ભારત આ વર્ષે નવી દિલ્હીમાં વર્લ્ડ હેરિટેજ કમિટીની બેઠકના 46મા સત્રનું આયોજન કરી રહ્યું છે. આ ઇવેન્ટમાં વિશ્વભરના પ્રતિનિધિઓ એકઠા થશે, જેમાં સાંસ્કૃતિક, કુદરતી અને મિશ્ર વારસાની જાળવણી અંગે ચર્ચા અને સહયોગ કરવામાં આવશે. આ બેઠક વૈશ્વિક સહયોગને પ્રોત્સાહન આપવા અને આપણી વર્લ્ડ હેરિટેજની મિલકતોનું રક્ષણ સુનિશ્ચિત કરવાની દિશામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.

યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ્સ

વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ એ એક સીમાચિહ્નરૂપ અથવા વિસ્તાર છે જેનું સંચાલન યુનાઇટેડ નેશન્સ એજ્યુકેશનલ, સાયન્ટિફિક એન્ડ કલ્ચરલ ઓર્ગેનાઇઝેશન (યુનેસ્કો) દ્વારા કરવામાં આવતા આંતરરાષ્ટ્રીય કન્વેન્શન દ્વારા કાનૂની રક્ષણ કરવામાં આવે છે. વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સને યુનેસ્કો દ્વારા સાંસ્કૃતિક, ઐતિહાસિક, વૈજ્ઞાનિક અથવા અન્ય મહત્વના સ્વરૂપો માટે નિયુક્ત કરવામાં આવી છે. આ સ્થળોને "વિશ્વભરમાં સાંસ્કૃતિક અને કુદરતી વારસો માનવતા (ઓયુવી)ના ઉત્કૃષ્ટ મૂલ્યો" હોવાનો નિર્ણય લેવામાં આવે છે.

જુલાઈ 2024 સુધીમાં, 168 દેશોમાં કુલ 1,199 વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સ (933 સાંસ્કૃતિક, 227 કુદરતી અને 39 મિશ્ર મિલકતો) અસ્તિત્વ ધરાવે છે. સૌથી વધુ સાઇટ્સ ધરાવતા દેશોમાં ઇટાલી (59), ચીન (57), જર્મની (52), ફ્રાન્સ (52), સ્પેન (50), ભારત (42), મેક્સિકો (35), યુનાઇટેડ કિંગડમ (33) અને રશિયા (31)નો સમાવેશ થાય છે.

ભારતમાં 42 વિશ્વ ધરોહર સ્થળો છે, જેમાંથી 34 સાંસ્કૃતિક છે, 7 કુદરતી સ્થળો છે અને 1 મિશ્રિત શ્રેણી છે. ભારતમાં વિશ્વ ધરોહર સ્થળ તરીકે પ્રથમ સ્થળ આગ્રા ફોર્ટ (198૩) હતું. તે જ વર્ષે, તાજમહલ (1983), ઇલોરાની ગુફાઓ (1983) અને અજંતા ગુફાઓ (1983) ને વર્લ્ડ હેરિટેજ કમિટી દ્વારા આ યાદીમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું. ભારતની વર્લ્ડ હેરિટેજ ટેન્ટિવની યાદીમાં વધુ 57 સ્થળોનો સમાવેશ થાય છે તે જોતાં ભારતના હેરિટેજ સ્મારકોનો ઉમેરો પ્રવાસન ક્ષેત્રમાં ગેમ ચેન્જર સાબિત થશે.

 

 

 

 

1. આગ્રાનો કિલ્લો

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1983

રાજ્ય    :           ઉત્તર પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

તાજમહેલના બગીચાઓની નજીક આગ્રાના લાલ કિલ્લા તરીકે ઓળખાતું 16મી સદીનું મહત્વપૂર્ણ મુઘલ સ્મારક આવેલું છે. લાલ રેતીના પત્થરોનો આ શક્તિશાળી કિલ્લો તેની 2.5 કિમી લાંબી ઘેરી દિવાલોની અંદર, મુઘલ શાસકોના શાહી શહેરનો સમાવેશ કરે છે. તેમાં ઘણા પરીકથાના મહેલોનો સમાવેશ થાય છે, જેમ કે જહાંગીર મહેલ અને શાહજહાં દ્વારા બાંધવામાં આવેલો ખાસ મહેલ; પ્રેક્ષકોના હોલ, જેમ કે દિવાન-એ-ખાસ; અને બે ખૂબ જ સુંદર મસ્જિદો.

2.અજંતા ગુફાઓ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1983

રાજ્ય    :           ઉત્તર પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

અજંતા ખાતે પ્રથમ બૌદ્ધ ગુફા સ્મારકો ઇ.સ. પૂર્વે બીજી અને પહેલી સદીના છે. ગુપ્ત સમયગાળા (ઇ.સ. પૂર્વે પાંચમી અને છઠ્ઠી સદી) દરમિયાન, મૂળ જૂથમાં ઘણી વધુ સમૃદ્ધ રીતે શણગારેલી ગુફાઓ ઉમેરવામાં આવી હતી. અજંતાનાં ચિત્રો અને શિલ્પો, જે બૌદ્ધ ધાર્મિક કલાની શ્રેષ્ઠ કૃતિઓ ગણાય છે, જેનો કલાત્મક પ્રભાવ ઘણો રહ્યો છે.

3. ઇલોરાની ગુફાઓ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1983

રાજ્ય    :           મહારાષ્ટ્ર

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

આ 34 મઠ અને મંદિર, જે 2 કિલોમીટરથી વધુના ક્ષેત્રમાં ફેલાયેલા છે, મહારાષ્ટ્રના ઔરંગાબાદથી વધુ દૂર નથી, એક ઊંચી બેસાલ્ટ ખડકની દીવાલમાં આજુ-બાજુમાં ખોદવામાં આવ્યા હતા. 600થી 1000 ઈ. સુધીના સ્મારકોનો અવિરત ક્રમ ધરાવતી ઈલોરા પ્રાચીન ભારતની સભ્યતાને જીવંત બનાવે છે. ઈલોરા સંકુલ માત્ર એક અનન્ય કલાત્મક રચના અને એક ટેક્નોલોજિકલ ઉપલબ્ધિ જ નથી, પરંતુ બૌદ્ધ ધર્મ, હિન્દુ ધર્મ અને જૈન ધર્મને સમર્પિત પોતાના અભ્યારણ્યોની સાથે, આ સહિષ્ણુતાની ભાવનાને દર્શાવે છે જે પ્રાચીન ભારતની વિશેષતા હતી.

4. તાજમહેલ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1983

રાજ્ય    :           ઉત્તર પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

સફેદ આરસપહાણનો એક વિશાળ મકબરો, તાજમહેલ, મુઘલ બાદશાહ શાહજહાંના આદેશથી તેમની પ્રિય પત્નીની યાદમાં 1631 અને 1648ની વચ્ચે આગ્રામાં બનાવવામાં આવ્યો હતો. આ ભારતમાં મુસ્લિમ કલાનું રત્ન છે અને વિશ્વના વારસાની વિશ્વવ્યાપી પ્રશંસનીય શ્રેષ્ઠ કૃતિઓમાંથી એક છે.

