા પ્રીમિયમના 40 ટકાને આવરી લે છે, જેની મર્યાદા ₹25,000 પ્રતિ હેક્ટર છે અને 4 હેક્ટર સુધીના પાણી ફેલાવાવાળા ક્ષેત્ર (WSA) ધરાવતા ખેતરો માટે પ્રતિ ખેડૂત ₹1 લાખ સુધી મર્યાદિત છે. PM-MKSSYનો ઉદ્દેશ્ય મત્સ્યઉદ્યોગ ક્ષેત્રને ઔપચારિક બનાવવા, જળચર ઉછેર વીમા કવરેજને વિસ્તૃત કરવાનો અને સુધારેલ સલામતી, ગુણવત્તા ખાતરી અને ટ્રેસેબિલિટી સિસ્ટમ્સ દ્વારા મૂલ્ય શૃંખલા કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવાનો છે. એપ્રિલ 2025 સુધી યોજનાના પ્રારંભિક અમલીકરણને ટેકો આપવા માટે ₹118.4 મિલિયનની નાણાકીય સહાય મંજૂર કરવામાં આવી છે.

આ યોજનાને 10 નવેમ્બર, 2025ના રોજ શરૂ કરાયેલ થર્ડ વર્લ્ડ બેંક-એએફડી અમલીકરણ સહાય મિશન દ્વારા આંતરરાષ્ટ્રીય સમર્થનનો પણ લાભ મળે છે. રાષ્ટ્રીય મત્સ્યઉદ્યોગ વિકાસ બોર્ડ (NFDB) અને પ્રોજેક્ટ મેનેજમેન્ટ યુનિટ (PMU)ની ભાગીદારીમાં મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગના નેતૃત્વ હેઠળ, આ મિશન પ્રોજેક્ટ ડિઝાઇન, અમલીકરણ ગુણવત્તા અને માપી શકાય તેવા પરિણામો સુધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ સંયુક્ત પ્રયાસો વધુ પારદર્શક, કાર્યક્ષમ અને ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગ ઇકોસિસ્ટમમાં ફાળો આપી રહ્યા છે, જે માછીમારો, જળચરઉદ્યોગ ઉદ્યોગસાહસિકો અને દરિયાકાંઠાના સમુદાયોને લાંબા ગાળાના લાભો પહોંચાડે છે.

મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચરઉદ્યોગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (FIDF)

મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચરઉદ્યોગ ક્ષેત્રમાં માળખાગત સુવિધાઓ વધારવા માટે કેન્દ્રીય બજેટ 2018માં મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચરઉદ્યોગ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (FIDF) રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. 2018-19માં, મત્સ્યઉદ્યોગ, પશુપાલન અને ડેરી મંત્રાલય હેઠળ મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગે કુલ 7,522.48 કરોડ રૂપિયાના ભંડોળ સાથે FIDFની સ્થાપના કરી. નાણાકીય સહાયને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે, ભારત સરકારે FIDFને 1 એપ્રિલ, 2023 થી 31 માર્ચ, 2026 (નાણાકીય વર્ષ 2023-24 થી નાણાકીય વર્ષ 2025-26) સુધી ત્રણ વર્ષ માટે લંબાવવાની મંજૂરી આપી છે. આ વિસ્તૃત સમયગાળા દરમિયાન, પશુપાલન માળખાગત વિકાસ ભંડોળ (AHIDF) ના હાલના ક્રેડિટ ગેરંટી ભંડોળ દ્વારા ક્રેડિટ ગેરંટી સહાય પૂરી પાડવામાં આવી રહી છે.

FIDF રાજ્ય સરકારો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને રાજ્ય એજન્સીઓ સહિત પાત્ર સંસ્થાઓને પ્રાથમિકતા ધરાવતા મત્સ્યઉદ્યોગ માળખાના વિકાસ માટે રાહત દરે ધિરાણ પૂરું પાડે છે. આ યોજના હેઠળ લોન નેશનલ બેંક ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રૂરલ ડેવલપમેન્ટ (નાબાર્ડ), નેશનલ કોઓપરેટિવ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (એનસીડીસી) અને તમામ શેડ્યુલ્ડ બેંકો જેવી નોડલ લેન્ડિંગ એન્ટિટીઝ (એનએલઈ) દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવે છે. મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગ NLEs દ્વારા આપવામાં આવતી લોન પર વાર્ષિક 3% સુધીની વ્યાજ સબવેન્શન પૂરી પાડે છે જેથી ખાતરી કરી શકાય કે લાભાર્થીઓ માટે અસરકારક વ્યાજ દર વાર્ષિક 5% કરતા ઓછો ન હોય. હૈદરાબાદમાં આવેલ રાષ્ટ્રીય મત્સ્યઉદ્યોગ વિકાસ બોર્ડ (NFDB) આ યોજના માટે નોડલ અમલીકરણ એજન્સી તરીકે સેવા આપે છે. વહીવટી પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવા માટે, NFDB એ એક ઓનલાઈન FIDF પોર્ટલ બનાવ્યું છે જે પ્રોજેક્ટ દરખાસ્તોના ડિજિટલ સબમિશન, પ્રક્રિયા અને મંજૂરીની સુવિધા આપે છે. આ પોર્ટલ રાજ્યો, નાણાકીય સંસ્થાઓ અને ઉદ્યોગસાહસિકોને વિશિષ્ટ ઍક્સેસ પ્રદાન કરે છે, અને પ્રોજેક્ટ પ્રગતિનું નિરીક્ષણ કરવા માટે રીઅલ-ટાઇમ ડેશબોર્ડનો સમાવેશ કરે છે.

