ખેડૂતોનો વિશ્વાસ દેશની મુખ્ય તાકાત છે: પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી

રાષ્ટ્રના ખેડૂતોની શક્તિ અને જીવનશક્તિ, જેને ઘણીવાર 'અન્નદાતાસ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે દેશના એકંદર સશક્તિકરણ અને સમૃદ્ધિ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલી છે. સમાજના આ નિર્ણાયક વર્ગને ઉત્થાન આપવા માટે ભારત સરકારના નિષ્ઠાવાન પ્રયત્નો પ્રશંસા અને માન્યતાની બાંયધરી આપે છે. ભારત જેવા ઝડપથી આગળ વધી રહેલા અર્થતંત્રમાં ઉદ્યોગોના પરિવર્તન અને ડિજિટલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની

સાથે સાથે કૃષિ ક્ષેત્રને પોષવાનું પણ એટલું જ મહત્ત્વ છે.

આજે, દેશભરના ખેડૂતો આર્થિક સુરક્ષા અને ખાતરીની નવી ભાવનાનો અનુભવ કરી રહ્યા છે.

• સરકારનું ખેડૂતકેન્દ્રી ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતાં, કૃષિ માટે અલગ રાખવામાં આવેલું બજેટ ૨૦૦૭-૧૪ દરમિયાન ₹૧.૩૭ લાખ કરોડથી પાંચ ગણું વધીને ૨૦૧૪-૨૫ દરમિયાન ₹૭.૨૭ લાખ કરોડ થયું હતું.
• પ્રધાનમંત્રી ફસલ બીમા યોજના (પીએમએફબીવાય) ખેડૂતોની નોંધણીની દ્રષ્ટિએ વિશ્વની સૌથી મોટી પાક વીમા યોજના તેમજ વીમા પ્રીમિયમની દ્રષ્ટિએ વિશ્વની ત્રીજી સૌથી મોટી યોજના બની ગઈ છે.
• ખેતરોની નજીકનું ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર એ ખેડૂતોના કલ્યાણની ચાવી છે. તેની શરૂઆતથી જ એગ્રિકલ્ચર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ફંડ48,352 પરિયોજનાઓ માટે 35,262 કરોડ રૂપિયાની મંજૂરી આપવામાં આવી છે. એઆઇએફ હેઠળ મંજૂર કરવામાં આવેલા મુખ્ય પ્રોજેક્ટ્સમાં 11,165 વેરહાઉસ, 10,307 પ્રાઇમરી પ્રોસેસિંગ યુનિટ્સ, 10,948 કસ્ટમ હાયરિંગ સેન્ટર્સ, 2,420 સોર્ટિંગ અને ગ્રેડિંગ યુનિટ્સ, 1,486 કોલ્ડ સ્ટોર પ્રોજેક્ટ્સ, 169 એસેઇંગ યુનિટ્સ અને આશરે 11,857 અન્ય પ્રકારના પોસ્ટ-હાર્વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ પ્રોજેક્ટ્સ અને સામુદાયિક ખેતીની અસ્કયામતોનો સમાવેશ થાય છે.
• એમએસપીમાં ઐતિહાસિક વધારો કરવાની જાહેરાત કરવામાં આવી હતી, જેમાં સૌપ્રથમ વખત તમામ 22 પાકોનાં લઘુતમ ટેકાનાં ભાવ ખર્ચ કરતાં લઘુતમ 50 ટકા વધારે નક્કી કરવામાં આવ્યાં હતાં.
• સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ ખેડૂતોને તેમની જમીનની પોષક સ્થિતિ અને તેની રચના પ્રદાન કરે છે. 19 ડિસેમ્બર, 2023 સુધીમાં ખેડૂતોને 23.58 કરોડ સોઇલ હેલ્થ કાર્ડનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે.
• 100% નીમ કોટેડ યુરિયાની રજૂઆત.  છેલ્લા 10 વર્ષમાં યુરિયાનું ઉત્પાદન વધીને થયું છે 310 લાખ મેટ્રિક ટન જે ૨૦૧૪માં ૨૨૫ લાખ મેટ્રિક ટન હતું.
• પરંપરાગત કૃષિ વિકાસ યોજના શરૂ કરવામાં આવી - વર્ષ 2015-16થી અત્યાર સુધીમાં (31.01.2024 સુધી) કુલ રૂ. 1980.88 કરોડનું ભંડોળ બહાર પાડવામાં આવ્યું છે. આ યોજના હેઠળ 37,364 ક્લસ્ટર (પ્રત્યેક 20 હેક્ટર)ની રચના કરવામાં આવી છે, 8.13 લાખ હેક્ટર વિસ્તારને આવરી લેવામાં આવ્યો છે (એલએસી સહિત) અને 16.19 લાખ ખેડૂતોને તેનો લાભ મળ્યો છે.
• એફપીઓને પ્રોત્સાહન - 31 જાન્યુઆરી, 2024 સુધીમાં, 7,950 એફપીઓ નોંધાયેલા છે. 3,183 એફપીઓને રૂ. 142.6 કરોડની ઇક્વિટી ગ્રાન્ટ રીલિઝ કરવામાં આવી છે. 1,101 એફપીઓને રૂ. 246.0 કરોડનું ક્રેડિટ ગેરંટી કવર ઇશ્યૂ કરવામાં આવ્યું છે.
•  કૃષિ યાંત્રિકરણ - વર્ષ 2014-15થી ડિસેમ્બર, 2023 સુધીના સમયગાળા દરમિયાન કૃષિ યાંત્રિકરણ માટે 6405.55 કરોડ રૂપિયાની રકમ ફાળવવામાં આવી છે. સબ-મિશન ઓન એગ્રિકલ્ચરલ મિકેનાઇઝેશન (એસએમએએમ)ના ભંડોળની અંદરથી, કિસાન ડ્રોન પ્રમોશન માટે અત્યાર સુધીમાં રૂ. 141.41 કરોડની રકમ બહાર પાડવામાં આવી છે, જેમાં 79070 હેક્ટર જમીનમાં તેમના પ્રદર્શન માટે 317 ડ્રોનની ખરીદી અને સબસિડી પર ખેડૂતોને 527 ડ્રોનનો પુરવઠો આપવાનો સમાવેશ થાય છે.
• 31 જાન્યુઆરી, 2024 સુધીમાં ઇ-નામ પોર્ટલ પર 1.77 કરોડ ખેડૂતો અને 2.53 લાખ વેપારીઓની નોંધણી થઈ છે.
• કિસાન રેલની શરૂઆત - 28 ફેબ્રુઆરી 2023 સુધી 167 રૂટ પર 2359 સેવાઓ ચલાવવામાં આવી છે.