5.સૂર્ય મંદિર, કોણાર્ક

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1984

રાજ્ય    :           ઓડિશા

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

બંગાળની ખાડીના કાંઠે, ઉગતા સૂર્યના કિરણોમાં સ્નાન કરેલ, કોણાર્કનું મંદિર સૂર્ય દેવતાના રથનું એક મોટું સ્મારકીય પ્રતિનિધિત્વ કરે છે; તેના 24 પૈડાંને પ્રતીકાત્મક ડિઝાઇનથી શણગારવામાં આવ્યા છે અને તેનું નેતૃત્વ છ ઘોડાઓની ટીમ દ્વારા કરવામાં આવે છે. 13મી સદીમાં બનેલું આ અભયારણ્ય ભારતના સૌથી પ્રખ્યાત બ્રાહ્મણ અભયારણ્યોમાંથી એક છે. 

6. મહાબલીપુરમમાં સ્મારકોનું જૂથ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1984

રાજ્ય    :           તમિલનાડુ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

પલ્લવ રાજાઓ દ્વારા સ્થાપવામાં આવેલા અભયારણ્યોના આ જૂથને 7મી અને 8મી સદીમાં કોરોમંડલ તટ પર ખડકોને કોતરીને બનાવવામાં આવ્યા હતા. આ ખાસ કરીને પોતાના રથ (રથના સ્વરૂપમાં મંદિર), મંડપો (ગુફા અભયારણ્યો), વિશાળ ખુલ્લી હવામાં ઉભરેલી કોતરણી કરી હોય તેવી પ્રસિદ્ધ 'ગંગાનું અવતરણ' અને શિવની મહિમા માટે હજારો મૂર્તિઓવાળા રિવાજના મંદિર માટે ઓળખાય છે.         

7. કાઝીરંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1985

રાજ્ય    :           આસામ

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

આસામની મધ્યમાં સ્થિત આ પાર્ક પૂર્વીય ભારતના તે છેલ્લા વિસ્તારોમાંથી એક છે જ્યાં માનવીય હાજરી અવ્યવસ્થિત છે. અહીં એક શિંગડાવાળા ગેંડાની વિશ્વની સૌથી વધુ વસ્તી છે, તેમજ વાઘ, હાથી, પેન્થર્સ અને રીંછ સહિત ઘણા સસ્તન પ્રાણીઓ અને હજારો પક્ષીઓ પણ વસે છે.  

8. કેઓલાડેઓ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1985

રાજ્ય    :           રાજસ્થાન

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

આ અગાઉ મહારાજાઓનો બતકનો શિકાર કરવાનું રિઝર્વ સ્થળ, જ્યાં અફઘાનિસ્તાન, તૂર્કમેનિસ્તાન, ચીન અને સાઇબિરીયાથી મોટી સંખ્યામાં જળચર પક્ષીઓ ખાસ કરીને શિયાળામાં આશ્રય લેવા માટેના મુખ્ય વિસ્તારોમાંથી એક છે. ઉદ્યાનમાં દુર્લભ સાઇબેરિયન ક્રેન સહિત પક્ષીઓની લગભગ 364 પ્રજાતિઓ નોંધવામાં આવી છે.    

9. માનસ વન્યજીવન અભયારણ્ય

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1985

રાજ્ય    :           આસામ

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

હિમાલયની તળેટીમાં એક સૌમ્ય ઢોળાવ પર, જ્યાં વનાચ્છાદિત ટેકરીઓના સ્થાને કાંપવાળા ઘાસના મેદાનો અને ઉષ્ણકટિબંધીય જંગલો છે, માનસ અભયારણ્ય વિવિધ પ્રકારના વન્યજીવોનું ઘર છે, જેમાં વાઘ, પિગ્મી હોગ, ભારતીય ગેંડા અને ભારતીય હાથી જેવી ઘણી લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે.  

10. ખજુરાહો ગ્રુપ ઓફ મોન્યુમેન્ટ્સ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1986

રાજ્ય    :           મધ્ય પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

ખજુરાહોના મંદિરો ચંદેલા રાજવંશ દરમિયાન બાંધવામાં આવ્યા હતા, જે 950 અને 1050ની વચ્ચે પોતાના ચરમોત્કર્ષ સુધી પહોંચ્યા હતા. હવે ફક્ત 20 જેટલા મંદિરો જ વધ્યાં છે; તે ત્રણ અલગ અલગ જૂથોમાં આવે છે અને બે જુદા જુદા ધર્મો - હિન્દુ અને જૈન ધર્મના છે. આ વાસ્તુકલા અને મૂર્તિકલા વચ્ચે એક આદર્શ સંતુલન બનાવે છે. કંદરિયાનું મંદિર મૂર્તિઓની પ્રચુરતાથી શણગારવામાં આવ્યું છે જે ભારતીય કલાની મહાનતમ કૃતિઓમાંથી એક છે.

11. ફતેહપુર સીકરી

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1986

રાજ્ય    :           ઉત્તર પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

16મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં બાદશાહ અકબર દ્વારા નિર્મિત, ફતેહપુર સિકરી (વિજયનું શહેર) માત્ર 10 વર્ષ સુધી મુઘલ સામ્રાજ્યની રાજધાની હતી. સ્મારકો અને મંદિરોના સંકુલમાં, તમામ એક સમાન સ્થાપત્ય શૈલીમાં, ભારતની સૌથી મોટી મસ્જિદોમાંની એક, જામા મસ્જિદનો પણ સમાવેશ થાય છે.

12. ગોવાના ચર્ચ અને કોન્વેન્ટ્સ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1986

રાજ્ય    :           ગોવા

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

પોર્ટુગીઝ ભારતની પૂર્વ રાજધાની ગોવાના ચર્ચ અને કોન્વેન્ટ્સ - ખાસ કરીને ચર્ચ ઓફ બોમ જીસસ, જેમાં સેન્ટ ફ્રાન્સિસ-ઝેવિયરની કબર છે - એશિયાના ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રચારને દર્શાવે છે. આ સ્મારક એશિયાના તમામ દેશોમાં જ્યાં મિશનની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી ત્યાં મેન્યુઅલિન, મેનિસ્ટ અને બારોક કળાના સ્વરૂપોના પ્રસારમાં પ્રભાવશાળી હતા.

13. હમ્પી ખાતેનાં સ્મારકોનું જૂથ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1986

રાજ્ય    :           કર્ણાટક

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

હમ્પીનું સાદગીપૂર્ણ, ભવ્ય સ્થળ વિજયનગરના છેલ્લા મહાન હિંદુ રાજ્યની છેલ્લી રાજધાની હતું. તેના ઘણાં અમીર રાજકુમારોએ દ્રવિડ મંદિરો અને મહેલો બનાવ્યા, જેણે 14મી અને 16મી સદીની વચ્ચે યાત્રિકોની પ્રશંસા મેળવી. 1565માં ડેક્કન મુસ્લિમ સંઘ દ્વારા જીતવામાં આવેલા આ શહેરને છ મહિનાની અવધિમાં લૂંટવામાં આવ્યું અને પછી ત્યજી દેવાયું હતું.