જુલાઈ 2025 (નાણાકીય વર્ષ 2025-26) સુધીમાં, વિવિધ રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને ખાનગી ઉદ્યોગસાહસિકો તરફથી કુલ 178 પ્રોજેક્ટ દરખાસ્તોને મંજૂરી આપવામાં આવી છે, જેમાં કુલ ₹6,369.79 કરોડનું રોકાણ અને ₹4,261.21 કરોડનું વ્યાજ સબવેન્શન ઘટક સામેલ છે. આ રોકાણો મત્સ્યઉદ્યોગ માળખાને મજબૂત બનાવવા અને ટકાઉ ક્ષેત્રીય વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ દર્શાવે છે.

ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગમાં MPEDAની ભૂમિકા

મરીન પ્રોડક્ટ્સ એક્સપોર્ટ ડેવલપમેન્ટ ઓથોરિટી (MPEDA) ભારતમાં ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગ વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે, જે વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ દિવસ પર ઉજવવામાં આવતા સિદ્ધાંતો સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલ છે. સીફૂડ નિકાસ પ્રમોશન માટે દેશની નોડલ એજન્સી તરીકે, MPEDA વિવિધ લક્ષિત હસ્તક્ષેપો દ્વારા આર્થિક વિકાસને ઇકોલોજીકલ મેનેજમેન્ટ સાથે જોડવાનું કામ કરે છે. MPEDA દરિયાઇ અને તાજા પાણીના સંસાધનોના લાંબા ગાળાના રક્ષણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે દરિયાકાંઠાના અને આંતરદેશીય સમુદાયોમાં જવાબદાર અને પર્યાવરણીય રીતે ટકાઉ માછીમારી પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપે છે. તે કડક ગુણવત્તા નિયંત્રણ અને પ્રમાણપત્ર ધોરણોને લાગુ કરે છે, ખાતરી કરે છે કે ભારતીય સીફૂડ સતત વૈશ્વિક ધોરણોને પૂર્ણ કરે છે. આ ઓથોરિટી જળચર ઉછેર ખેડૂતોને ટેકનિકલ માર્ગદર્શન અને સલાહકારી સેવાઓ પણ પૂરી પાડે છે, જે ટકાઉ ઉત્પાદન પ્રણાલીઓને પ્રોત્સાહન આપે છે જે જળચર ઇકોસિસ્ટમનું રક્ષણ કરતી વખતે ઉત્પાદનમાં વધારો કરે છે.

સીફૂડ મૂલ્ય શૃંખલાને મજબૂત બનાવવા માટે, MPEDA માછીમારો, ખેડૂતો અને નિકાસકારો માટે બજાર ઍક્સેસમાં સુધારો કરે છે, વૈશ્વિક બજારમાં આવકની સંભાવના અને સ્પર્ધાત્મકતામાં વધારો કરે છે. તે માછીમારી અને જળચર ઉછેરમાં નવીન અને પર્યાવરણને અનુકૂળ તકનીકો રજૂ કરવા માટે સંશોધન અને વિકાસ પહેલનું પણ નેતૃત્વ કરે છે. વધુમાં, MPEDA જવાબદાર સંસાધન વ્યવસ્થાપન અને સુધારેલી ઉત્પાદન ગુણવત્તા માટે જરૂરી કુશળતાથી હિતધારકોને સજ્જ કરવા માટે મોટા પાયે તાલીમ અને ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરે છે. આ ચાલુ પ્રયાસો દ્વારા, MPEDA ટકાઉ મત્સ્યઉદ્યોગ, દરિયાઈ સંરક્ષણ અને લાંબા ગાળાના સંસાધન સુરક્ષા પ્રત્યે ભારતની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત બનાવે છે, ખાતરી કરે છે કે જળ સંસાધનો આવનારી પેઢીઓ માટે આજીવિકા, પોષણ અને આર્થિક વિકાસને ટેકો આપતા રહે છે.

