પ્રધાનમંત્રી ઉજ્જવલા યોજના (PMUY)ના નવ વર્ષની ઉજવણી

પ્રધાનમંત્રી ઉજ્જવલા યોજના (PMUY) 1 મે, 2025ના રોજ તેના નવ નોંધપાત્ર વર્ષ પૂર્ણ કરશે, જે તમામ માટે સ્વચ્છ રસોઈ ઇંધણ સુનિશ્ચિત કરવા તરફ ભારતની સફરમાં એક મહત્વપૂર્ણ સીમાચિહ્નરૂપ છે. મે 2016માં શરૂ કરાયેલ, PMUYનો ઉદ્દેશ્ય ગરીબ પરિવારોની પુખ્ત મહિલાઓને ડિપોઝિટ વિના LPG કનેક્શન આપવાનો છે. જે લાકડા અને ગાયના છાણ જેવા પરંપરાગત રસોઈ ઇંધણને બદલે છે અને આરોગ્ય, પર્યાવરણીય ટકાઉપણું અને મહિલા સશક્તિકરણને પ્રોત્સાહન આપે છે.

આ નવ વર્ષોમાં આ યોજનાએ દેશભરના લાખો લોકોના જીવનમાં પરિવર્તન લાવ્યું છે. 01.03.2025 સુધીમાં, સમગ્ર ભારતમાં 10.33 કરોડ PMUY કનેક્શન છે. LPG ના સતત ઉપયોગને પ્રતિબિંબિત કરતા, 01.04.2022 સુધી જારી કરાયેલા 8.99 કરોડ કનેક્શનમાંથી, 8.34 કરોડ લાભાર્થીઓએ છેલ્લા બે નાણાકીય વર્ષ, એપ્રિલ 2022 અને માર્ચ 2024 વચ્ચે ઓછામાં ઓછું એક રિફિલનો લાભ લીધો છે.

આ નવ વર્ષોમાં આ યોજનાએ દેશભરના લાખો લોકોના જીવનમાં પરિવર્તન લાવ્યું છે. 01.03.2025 સુધી સમગ્ર ભારતમાં 10.33 કરોડ PMUY કનેક્શન છે. LPGના સતત ઉપયોગને પ્રતિબિંબિત કરતા, 01.04.2022ના રોજ જાહેર કરાયેલા 8.99 કરોડ કનેક્શનમાંથી, 8.34 કરોડ લાભાર્થીઓએ છેલ્લા બે નાણાકીય વર્ષ એપ્રિલ 2022 થી માર્ચ 2024ની વચ્ચે ઓછામાં ઓછા એક રિફિલનો લાભ લીધો છે.

ઉજ્જવલા 2.0 – પહોંચનું વિસ્તરણ

બાકીનાં ગરીબ કુટુંબોને આવરી લેવા માટે સરકારે ઓગસ્ટ, 2021માં ઉજ્જવલા 2.0  શરૂ કરી હતી, જેમાં 1 કરોડ વધારે PMUY જોડાણો બહાર પાડવાનો લક્ષ્યાંક નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યો હતો. જે જાન્યુઆરી, 2022માં હાંસલ કરવામાં આવ્યો હતો. આ સફળતાને પગલે ઉજ્જવલા 2.0 અંતર્ગત વધારાના 60 લાખ એલપીજી કનેક્શન બહાર પાડવામાં આવ્યા હતા. જેણે ડિસેમ્બર 2022  સુધીમાં કુલ 1.60 કરોડ કનેક્શન હાંસલ કર્યા હતા.

ઉપરાંત સરકારે નાણાકીય વર્ષ 2023-24થી 2025-26ના ગાળા માટે 75 લાખ વધારાના જોડાણો આપવાની મંજૂરી આપી હતી, જે જુલાઈ, 2024માં સફળતાપૂર્વક હાંસલ કરવામાં આવી હતી.

ઉજ્જવલા 2.0 અંતર્ગત પ્રવાસી પરિવારો માટે વિશેષ જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી. જેમાં તેમને એડ્રેસ  અને  રેશનકાર્ડના પુરાવાની જરૂરિયાતને બદલે સેલ્ફ-ડેક્લેરેશન દ્વારા નવા એલપીજી કનેક્શનનો લાભ લેવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.

1 માર્ચ 2025 સુધી ભારતમાં સક્રિય ઘરેલુ LPG ઉપભોક્તાઓની કુલ સંખ્યા 32.94 કરોડ છે. જેમાં પ્રધાનમંત્રી ઉજ્જવલા યોજના (PMUY)ના 10.33 કરોડ લાભાર્થીઓનો સમાવેશ થાય છે.