14. સુંદરવન રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1987

રાજ્ય    :           પશ્ચિમ બંગાળ

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

સુંદરવન ગંગાના મુખત્રિકોણમાં 10,000 વર્ગ કિલોમીટર ભૂમિ અને જળ ક્ષેત્ર (જેમાંથી અડધાથી વધુ ભારતમાં અને બાકીનો બાંગ્લાદેશમાં)માં ફેલાયેલો છે. જેમાં દુનિયાના સૌથી મોટા મેંગ્રોવના જંગલનો ક્ષેત્ર છે. આ પાર્કમાં અનેક દુર્લભ અથવા લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓ રહે છે, જેમાં વાઘ, જળચર સસ્તન પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને સરિસૃપનો સમાવેશ થાય છે.

15. એલિફન્ટા ગુફાઓ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1987

રાજ્ય    :           મહારાષ્ટ્ર

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

મુંબઈની નજીક ઓમાનના સમુદ્રમાં આવેલા એક ટાપુ પર આવેલા 'સિટી ઓફ કેવ્સ'માં શિવ સંપ્રદાય સાથે જોડાયેલા રોક આર્ટનો સંગ્રહ છે. અહીં, ભારતીય કળાને પોતાની સૌથી સંપૂર્ણ અભિવ્યક્તિઓમાંની એક મળી છે, ખાસ કરીને મુખ્ય ગુફામાં બનેલી વિશાળ ઉચ્ચ કોતરણી સામેલ છે.

16. પટ્ટડાકલમાં સ્મારકોનું જૂથ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1987

રાજ્ય    :           કર્ણાટક

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

કર્ણાટકમાં આવેલું પટ્ટાડકલ સારગ્રાહી કળાના ઉચ્ચ બિંદુનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જેણે સાતમી અને આઠમી સદીમાં ચાલુક્ય વંશના શાસન હેઠળ ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતના સ્થાપત્ય સ્વરૂપોનું સુમેળભર્યું મિશ્રણ હાંસલ કર્યું છે. નવ હિન્દુ મંદિરોની એક પ્રભાવશાળી શ્રેણી, સાથે જ એક જૈન અભયારણ્ય, ત્યાં જોઈ શકાય છે. આ જૂથની એક શ્રેષ્ઠ કૃતિ અલગ તરી આવે છે – વિરુપાક્ષનું મંદિર, જેને રાણી લોકમહાદેવીએ દક્ષિણના રાજાઓ પર તેમના પતિના વિજયની સ્મૃતિમાં લગભગ 740ની બનાવ્યું હતું.

17. મહાન જીવંત ચોલા મંદિરો

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1987, 2004

રાજ્ય    :           તમિલનાડુ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

મહાન જીવંત ચોલ મંદિરો ચોલ સામ્રાજ્યના રાજાઓ દ્વારા બાંધવામાં આવ્યા હતા. આ સ્થળમાં 11મી અને 12મી સદીના ત્રણ મહાન મંદિરોનો સમાવેશ થાય છેઃ તંજાવુર ખાતેનું બૃહદેશ્વર મંદિર, ગંગાઇકોન્ડાચોલીશ્વરમ ખાતેનું બૃહદેશ્વર મંદિર અને દારાસુરમ ખાતેનું એરાવતેશ્વર મંદિર. ગંગાઈકોન્ડાચોલીસ્વરમનું મંદિર 1035માં બનીને તૈયાર થયું હતું. દારાસુરમ સ્થિત એરાવતેશ્વર મંદિર સંકુલમાં 24 મીટરનું ઊંચુ વિમાન અને શિવની પથ્થરની મૂર્તિ છે. આ મંદિર વાસ્તુકલા, મૂર્તિકલા, ચિત્રકલા અને કાંસ્ય કાસ્ટિંગમાં ચોલની તેજસ્વી સિદ્ધિઓની સાક્ષી પૂરે છે.

18. નંદા દેવી અને વેલી ઓફ ફ્લાવર્સ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1988, 2005

રાજ્ય    :           ઉત્તરાખંડ

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

પશ્ચિમ હિમાલયમાં વસેલું ભારતનું વેલી ઓફ ફ્લાવર્સ નેશનલ પાર્ક તેના સ્થાનિક આલ્પાઇન ફૂલોના મેદાનો અને ઉત્કૃષ્ટ કુદરતી સૌંદર્ય માટે પ્રખ્યાત છે. આ સમૃદ્ધ વૈવિધ્યસભર વિસ્તાર દુલર્ભ અને લુપ્તપ્રાય પ્રાણીઓનું ઘર છે, જેમાં એશિયાઇ કાળા રીંછ, સ્નો લેપર્ડ, બ્રાઉન રીંછ અને વાદળી ઘેટાં સામેલ છે. વેલી ઓફ ફ્લાવર્સ નેશનલ પાર્કનું સૌમ્ય લેન્ડસ્કેપ નંદા દેવી રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનના કઠોર પર્વતીય જંગલના પૂરક છે. સાથે જ તેઓ ઝાંસ્કર અને મહાન હિમાલયની પર્વતમાળાઓ વચ્ચે એક અનન્ય સંક્રમણ ક્ષેત્રને આવરી લે છે, જેની પ્રશંસા પર્વતારોહકો અને વનસ્પતિશાસ્ત્રીઓએ એક સદીથી વધુ સમયથી કરી છે અને હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓમાં પણ ઘણા સમય પહેલાંથી કરવામાં આવે છે.

19. સાંચી ખાતે બૌદ્ધ સ્મારકો

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1989

રાજ્ય    :           મધ્ય પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

ભોપાલથી લગભગ 40 કિલોમીટર દૂર, મેદાનને જોતી એક ટેકરી પર, સાંચીના સ્થળમાં બૌદ્ધ સ્મારકો (અખંડ સ્તંભો, મહેલ, મંદિર અને મઠ)નો સમાવેશ થાય છે, જે તમામ સંરક્ષણના વિવિધ રાજ્યોમાં છે, જેમાંથી મોટા ભાગના ઇ.સ. પૂર્વે બીજી અને પ્રથમ સદીની છે. તે અસ્તિત્વમાં આવેલું સૌથી જૂનું બૌદ્ધ અભયારણ્ય છે અને ઈ.સ. 12મી સદી સુધી તે ભારતમાં મુખ્ય બૌદ્ધ કેન્દ્ર હતું.

20. હુમાયુનો મકબરો, દિલ્હી

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1993

રાજ્ય    :           દિલ્હી

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

1570માં બાંધવામાં આવેલી આ કબરનું ખાસ સાંસ્કૃતિક મહત્વ છે, કારણ કે તે ભારતીય ઉપખંડમાં આવેલી પ્રથમ ઉદ્યાન-મકબરો હતો. જેને કેટલીક મુખ્ય સ્થાપત્ય નવીનતાઓને પ્રેરિત કરી, જેના પરિણામે તાજમહલનું નિર્માણ પરિણમ્યું હતું.