અર્થતંત્રને આગળ વધારવામાં ખેડૂતોની અમૂલ્ય ભૂમિકાને માન્યતા આપીને ભારત સરકારે અસંખ્ય નીતિઓ અને યોજનાઓ મારફતે મદદનો હાથ લંબાવ્યો છે. આ નીતિઓ ખેડૂતોને નિર્ણાયક નાણાકીય સહાય પૂરી પાડે છે, તેમની મુશ્કેલીઓને દૂર કરે છે અને રાષ્ટ્રના કલ્યાણમાં ફાળો આપવાની સાથે સાથે તેમના પરિવારોને ટકાવી રાખવા માટે સક્ષમ બનાવે છે.

કૃષિની આર્થિક અસર: રાષ્ટ્રને આકાર આપવો

નાણાકીય વર્ષ 2024માં ભારતના જીવીએમાં કૃષિ ક્ષેત્રનો હિસ્સો 18 ટકા હોવાનો અંદાજ છે, જે દેશના અર્થતંત્રનો પાયો છે. વૈશ્વિક આરોગ્ય કટોકટી અને આબોહવાની સ્થિતિમાં ભિન્નતાને કારણે ઊભા થયેલા પડકારો છતાં, આ ક્ષેત્રએ નોંધપાત્ર દ્રઢતા અને સ્થિતિસ્થાપકતા દર્શાવી છે, જેણે ભારતની આર્થિક પુનઃપ્રાપ્તિ અને વિકાસમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે.