LPG ડિસ્ટ્રિબ્યુટર નેટવર્કનું વિસ્તરણ

ઓઇલ માર્કેટિંગ કંપનીઓ (OMC) ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સતત નવી LPG ડિસ્ટ્રિબ્યુટરશિપ શરૂ કરી રહી છે. PMUY યોજના શરૂ થયા પછી, OMCએ 1 એપ્રિલ 2016 થી 31 ઓક્ટોબર 2024 સુધીના સમયગાળા દરમિયાન દેશભરમાં 7959 ડિસ્ટ્રિબ્યુટરશિપ્સ શરૂ કરી છે. જેમાંથી 7373 ડિસ્ટ્રિબ્યુટરશીપ (93 ટકા) ગ્રામીણ વિસ્તારોને સેવા પૂરી પાડે છે. એકંદરે એલપીજી વિતરકોની કુલ સંખ્યા 1 એપ્રિલ, 2014ના રોજ 13896થી વધીને 1 એપ્રિલ, 2024ના રોજ 25481 થઈ હતી, જે 83 ટકાની વૃદ્ધિ દર્શાવે છે. આ જ સમયગાળા દરમિયાન ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોને સેવા પૂરી પાડતા વિતરકોની સંખ્યા 6724થી વધીને 17560 થઈ હતી, જે 161%ની પ્રભાવશાળી વૃદ્ધિ નોંધાવે છે.

વપરાશ વલણો

વૈશ્વિક સ્તરે PMUY એક પ્રકારનો સૌથી મોટો કાર્યક્રમ છે, જે 10.33 કરોડથી વધારે ગરીબ પરિવારોને રૂ. 35/કિલોની અસરકારક કિંમતે સ્થાનિક LPG પ્રદાન કરે છે. વધુમાં, પડોશી દેશોમાં 01.01.2025ના રોજ ઘરેલુ LPG સિલિન્ડરની અસરકારક કિંમત નીચે મુજબ છે:

સ્ત્રોત: પેટ્રોલિયમ પ્લાનિંગ એન્ડ એનાલિસિસ સેલ (PPAC)

*દિલ્હીમાં PMUY લાભાર્થીઓ માટે અસરકારક કિંમત 15 રૂપિયા છે. PMUY સિવાયના ગ્રાહકો માટે અસરકારક કિંમત 803 રૂપિયા છે.

પીએમયુવાય (PMUY) ઉપભોક્તાઓ માટે ઘરેલુ LPGની સુલભતા અને પરવડે તેવી ક્ષમતામાં સુધારો કરવા માટે સરકાર દ્વારા લેવામાં આવેલા વિવિધ પગલાંના પરિણામે PMUY લાભાર્થીઓનો માથાદીઠ વપરાશ (દર વર્ષે લેવામાં આવતા 14.2 કિગ્રા એલપીજી સિલિન્ડરોના નંબરના સંદર્ભમાં) વધ્યો છે. વિવિધ પગલાંને કારણે પીએમયુવાય લાભાર્થીઓમાં  માથાદીઠ LPGનાં વાર્ષિક વપરાશમાં સતત વધારો જોવા મળ્યો છેઃ

• નાણાકીય વર્ષ 2019-20: 3.01 સિલિન્ડર
• નાણાકીય વર્ષ 2023-24: 3.95 સિલિન્ડર
• નાણાકીય વર્ષ 2024-25 (1 માર્ચ 2025 સુધી): 4.43 સિલિન્ડર

ગ્રામીણ પરિવારો પર PMUYની અસર

વિવિધ સ્વતંત્ર અભ્યાસો અને અહેવાલોએ ગ્રામીણ પરિવારો, ખાસ કરીને મહિલાઓ અને દૂરના વિસ્તારોમાં રહેતા લોકો પર PMUYની નોંધપાત્ર હકારાત્મક અસર પર પ્રકાશ પાડ્યો છે.

મુખ્ય લાભો:

• આરોગ્યમાં સુધારો: પરંપરાગત ઇંધણમાંથી એલપીજી તરફ સ્થળાંતર થવાથી ઘરની અંદર હવાનું પ્રદૂષણ ઘટ્યું છે, જેણે ખાસ કરીને મહિલાઓ અને બાળકોમાં શ્વસન સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો કર્યો છે.
• ઓછો થાક: એલપીજીએ પરંપરાગત ઇંધણ એકત્રિત કરવા માટે ખર્ચવામાં આવતા સમય અને પ્રયત્નોમાં ઘટાડો કર્યો છે, જેનાથી મહિલાઓ તેમના ફ્રી સમયનો ઉપયોગ આર્થિક ઉત્પાદકતા વધારવા માટે બહુવિધ ક્ષેત્રોમાં કરી શકે છે.
• પર્યાવરણીય સંરક્ષણ: લાકડા અને બાયોમાસ પરની નિર્ભરતામાં ઘટાડો થવાને કારણે વનનાબૂદી અને પર્યાવરણીય સંરક્ષણમાં ઘટાડો થયો છે.
• વધુ સારું પોષણઃ એલપીજી સાથે સરળતાથી રાંધવાથી પરિવારો વિવિધ પ્રકારના પોષક આહાર તૈયાર કરી શકે છે, જે એકંદરે વધુ સારા આરોગ્યને ટેકો આપે છે.