21. કુતુબ મિનાર અને તેના સ્મારકો, દિલ્હી

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1993

રાજ્ય    :           દિલ્હી

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

13મી સદીની શરૂઆતમાં દિલ્હીથી દક્ષિણે કેટલાક કિલોમીટરના અંતરે બાંધવામાં આવેલો, કુતુબ મિનારનો લાલ રેતિયા પથ્થરનો ટાવર 72.5 મીટર ઊંચો છે, જે તેની ટોચ પર 2.75 મીટરના વ્યાસ આધારે 14.32 મીટર સુધી પાતળી છે, અને વારાફરતી કોણીય અને ગોળાકાર વાંસળીઓ ધરાવે છે. આસપાસના પુરાતત્વીય વિસ્તારમાં અંત્યેષ્ટિ ભવન છે, ખાસ કરીને ભવ્ય અલાઇ-દરવાજા ગેટ, ઇન્ડો-મુસ્લિમ કળાની શ્રેષ્ઠ કૃતિ છે (1311માં નિર્મિત) અને બે મસ્જિદો આવેલી છે, જેમાં ઉત્તર ભારતના સૌથી જૂના કુવાતુલ-ઇસ્લામનો સમાવેશ થાય છે, જે લગભગ 20 બ્રાહ્મણ મંદિરોમાંથી પુનઃઉપયોગમાં લેવામાં આવતી સામગ્રીમાંથી બનાવવામાં આવી છે.

 

22. ભારતની પર્વતીય રેલવેઓ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           1999, 2005, 2008

રાજ્ય    :           દાર્જિલિંગ, પશ્ચિમ બંગાળ, નીલગિરિ, તમિલનાડુ, કાલકા-શિમલા, હિમાચલ પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

આ સાઇટમાં ત્રણ રેલવેનો સમાવેશ થાય છે. દાર્જિલિંગ હિમાલયન પર્વતીય પેસેન્જર રેલવેનું પ્રથમ અને આજે પણ તે  સૌથી ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે. 1881માં ખોલવામાં આવેલી, તેની ડિઝાઇન મહાન સૌંદર્યના પર્વતીય પ્રદેશમાં અસરકારક રેલ જોડાણ સ્થાપિત કરવાની સમસ્યાના સાહસિક અને કુશળ ઇજનેરી ઉકેલોને લાગુ પડે છે. તમિલનાડુ રાજ્યમાં 46 કિલોમીટર લાંબી મીટરગેજ સિંગલ ટ્રેક રેલવે નીલગિરિ માઉન્ટેન રેલવેના નિર્માણની દરખાસ્ત સૌપ્રથમ 1854માં કરવામાં આવી હતી, પરંતુ પર્વતીય સ્થળની મુશ્કેલીને કારણે આ કામ માત્ર 1891માં શરૂ થયું હતું અને 1908માં પૂર્ણ થયું હતું. 326 મીટરથી 2,203 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવતી આ રેલવે તે સમયની અદ્યતન ટેકનોલોજીનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી હતી. કાલકા શિમલા રેલવે, 96 કિલોમીટર લાંબી, સિંગલ ટ્રેક વર્કિંગ રેલ લિંક છે, જે 19મી સદીના મધ્યમાં હાઇલેન્ડ શહેર શિમલાને સેવા પૂરી પાડવા માટે બાંધવામાં આવી હતી, તે રેલવે દ્વારા પર્વતીય વસતિને અલગ પાડવાના તકનીકી અને ભૌતિક પ્રયત્નોનું પ્રતીક છે. ત્રણેય રેલવે હજુ પણ સંપૂર્ણપણે કાર્યરત છે.

23 બોધગયા ખાતે મહાબોધિ મંદિર સંકુલ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2002

રાજ્ય    :           બિહાર

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

મહાબોધિ મંદિર સંકુલ ભગવાન બુદ્ધના જીવન સાથે સંબંધિત અને ખાસ કરીને પ્રબુદ્ધતાની પ્રાપ્તિ સાથે સંબંધિત ચાર પવિત્ર સ્થળોમાંનું એક છે. પ્રથમ મંદિરનું નિર્માણ સમ્રાટ અશોકે ઈ.સ. પૂર્વે ત્રીજી સદીમાં કરાવ્યું હતું અને હાલનું મંદિર પાંચમી કે છઠ્ઠી સદીનું છે. તે ગુપ્ત યુગના ઉત્તરાર્ધથી સંપૂર્ણપણે ઇંટોમાં બાંધવામાં આવેલાં પ્રાચીન બૌદ્ધ મંદિરોમાંનું એક છે, જે હિંદમાં હજુ પણ ઊભું છે.

24. ભીમબેટકાના રોક શેલ્ટર્સ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2003

રાજ્ય    :           મધ્ય પ્રદેશ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

ભીમબેટકાના રોક શેલ્ટર્સ મધ્ય ભારતીય ઉચ્ચપ્રદેશના દક્ષિણ કાંઠે વિંધ્ય પર્વતમાળાની તળેટીમાં આવેલા છે. વિશાળ રેતી પત્થરોના ખડકની અંદર, અપેક્ષાકૃત ગાઢ જંગલની ઉપર, કુદરતી ખડકોના આશ્રયસ્થાનોના પાંચ જૂથો આવેલા છે, જેમાં એવા ચિત્રો પ્રદર્શિત છે જે મધ્યપાષાણ કાળથી લઈને ઐતિહાસિક કાળ સુધી પ્રતીત થાય છે. સાઈટની આસપાસ 21 ગામોના નિવાસિઓની સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ શૈલ ચિત્રોમાં દર્શાવવામાં આવેલી પરંપરાઓથી સામ્યતા ધરાવે છે.

 

25. ચાંપાનેર-પાવાથ આર્કિયોલોજી પાર્ક

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2004

રાજ્ય    :           ગુજરાત

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

મહદ્ અંશે ખોદકામ ન કરાયેલી પુરાતત્ત્વીય, ઐતિહાસિક અને જીવંત સાંસ્કૃતિક વારસાની મિલકતોનું કેન્દ્રબિંદુ પ્રભાવશાળી લેન્ડસ્કેપમાં પથરાયેલું છે, જેમાં પ્રાગૈતિહાસિક (તામ્રપાષાણ) સ્થળો, પ્રારંભિક હિન્દુ પાટનગરનો પહાડી કિલ્લો અને ગુજરાત રાજ્યની 16મી સદીની રાજધાનીના અવશેષોનો સમાવેશ થાય છે. આ સ્થળમાં અન્ય અવશેષો ઉપરાંત 8મીથી 14મી સદી સુધીના કિલ્લા, મહેલો, ધાર્મિક ઇમારતો, રહેણાંક પરિસરો, કૃષિ બાંધકામો અને જળ સ્થાપનોનો પણ સમાવેશ થાય છે. પાવાગઢ ટેકરીની ટોચ પર આવેલું કાલીકા માતાનું મંદિર એક મહત્વપૂર્ણ તીર્થસ્થળ માનવામાં આવે છે, જે સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન મોટી સંખ્યામાં યાત્રાળુઓને આકર્ષિત કરે છે. આ સ્થળ એકમાત્ર સંપૂર્ણ અને અપરિવર્તિત ઇસ્લામિક પૂર્વ-મુઘલ શહેર છે.