નાણાકીય વર્ષ 2023માં અનાજનું કુલ ઉત્પાદન 329.7 મિલિયન ટન હતું, જે અગાઉના વર્ષની તુલનામાં 14.1 મિલિયન ટનનો વધારો દર્શાવે છે. નાણાકીય વર્ષ 2015થી નાણાકીય વર્ષ 23માં દર વર્ષે સરેરાશ અનાજનું ઉત્પાદન 289 મિલિયન ટન હતું, જે નાણાકીય વર્ષ 2005થી નાણાકીય વર્ષ 2014માં 233 મિલિયન ટન હતું. ચોખા, ઘઉં, કઠોળ, પોષક/બરછટ અનાજ અને તેલીબિયાંના ઉત્પાદનમાં વિક્રમી વધારો જોવા મળ્યો હતો. ભારતનું વૈશ્વિક પ્રભુત્વ કૃષિ કોમોડિટીઝમાં વિસ્તર્યું છે, જે તેને વિશ્વભરમાં દૂધ, કઠોળ અને મસાલાઓનું સૌથી મોટું ઉત્પાદક બનાવે છે.

આ ઉપરાંત ભારત ફળો, શાકભાજી, ચા, માછલીઓ, શેરડી, ઘઉં, ચોખા, કપાસ અને ખાંડના ઉત્પાદનમાં બીજા ક્રમે આવે છે. બાગાયતી ખેતીનું ઉત્પાદન 355.25 મિલિયન ટન હતું, જે ભારતીય બાગાયત માટે (ત્રીજા આગોતરા અંદાજ મુજબ) અત્યાર સુધીનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન છે.

સુધારેલો દેખાવ કૃષિ નિકાસમાં નોંધપાત્ર ઉછાળામાં પણ પ્રતિબિંબિત થાય છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2023માં ₹4.2 લાખ કરોડ પર પહોંચ્યો છે, જે પાછલા વર્ષના રેકોર્ડને વટાવી ગયો છે. તકો અને યોગ્ય નીતિ નિર્ધારણને ધ્યાનમાં રાખીને, ભારતના ખેડૂતોએ બાકીના વિશ્વની ખાદ્ય માંગને પહોંચી વળવા માટે તેમની ક્ષમતા દર્શાવી છે. સંભવિતતા હજી પણ વિશાળ છે.[1]

ખેડૂતોનું સશક્તિકરણઃ અભૂતપૂર્વ પહેલો અને પ્રયાસો

 

પ્રધાનમંત્રી કિસાન માનધન યોજના (PM-KMY), પ્રધાનમંત્રી કિસાન સન્માન નિધિ (PM-KISAN), અને પ્રધાનમંત્રી ફસલ બીમા યોજના (PMFBY) જેવી નીતિગત પહેલ કરવામાં આવી છે. અને પ્રધાનમંત્રી ફસલ બીમા યોજના (PMFBY) જેવી નીતિગત પહેલ કરવામાં આવી છે. [2]

દર વર્ષે પીએમ-કિસાન સન્માન યોજના હેઠળ 11.8 કરોડ ખેડૂતોને સીધી નાણાકીય સહાય પ્રદાન કરવામાં આવે છે, જેમાં સીમાંત અને લઘુ ખેડૂતો સામેલ છે.[3] આ યોજના હેઠળ ખેડૂતોને અત્યાર સુધીમાં 2.80 લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુ રકમ મળી છે. [4]

આ ઉપરાંત પ્રધાનમંત્રી ફસલ વીમા યોજના હેઠળ 4 કરોડ ખેડૂતોને પાક વીમો આપવામાં આવે છે.[5] આ વિસ્તૃત પાક વીમા નીતિ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે ખેડૂતોને બિન-અટકાવી શકાય તેવા કુદરતી કારણો સામે રક્ષણ મળે, તેમની આજીવિકાનું રક્ષણ થાય અને અણધાર્યા આફતોનો સામનો કરીને નાણાકીય વિનાશને અટકાવી શકાય.  આ યોજના હેઠળ ખેડૂતોએ 30 હજાર કરોડ રૂપિયાનું પ્રીમિયમ ચૂકવ્યું હતું. તેના બદલામાં તેમને 1.5 લાખ કરોડ રૂપિયાનો ક્લેમ મળ્યો છે. સરકાર પીએમ-કેએમવાય હેઠળ નોંધાયેલા 23.4 લાખ નાના અને સીમાંત ખેડૂતોને પેન્શન લાભ પણ પ્રદાન કરે છે.[6] છેલ્લા 10 વર્ષોમાં, બેંકોમાંથી ખેડૂતો માટે સરળ લોનમાં ત્રણ ગણો વધારો થયો છે.[7] આ ઉપરાંત, અન્ય ઘણા કાર્યક્રમો ઉપરાંત, દેશ અને વિશ્વ માટે ખોરાકના ઉત્પાદનમાં 'અન્નદાતા'ને સહાય કરી રહ્યા છે.