નિષ્કર્ષ

વિશ્વ મત્સ્યઉદ્યોગ દિવસ 2025 ભારતના મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચરઉદ્યોગ ક્ષેત્રમાં થયેલી નોંધપાત્ર પ્રગતિ અને તેના ભવિષ્યને આકાર આપતી મજબૂત ગતિ પર ચિંતન કરવાની સમયસર તક પૂરી પાડે છે. વૈશ્વિક મત્સ્યઉદ્યોગ ઉત્પાદનમાં ભારતનો સતત વિકાસ, આધુનિક માળખાગત સુવિધાઓનો વિસ્તરણ અને ડિજિટલ ટેકનોલોજીનો વધતો ઉપયોગ ટકાઉપણું, કાર્યક્ષમતા અને લાંબા ગાળાની સ્થિતિસ્થાપકતા તરફ સ્પષ્ટ પરિવર્તનનો સંકેત આપે છે. EEZ માટે ટકાઉ હાર્નેસિંગ નિયમો, મરીન ફિશરીઝ સેન્સસ 2025, અને PMMSY અને PM-MKSSY હેઠળ નોંધપાત્ર રોકાણો જેવા મુખ્ય સુધારાઓ લાખો માછીમારો અને મત્સ્યઉદ્યોગ ખેડૂતોની આજીવિકામાં સુધારો કરતી વખતે દરિયાઈ અને આંતરિક સંસાધનોનું જવાબદારીપૂર્વક સંચાલન કરવાની દેશની ક્ષમતામાં વધારો કરી રહ્યા છે.

એકંદરે, આ પ્રયાસો જળચર ઇકોસિસ્ટમનું રક્ષણ કરી રહ્યા છે, બજારની તકોનું વિસ્તરણ કરી રહ્યા છે, મહિલાઓનું સશક્તિકરણ કરી રહ્યા છે, નિકાસમાં વધારો કરી રહ્યા છે અને દરિયાકાંઠાના અને આંતરિક બંને વિસ્તારોમાં આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક સમુદાયોને ટેકો આપી રહ્યા છે. જેમ જેમ આ ક્ષેત્ર તેના ઉપરના માર્ગને ચાલુ રાખે છે, તેમ તેમ વધુ મજબૂત અને સમાવિષ્ટ વાદળી અર્થતંત્રને પ્રોત્સાહન આપવા માટે નવીનતા, પારદર્શિતા અને સમુદાય જોડાણ પર સતત ભાર મૂકવો જરૂરી રહેશે. લક્ષિત યોજનાઓ અને મજબૂત સહકારી માળખાનો ઉદ્દેશ્ય નાના અને કારીગર માછીમારો માટે દરિયાઈ સંસાધનો અને બજારોની પહોંચ સુધારવાનો છે, જેથી ખાતરી કરી શકાય કે ક્ષેત્રના વિકાસના લાભો સૌથી વંચિત સમુદાયો સુધી પહોંચે. તેથી, ભારતના ચાલુ પ્રયાસો SDG 14: પાણીની નીચે જીવન પ્રાપ્ત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપી રહ્યા છે, જે મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચરઉછેરના ટકાઉ સંચાલનને પ્રોત્સાહન આપે છે.

સંદર્ભ

• પીઆઈબી -

1. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2187691
2. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2075160
3. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2178659
4. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2135713
5. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1652993
6. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2150100
7. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2155580
8. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2157850
9. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2163641
10. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2184552
11. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2184705
12. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2004216
13. https://www.pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=2190829
14. https://www.pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=155080&ModuleId=3
15. https://www.pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2191658&v=1

• વાર્ષિક અહેવાલ - https://dof.gov.in/sites/default/files/2025-04/AnnualReport2025English.pdf
• મત્સ્યઉદ્યોગ વિભાગ, ભારત સરકાર - https://x.com/FisheriesGoI/status/1988499133343428787?s=20
• નભમિત્ર એપ - https://nabhmitra.sac.gov.in/about.html
• રીઅલક્રાફ્ટ - https://fishcraft.nic.in/web/new/index/
• મત્સ્યઉદ્યોગ અને જળચરઉછેર માળખાગત વિકાસ ભંડોળ - https://dof.gov.in/fidf
• મરીન પ્રોડક્ટ્સ એક્સપોર્ટ ડેવલપમેન્ટ ઓથોરિટી (MPEDA) - https://www.mpeda.gov.in/indianseafood/?p=1026
• એસડીજી - https://sdgs.un.org/goals/goal14#targets_and_indicators

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

SM/BS/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(रिलीज़ आईडी: 2193377) आगंतुक पटल : 6