26. છત્રપતિ શિવાજી ટર્મિનસ (અગાઉનું વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ)

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2004

રાજ્ય    :           મહારાષ્ટ્ર

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

મુંબઈમાં છત્રપતિ શિવાજી ટર્મિનસ, જે અગાઉ વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ સ્ટેશન તરીકે ઓળખાતું હતું, ભારતમાં વિક્ટોરિયન ગોથિક રિવાઇવલ આર્કિટેક્ચરનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે, જે ભારતીય પરંપરાગત સ્થાપત્યમાંથી પ્રાપ્ત થતી થીમ્સ સાથે મિશ્રિત છે. બ્રિટિશ આર્કિટેક્ટ એફ. ડબલ્યુ. સ્ટીવન્સે તૈયાર કરેલી આ ઇમારત બોમ્બેનું 'ગોથિક સિટી' અને ભારતના મુખ્ય આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારી બંદર તરીકેનું પ્રતીક બની હતી. મધ્યકાલિન યુગના ઉત્તરાર્ધના ઇટાલિયન મોડેલો પર આધારિત હાઇ વિક્ટોરિયન ગોથિક ડિઝાઇન અનુસાર, આ ટર્મિનલનું નિર્માણ થવામાં 10 વર્ષનો સમયગાળો લાગ્યો હતો, જેની શરૂઆત 1878માં થઇ હતી. તેના નોંધપાત્ર પથ્થરનો ગુંબજ, તોપ, અણીદાર કમાનો અને તરંગી ભૂમિ યોજના પરંપરાગત ભારતીય મહેલ સ્થાપત્યની નજીક છે. તે બે સંસ્કૃતિઓની મુલાકાતનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે, કારણ કે બ્રિટીશ આર્કિટેક્ટ્સે ભારતીય શિલ્પકારો સાથે મળીને ભારતીય સ્થાપત્ય પરંપરા અને રૂઢિપ્રયોગોનો સમાવેશ કર્યો હતો અને આ રીતે બોમ્બે માટે વિશિષ્ટ નવી શૈલી બનાવી હતી.

27. લાલ કિલ્લા સંકુલ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2007

રાજ્ય    :           દિલ્હી

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

લાલ કિલ્લા સંકુલનું નિર્માણ ભારતના પાંચમા મુઘલ બાદશાહ શાહજહાંની નવી રાજધાની શાહજહાંબાદના મહેલ કિલ્લા તરીકે કરવામાં આવ્યું હતું. લાલ રેતીના પત્થરોની વિશાળ દીવાલો ચારેબાજુ હોવાથી આ નામ આપવામાં આવ્યું છે, જે એક જૂના કિલ્લા, સલીમગઢની બાજુમાં આવેલું છે, જે ઇસ્લામ શાહ સુરીએ 1546માં બનાવ્યો હતો, જેની સાથે તે લાલ કિલ્લાના સંકુલની રચના કરે છે. આ ખાનગી એપાર્ટમેન્ટમાં સતત પાણીની ચેનલ દ્વારા જોડાયેલા પેવેલિયનની હારમાળાનો સમાવેશ થાય છે, જે નાહર-એ-બેહિશ્ત (સ્ટ્રીમ ઓફ પેરેડાઇઝ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. લાલ કિલ્લો મુઘલ સર્જનાત્મકતાની પરાકાષ્ઠાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતો હોવાનું માનવામાં આવે છે, જે શાહજહાં હેઠળ, શુદ્ધિકરણના નવા સ્તરે લાવવામાં આવ્યું હતું. મહેલનું આયોજન ઇસ્લામિક પ્રોટોટાઇપ્સ પર આધારિત છે, પરંતુ દરેક પેવેલિયન મુઘલ ઇમારતના લાક્ષણિક આર્કિટેક્ચરલ તત્વોને દર્શાવે છે, જે પર્શિયન, તૈમુરિદ અને હિન્દુ પરંપરાઓના મિશ્રણને પ્રતિબિંબિત કરે છે લાલ કિલ્લાનું નવીન આયોજન અને સ્થાપત્ય શૈલી, જેમાં બગીચાની ડિઝાઇનનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે પાછળથી રાજસ્થાન, દિલ્હી, આગ્રા અને અન્ય ક્ષેત્રોમાં ઇમારતો અને બગીચાઓને મજબૂત રીતે પ્રભાવિત કરે છે.

28. જંતર-મંતર, જયપુર

v

શિલાલેખનું વર્ષ :           2010

રાજ્ય    :           રાજસ્થાન

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

જયપુરમાં આવેલું જંતર-મંતર એક ખગોળીય નિરીક્ષણ સ્થળ છે, જેનું નિર્માણ 18મી સદીની શરૂઆતમાં થયું હતું. તેમાં લગભગ 20 મુખ્ય નિશ્ચિત ઉપકરણોનો સમૂહ શામેલ છે. તેઓ જાણીતા ઉપકરણોના ચણતરમાં સ્મારક ઉદાહરણો છે પરંતુ ઘણા કિસ્સાઓમાં તેમની પોતાની વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતાઓ છે. નરી આંખે ખગોળશાસ્ત્રીય સ્થિતિઓના નિરીક્ષણ માટે રચાયેલ, તેઓ અનેક સ્થાપત્ય અને સાધનરૂપ નવીનતાઓને મૂર્ત સ્વરૂપ આપે છે. ભારતના ઐતિહાસિક વેધશાળાઓમાં આ સૌથી વધુ મહત્ત્વની, સૌથી વ્યાપક અને સર્વોત્કૃષ્ટ રીતે સચવાયેલી છે. તે મુઘલ યુગના અંતમાં એક વિદ્વાન રાજકુમારના દરબારની ખગોળીય કુશળતા અને બ્રહ્માંડશાસ્ત્રની વિભાવનાઓની અભિવ્યક્તિ છે.

29. પશ્ચિમ ઘાટ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2012

રાજ્ય    :           કર્ણાટક, કેરળ, મહારાષ્ટ્ર, તમિલનાડુ

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

હિમાલયના પર્વતો કરતાં પણ જૂની, પશ્ચિમી ઘાટની પર્વત શૃંખલા વિશિષ્ટ બાયોફિઝિકલ અને ઇકોલોજીકલ પ્રક્રિયાઓ સાથે અત્યંત મહત્વના ભૌગોલિક લક્ષણોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. સાઇટની ઉંચી મોન્ટેન વન ઇકોસિસ્ટમ્સ ભારતીય ચોમાસાના હવામાનની રીતને પ્રભાવિત કરે છે. આ પ્રદેશની ઉષ્ણકટિબંધીય આબોહવાને ધ્યાનમાં રાખીને, આ સ્થળ ગ્રહ પરની ચોમાસાની પ્રણાલીનું એક શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ રજૂ કરે છે. તે જૈવિક વિવિધતા અને સ્થાનિકતાનું અસાધારણ ઉચ્ચ સ્તર પણ ધરાવે છે અને જૈવિક વિવિધતાના વિશ્વના આઠ 'સૌથી ગરમ હોટસ્પોટ્સ'માંથી એક તરીકે ઓળખાય છે. આ સ્થળના જંગલોમાં બિન-વિષુવવૃત્તીય ઉષ્ણકટિબંધીય સદાબહાર જંગલોના કેટલાક શ્રેષ્ઠ પ્રતિનિધિઓનો સમાવેશ થાય છે અને તે ઓછામાં ઓછા 325 વૈશ્વિક સ્તરે જોખમી વનસ્પતિ, પ્રાણીસૃષ્ટિ, પક્ષી, ઉભયજીવી, સરિસૃપ અને માછલીની પ્રજાતિઓનું ઘર છે.