PMUY હેઠળ મહત્તમ જોડાણો ધરાવતા ટોચના રાજ્યો

PMUY અમલીકરણમાં આગળ પડતા ક્રમમાં ઉત્તર પ્રદેશ, પશ્ચિમ બંગાળ, બિહાર, મધ્ય પ્રદેશ અને રાજસ્થાન છે. આ રાજ્યોએ તેમના નાગરિકોને સ્વચ્છ અને સસ્તા LPG કનેક્શન પૂરા પાડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, જેણે યોજનાની એકંદર સફળતામાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે.

રાજ્યવાર લાભાર્થીઓના સંપૂર્ણ ડેટા માટે, અહીં ક્લિક કરો.

યોજનાની વૈશ્વિક માન્યતા

આ યોજનાને આંતરરાષ્ટ્રીય ઊર્જા એજન્સી (IEA) દ્વારા  મહિલાઓના પર્યાવરણ અને આરોગ્યને સુધારવામાં "મોટી સિદ્ધિ" તરીકે બિરદાવવામાં આવી છે.

"2020 સુધીમાં સમગ્ર ભારતમાં LPGની પહોંચ પૂરી પાડવી એ એક મોટી સિદ્ધિ છે. આ ઊર્જાનો મુદ્દો નથી, તે આર્થિક મુદ્દો છે, તે એક સામાજિક મુદ્દો છે." - ફાતિહ બિરોલ, IEAના એક્ઝિક્યુટિવ ડિરેક્ટર

2018માં વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન (WHO) ના એક અહેવાલમાં PMUYને પ્રશંસા મળી હતી.

રિપોર્ટમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે, વિશ્વભરમાં વાયુ પ્રદૂષણનું સ્તર ખતરાના નિશાનની આસપાસ ફરતું રહ્યું છે. ત્યારે કેટલાક એવા દેશો છે જેમણે આ મામલાને ગંભીરતાથી લીધો છે અને તેને પહોંચી વળવા માટે પગલાં શરૂ કર્યા છે.

"જ્યારે તાજેતરના ડેટા દર્શાવે છે કે વિશ્વના મોટાભાગના ભાગોમાં આસપાસના વાયુ પ્રદૂષણનું સ્તર હજી પણ જોખમી રીતે ઊંચું છે. ત્યારે તે કેટલીક હકારાત્મક પ્રગતિ પણ દર્શાવે છે. દેશો રજકણ પદાર્થથી હવાના પ્રદૂષણને પહોંચી વળવા અને ઘટાડવા માટે પગલાં લઈ રહ્યા છે. દાખલા તરીકે, માત્ર બે જ વર્ષમાં ભારતની પ્રધાનમંત્રી ઉજ્જવલા યોજના યોજનાએ ગરીબી રેખા નીચે જીવતી લગભગ 3.7 કરોડ મહિલાઓને નિઃશુલ્ક LPG કનેક્શન પ્રદાન કર્યા છે,  જેથી તેમને સ્વચ્છ ઘરેલુ ઊર્જાના ઉપયોગમાં મદદ મળી શકે." - WHO રિપોર્ટ

નિષ્કર્ષ

પ્રધાનમંત્રી ઉજ્જવલા યોજનાએ ખાસ કરીને ગ્રામીણ ભારતની મહિલાઓ માટે પરિવર્તનકારી પરિવર્તન લાવ્યું છે. સ્વચ્છ LPG ઇંધણના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપીને, આ યોજનાએ આરોગ્યમાં સુધારો કર્યો છે, સલામતીમાં વધારો કર્યો છે, પર્યાવરણીય સંરક્ષણને ટેકો આપ્યો છે અને મહિલાઓને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓમાં વધુ સક્રિય રીતે ભાગ લેવા માટે સશક્ત બનાવી છે, જેનાથી એકંદર સુખાકારીમાં ફાળો મળ્યો છે.

સંદર્ભો:

• https://pmuy.gov.in/ (PMUY Impact)
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2118208
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU5426_aoBsOh.pdf?source=pqals
• https://pmuy.gov.in/ (ડેશબોર્ડ)
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU2337_EwFcRm.pdf?source=pqals
• https://pmuy.gov.in/about.html
• https://pmuy.gov.in/ (PMUY સફળતાની ગાથાઓ)

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2125422) Visitor Counter : 33