30. રાજસ્થાનના પહાડી કિલ્લાઓ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2013

રાજ્ય    :           રાજસ્થાન

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

રાજસ્થાન રાજ્યમાં આવેલા આ સીરીયલ સાઇટમાં ચિત્તોડગઢના છ જાજરમાન કિલ્લાઓનો સમાવેશ થાય છે. કુંભલગઢ; સવાઈ માધોપુર; ઝાલાવાડ; જયપુર, અને જેસલમેર. આ કિલ્લાઓની વિલક્ષણ વાસ્તુકલા, જેમાંથી કેટલાંક 20 કિલોમીટર સુધીના પરિઘમાં ફેલાયેલા છે, તે રાજપૂત રજવાડાઓની શક્તિની સાક્ષી પૂરે છે, જે આ પ્રદેશમાં 8મીથી 18મી સદી સુધી વિકસ્યા હતા. રક્ષણાત્મક દિવાલોની અંદર બંધ મુખ્ય શહેરી કેન્દ્રો, મહેલો, વેપારી કેન્દ્રો અને અન્ય ઇમારતો છે જેમાં મંદિરોનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે ઘણી વખત કિલ્લેબંધી પહેલાંની હોય છે, જેમાં શિક્ષણ, સંગીત અને કળાને ટેકો આપતી વિસ્તૃત દરબારી સંસ્કૃતિ વિકસી હતી. કિલ્લેબંધીમાં બંધાયેલા કેટલાક શહેરી કેન્દ્રો બચી ગયા છે, જેમ કે આ સ્થળના ઘણા મંદિરો અને અન્ય પવિત્ર ઇમારતો છે. આ કિલ્લાઓ લેન્ડસ્કેપ દ્વારા આપવામાં આવતી કુદરતી સંરક્ષણનો ઉપયોગ કરે છે: ટેકરીઓ, રણપ્રદેશો, નદીઓ અને ગાઢ જંગલો. તેમાં વિસ્તૃત જળ સંચય માળખાં પણ છે, જે આજે પણ મોટા ભાગે ઉપયોગમાં લેવાય છે.

31. ગ્રેટ હિમાલયન રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન સંરક્ષણ વિસ્તાર

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2014

રાજ્ય    :           હિમાચલ પ્રદેશ

વર્ગ      :           પ્રાકૃતિક ગુણ

ઉત્તર ભારતના રાજ્ય હિમાચલ પ્રદેશમાં હિમાલયન પર્વતમાળાના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં ઊંચા આલ્પાઇન શિખરો, આલ્પાઇન ઘાસના મેદાનો અને નદીકિનારાના જંગલો જોવા મળે છે. 90,540 હેક્ટરની આ મિલકતમાં કેટલીક નદીઓના ઉપલા પર્વતીય હિમનદીઓ અને બરફ પીગળતા પાણીના સ્ત્રોતો, અને પાણી પુરવઠાના કેચમેન્ટનો સમાવેશ થાય છે જે ડાઉનસ્ટ્રીમ વપરાશકારોના લાખો લોકો માટે મહત્વપૂર્ણ છે. જીએચએનપીસીએ હિમાલયની અગ્રિમ શ્રેણીઓના મોનસૂનથી પ્રભાવિત જંગલો અને આલ્પાઇન ઘાસના મેદાનોનું રક્ષણ કરે છે. તે હિમાલય જૈવ વિવિધતા હોટસ્પોટનો એક ભાગ છે અને તેમાં પચીસ પ્રકારના વન સામેલ છે, સાથે જ જીવોની પ્રજાતિઓનો એક સમૃદ્ધ સમૂહ પણ છે, જેમાંથી કેટલાંક ખતરાંમાં છે. આ સ્થળને જૈવ વિવિધતાના સંરક્ષણ માટે ઉત્કૃષ્ટ મહત્વ આપે છે.

32. ગુજરાતના પાટણ ખાતે રાણકી વાવ (રાણીની વાવ)

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2014

રાજ્ય    :           ગુજરાત

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

રાણકી વાવનું નિર્માણ શરૂઆતમાં ઈ.સ. 11મી સદીમાં એક રાજાના સ્મારક તરીકે કરવામાં આવ્યું હતું. તે વાવના બાંધકામમાં કારીગરોની ક્ષમતા અને મારુ-ગુર્જર સ્થાપત્ય શૈલીની ઊંચાઈએ બાંધવામાં આવ્યું હતું, જે આ જટિલ તકનીકની નિપુણતા અને વિગતવાર અને પ્રમાણની મહાન સુંદરતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. પાણીની પવિત્રતાને ઉજાગર કરતા ઊંધા મંદિર તરીકે રચાયેલું, તે ઉચ્ચ કલાત્મક ગુણવત્તાની શિલ્પમય પેનલ્સ સાથે સીડીના સાત સ્તરોમાં વહેંચાયેલું છે; 500થી વધુ સૈદ્ધાંતિક શિલ્પો અને એક હજારથી વધુ નાના શિલ્પો ધાર્મિક, પૌરાણિક અને બિનસાંપ્રદાયિક છબીને જોડે છે, જે ઘણીવાર સાહિત્યિક કૃતિઓનો ઉલ્લેખ કરે છે. ચોથું સ્તર સૌથી ઊંડું છે અને 9.5 મીટર બાય 9.4 મીટરની લંબચોરસ ટાંકીમાં 23 મીટરની ઊંડાઈએ લઈ જાય છે. કૂવો મિલકતના સૌથી પશ્ચિમ છેડે સ્થિત છે અને તેમાં શાફ્ટનો વ્યાસ 10 મીટર અને 30 મીટર ઊંડો છે.

 

33. નાલંદા, બિહાર ખાતે નાલંદા મહાવિહારનું પુરાતત્વીય સ્થળ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2016

રાજ્ય    :           બિહાર

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

નાલંદા મહાવિહાર સ્થળ ભારત દેશના ઉત્તર-પૂર્વ ભાગમાં આવેલા બિહાર રાજ્યમાં આવેલું છે. તેમાં ઇ.સ. પૂર્વે ત્રીજી સદીથી 13મી સદી સી.ઇ.પૂ. સુધીની મઠવાસી અને શૈક્ષણિક સંસ્થાના પુરાતત્ત્વીય અવશેષોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં સ્તૂપ, તીર્થસ્થાનો, વિહારો (રહેણાંક અને શૈક્ષણિક ઇમારતો) અને પ્લાસ્ટર, પથ્થર અને ધાતુની મહત્વપૂર્ણ કલાકૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે. નાલંદા ભારતીય ઉપખંડની સૌથી પ્રાચીન યુનિવર્સિટી તરીકે ઓળખાય છે. તે 800 વર્ષના અવિરત સમયગાળા દરમિયાન જ્ઞાનના સંગઠિત પ્રસારણમાં રોકાયેલું છે. આ સ્થળનો ઐતિહાસિક વિકાસ બૌદ્ધ ધર્મના એક ધર્મ તરીકે વિકસિત થવા અને મઠવાસી અને શૈક્ષણિક પરંપરાઓના વિકાસનો પુરાવો આપે છે.

34. કંચનજંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2016

રાજ્ય    :           સિક્કિમ

વર્ગ      :           મિશ્ર સંપત્તિ

ઉત્તર ભારત (સિક્કિમ રાજ્ય)માં હિમાલય પર્વતમાળાની મધ્યમાં સ્થિત આ કંચનજંગા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં મેદાનો, ખીણો, સરોવરો, હિમનદીઓ અને પ્રાચીન જંગલોથી આચ્છાદિત અદભૂત, બરફથી ઢંકાયેલા પર્વતોની અનન્ય વિવિધતા સામેલ છે, જેમાં વિશ્વનું ત્રીજું સૌથી ઊંચું શિખર, માઉન્ટ કંચનજંગા પણ સામેલ છે. આ પર્વત પર અનેક પ્રાકૃતિક તત્વો (ગુફાઓ, નદીઓ, તળાવો સહિત) પૌરાણિક કથાઓ સાથે સંકળાયેલી છે, જે સિક્કિમના સ્થાનિક લોકો દ્વારા પૂજાનો વિષય છે. આ વાર્તાઓ અને પ્રથાઓના પવિત્ર અર્થો બૌદ્ધ માન્યતાઓ સાથે સંકલિત કરવામાં આવ્યા છે અને સિક્કિમની ઓળખ માટેનો આધાર બનાવે છે.

35. લી કોર્બુસિએનું આર્કિટેક્ચરલ કાર્ય, આધુનિક ચળવળમાં એક ઉત્કૃષ્ટ યોગદાન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2016

રાજ્ય    :           ચંદીગઢ : ચંદીગઢ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

લી કોર્બુસિએના કાર્યમાંથી પસંદ કરવામાં આવેલી આ આંતરરાષ્ટ્રીય શ્રેણીબદ્ધ મિલકતનો સમાવેશ કરતી 17 સાઇટ્સ સાત દેશોમાં ફેલાયેલી છે અને ભૂતકાળ સાથે છેડો ફાડનારી નવી સ્થાપત્ય ભાષાની શોધનો પુરાવો છે. આનું નિર્માણ અડધી સદીના ગાળામાં થયું હતું, જેને લી કોર્બુસિએ "ધેર્યપૂર્ણ શોધ" તરીકે વર્ણવ્યું હતું. ચંડીગઢ (ભારત)માં કોમ્પ્લેક્સ ડુ કેપિટોલ, ટોક્યો (જાપાન)માં ધ નેશનલ મ્યુઝિયમ ઓફ વેસ્ટર્ન આર્ટ, લા પ્લાટા (આર્જેન્ટિના)માં હાઉસ ઓફ ડો. કુરુચેટ અને માર્સિલે (ફ્રાન્સ)માં યુનિટ ડી હેબિટેશન એ ઉકેલોને પ્રતિબિંબિત કરે છે જે આધુનિક ચળવળે 20મી સદી દરમિયાન સમાજની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા નવી સ્થાપત્ય તકનીકોની શોધના પડકારોને લાગુ પાડવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. સર્જનાત્મક પ્રતિભાની આ શ્રેષ્ઠ કૃતિઓ સમગ્ર ગ્રહ પર વાસ્તુકલા અભ્યાસના આંતરરાષ્ટ્રીયકરણની પણ પુષ્ટિ કરે છે.

36.ઐતિહાસિક અમદાવાદ શહેર

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2017

રાજ્ય    :           ગુજરાત

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

સાબરમતી નદીના પૂર્વ કિનારે 15મી સદીમાં સુલતાન અહમદ શાહ દ્વારા સ્થાપવામાં આવેલું દીવાલોથી ઘેરાયેલું અમદાવાદ શહેર, સલ્તનતના સમયગાળાનો સમૃદ્ધ સ્થાપત્ય વારસો રજૂ કરે છે, ખાસ કરીને ભદ્ર ગઢ, કિલ્લાની દીવાલો અને દરવાજાઓ અને અસંખ્ય મસ્જિદો અને કબરો તેમજ તે પછીના સમયગાળાના મહત્વપૂર્ણ હિન્દુ અને જૈન મંદિરો. શહેરી સંરચના ગીચ આબાદીવાળા પારંપરિક ઘરો (પોળ)થી બની છે, જે દરવાજાવાળી પરંપરાગત શેરીઓ (પુરા)માં છે, જેમાં પક્ષીઓના ભોજનની વ્યવસ્થા, જાહેર કુવાઓ અને ધાર્મિક સંસ્થાઓ જેવી વિશિષ્ટ લાક્ષણિકતાઓ છે. આ શહેર છ સદી સુધી, વર્તમાન સુધી ગુજરાત રાજ્યની રાજધાની તરીકે વિકસતું રહ્યું.

37. મુંબઈના વિક્ટોરિયન ગોથિક અને આર્ટ ડેકો સમૂહ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2018

રાજ્ય    :           મહારાષ્ટ્ર

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

વૈશ્વિક વેપાર કેન્દ્ર બન્યા બાદ, મુંબઈ શહેરે 19મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં મહત્વાકાંક્ષી શહેરી આયોજન પ્રોજેક્ટ અમલમાં મૂક્યો હતો. તેના કારણે ઓવલ મેદાનની ખુલ્લી જગ્યાની સરહદે આવેલી જાહેર ઇમારતોના ટુકડાઓનું નિર્માણ થયું હતું, જે સૌપ્રથમ વિક્ટોરિયન નિયો-ગોથિક શૈલીમાં હતું અને ત્યારબાદ 20મી સદીના પ્રારંભમાં આર્ટ ડેકો રૂઢિપ્રયોગમાં હતું. વિક્ટોરિયન સમૂહમાં આબોહવાને અનુકૂળ હોય તેવા ભારતીય તત્વોનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં બાલ્કની અને વરંડાનો સમાવેશ થાય છે. આર્ટ ડેકોની ઇમારત, તેમના સિનેમાઘરો અને રહેણાંક ઇમારતો સાથે, ભારતીય ડિઝાઇનને આર્ટ ડેકો ઇમેજરી સાથે મિશ્રિત કરે છે, અને એક અનોખી શૈલી બનાવે છે જેને ઇન્ડો-ડેકો તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે. આ બંને પહેરવેશ ૧૯ મી અને ૨૦ મી સદી દરમિયાન મુંબઇએ આધુનિકરણના તબક્કાઓમાંથી પસાર થયા છે તેની જુબાની આપે છે.

38. જયપુર શહેર, રાજસ્થાન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2019

રાજ્ય    :           રાજસ્થાન

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

ભારતના ઉત્તર-પશ્ચિમ રાજ્ય રાજસ્થાન સ્થિત જયપુર શહેરની સ્થાપના સવાઈ જયસિંહ બીજાએ 1727માં કરી હતી. ડુંગરાળ પ્રદેશમાં સ્થિત આ ક્ષેત્રના અન્ય શહેરોથી વિપરીત, જયપુરની સ્થાપના મેદાની વિસ્તારમાં વસાવવામાં આવ્યું હતું અને વૈદિક વાસ્તુકલાના પ્રકાશમાં અર્થઘટન કરવામાં આવેલી ગ્રીડ યોજના અનુસાર તેનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. રસ્તાઓ પર સતત સ્તંભવાળા વ્યવસાયો જોવા મળે છે, જે મધ્યમાં એક બીજાને છેદે છે, જે ચૌપાર તરીકે ઓળખાતા મોટા જાહેર ચોરસ બનાવે છે. મુખ્ય માર્ગો પર બાંધવામાં આવેલા બજારો, દુકાનો, રહેઠાણો અને મંદિરોમાં એકસમાન રવેશ હોય છે. શહેરનું શહેરી આયોજન પ્રાચીન હિન્દુ અને પ્રારંભિક આધુનિક મુઘલ તેમજ પશ્ચિમી સંસ્કૃતિઓના વિચારોનું આદાનપ્રદાન દર્શાવે છે. ગ્રીડ યોજના એ એક મોડેલ છે જે પશ્ચિમમાં પ્રવર્તે છે, જ્યારે વિવિધ શહેરી ક્ષેત્રો (ચોકીઓ)નું સંગઠન પરંપરાગત હિન્દુ ખ્યાલોનો સંદર્ભ આપે છે. વાણિજ્યિક રાજધાની તરીકે રચાયેલા આ શહેરે આજે પણ તેની સ્થાનિક વાણિજ્યિક, કારીગરી અને સહકારી પરંપરાઓ જાળવી રાખી છે.

39. ધોળાવીરા: હડપ્પીય શહેર

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2021

રાજ્ય    :           ગુજરાત

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

ધોળાવીરા, ગુજરાતના શુષ્ક ટાપુ પર આવેલું છે, જે આશરે 3000-1500 બીસીઇ સુધી હડપ્પીય સંસ્કૃતિનું એક અગ્રણી શહેર હતું. જે તેના સારી રીતે સચવાયેલા શહેરી લેઆઉટ માટે જાણીતું છે, જેમાં કિલ્લા, ઔપચારિક મેદાનો અને અત્યાધુનિક જળ વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી સાથે કિલ્લેબંધી ધરાવતું શહેર ધરાવે છે, જે આ પ્રદેશના દુર્લભ જળ સંસાધનો સાથે રહેવાસીઓના અનુકૂલનને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ સ્થળ પર અદ્વિતીય સમાધિ, મણકાની વર્કશોપ અને તાંબુ, શેલ, પથ્થર અને અર્ધ-કિંમતી ઝવેરાત જેવી અનેક કલાકૃતિઓની સાથે સાથે એક વિવિધ કબ્રસ્તાન પણ સામેલ છે, જે હડપ્પીય લોકોની સાંસ્કૃતિક અને તકનીકી સિદ્ધિઓ દર્શાવે છે. અન્ય હડપ્પીય શહેરો, તેમજ મેસોપોટેમીયા અને ઓમાન જેવા પ્રદેશો સાથે વ્યાપક વેપારી જોડાણના પુરાવા, પ્રાચીન વાણિજ્યમાં ધોળાવીરાની ભૂમિકા પર પ્રકાશ પાડે છે.

40. કાકટિયા રુદ્રેશ્વર (રામપ્પા) મંદિર, તેલંગાણા

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2021

રાજ્ય    :           તેલંગાણા

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

કાકાટિયાન સમયગાળા દરમિયાન 1213 અને 1214 સીઇની વચ્ચે બાંધવામાં આવેલું રામપ્પા મંદિર, તેલંગાણાના હૈદરાબાદથી લગભગ 200 કિમી ઉત્તર-પૂર્વમાં પાલમપેટમાં આવેલું છે. હળવા વજનની છિદ્રાળુ ઇંટોથી બાંધવામાં આવેલા તેના પિરામિડલ વિમાન માટે જાણીતું આ મંદિર પ્રાદેશિક નૃત્ય સ્વરૂપો અને કાકટિયન સાંસ્કૃતિક ભાતોનું નિરૂપણ કરતા જટિલ શિલ્પોનું પ્રદર્શન કરે છે. રામપ્પા ચેરુવુ જળાશયની નજીક ટેકરીઓ, જંગલો અને ખેતીની જમીનોના કુદરતી વાતાવરણની વચ્ચે આવેલું આ ધાર્મિક માળખાને તેમના કુદરતી વાતાવરણ સાથે સુમેળ સાધવાના ધાર્મિક સિદ્ધાંતનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.

41. હોયસલના પવિત્ર જૂથ

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2023

રાજ્ય    :           કર્ણાટક

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

આ શ્રેણીબદ્ધ મિલકતમાં દક્ષિણ ભારતમાં હોયસલા શૈલીના મંદિર સંકુલના ત્રણ સૌથી વધુ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતા ઉદાહરણોનો સમાવેશ થાય છે, જે 12મીથી 13મી સદીનું છે. હોયસલા શૈલીની રચના સમકાલીન મંદિરની લાક્ષણિકતાઓ અને પડોશી રાજ્યોથી અલગ ઓળખ બનાવવા માટે ભૂતકાળના લોકોની કાળજીપૂર્વકની પસંદગી દ્વારા કરવામાં આવી હતી. આ મંદિરોની લાક્ષણિકતા અતિ-વાસ્તવિક શિલ્પો અને પથ્થરની કોતરણી છે જે સમગ્ર સ્થાપત્ય સપાટીને આવરી લે છે, એક પરિભ્રમણ પ્લેટફોર્મ, મોટા પાયે શિલ્પકળાની ગેલેરી, બહુ-સ્તરીય ફ્રિઝ અને સાલા દંતકથાના શિલ્પો છે. શિલ્પકલાની ઉત્કૃષ્ટતા આ મંદિર સંકુલોની કલાત્મક સિદ્ધિને ટેકો આપે છે, જે હિન્દુ મંદિર સ્થાપત્યના ઐતિહાસિક વિકાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ તબક્કો રજૂ કરે છે.

42. શાંતિનિકેતન

 

શિલાલેખનું વર્ષ :           2023

રાજ્ય    :           પશ્ચિમ બંગાળ

વર્ગ      :           સાંસ્કૃતિક સંપત્તિ

વિખ્યાત કવિ અને તત્ત્વજ્ઞાની રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે 1901માં પશ્ચિમ બંગાળના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સ્થપાયેલી શાંતિનિકેતન પ્રાચીન ભારતીય પરંપરાઓ પર આધારિત નિવાસી શાળા અને કલાનું કેન્દ્ર હતું તથા ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક સીમાઓને ઓળંગીને માનવજાતની એકતાનું સ્વપ્ન હતું. 1921માં શાંતિનિકેતનમાં માનવજાતની એકતા અથવા "વિશ્વભારતી"ને માન્યતા આપીને એક 'વિશ્વ યુનિવર્સિટી'ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. 20મી સદીની શરૂઆતમાં અને યુરોપિયન આધુનિકતાવાદના પ્રવર્તમાન બ્રિટીશ વસાહતી સ્થાપત્ય અભિગમથી અલગ, શાંતિનિકેતન પાન-એશિયન આધુનિકતા તરફના અભિગમોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે સમગ્ર પ્રદેશમાંથી પ્રાચીન, મધ્યયુગીન અને લોક પરંપરાઓ પર આધારિત છે.

સંદર્ભો

https://whc.unesco.org/en/list/stat#s2

https://whc.unesco.org/en/list/

https://www.unesco.org/en/countries/in

https://whc.unesco.org/en/tentativelists/?action=listtentative&state=in&order=states

https://pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=1883396

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/sep/doc2023919253701.pdf

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2023/apr/doc2023419182501.pdf

https://whc.unesco.org/en/list/251/

https://whc.unesco.org/en/list/242/

 

AP/GP/JT

 

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2036618) Visitor Counter : 9