10 વર્ષમાં 11 લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુનો ખર્ચ ખેડૂતોને સસ્તા ભાવે ખાતર આપવા માટે કરવામાં આવ્યો છે. સરકારે ૧.૭૫ લાખથી વધુ પ્રધાનમંત્રી કિસાન સમૃદ્ધિ કેન્દ્રની સ્થાપના કરી છે. અત્યાર સુધીમાં આશરે 8,000 ફાર્મર પ્રોડ્યુસર ઓર્ગેનાઇઝેશન (એફપીઓ)ની રચના કરવામાં આવી છે.[8]

ભારત સરકારે કૃષિ ક્ષેત્રના વિકાસ અને સ્થિતિ સ્થાપકતાને વેગ આપવા માટે અનેક વ્યૂહાત્મક પગલાં અમલમાં મૂક્યા છે. એક નોંધપાત્ર હસ્તક્ષેપ એ છે કે 22 ખરીફ અને રવિ પાકો માટે લઘુતમ ટેકાના ભાવ (એમએસપી)માં સતત વધારો કરવામાં આવ્યો છે.[9]. છેલ્લાં 10 વર્ષમાં ખેડૂતોને ડાંગર અને ઘઉંનાં પાક માટે એમએસપી (લઘુતમ ટેકાનાં ભાવ) સ્વરૂપે આશરે રૂ. 18 લાખ કરોડ મળ્યાં છે. આ ૨૦૧૪ પહેલાના ૧૦ વર્ષ કરતા ૨.૫ ગણા વધારે છે. અગાઉ તેલીબિયાં અને કઠોળના પાકની સરકારી ખરીદી નહિવત્ હતી. વીતેલા દાયકામાં તેલીબિયાં અને કઠોળનું ઉત્પાદન કરતાં ખેડૂતોને એમએસપી સ્વરૂપે રૂ. 1.25 લાખ કરોડથી વધારે રકમ મળી છે. [10]

કૃષિ વર્ષ 2018-19 થી, સરકારે એમએસપી હેઠળ આવરી લેવાયેલા દરેક પાક માટે અખિલ ભારતીય ભારિત સરેરાશ ઉત્પાદન ખર્ચ કરતા ઓછામાં ઓછું 50 ટકા માર્જિન સુનિશ્ચિત કર્યું છે. આ ભાવ સમર્થનનો ઉદ્દેશ ભારતની આયાત પરની નિર્ભરતામાં ઘટાડો કરવાનો અને કઠોળ, તેલ અને વાણિજ્યિક પાકો તરફના વૈવિધ્યકરણને પ્રોત્સાહન આપવાનો પણ છે. તદનુસાર, એમએસપીમાં સૌથી વધુ વધારો મસૂર (મસુર) માટે ક્વિન્ટલ દીઠ ₹425ના દરે મંજૂર કરવામાં આવ્યો હતો, ત્યારબાદ 2023-24માં રેપસીડ અને સરસવને ક્વિન્ટલ દીઠ ₹200ના દરે મંજૂરી આપવામાં આવી હતી.

 

ખાદ્ય સુરક્ષાની ખાતરી કરવી એ સરકારી નીતિઓનો પાયો છે, ખાસ કરીને નબળા લોકો માટે. અનાજની સમયસર અને કાર્યક્ષમ ખરીદી અને વિતરણ સર્વોચ્ચ છે. એમએસપી કામગીરી હેઠળ 19 જૂન, 2023 સુધીમાં સેન્ટ્રલ પૂલ માટે 830 લાખથી વધુ મેટ્રિક ટન (એલએમટી) ડાંગરની ખરીદી કરવામાં આવી છે. વર્ષ 2022-23ની ખરીફ માર્કેટિંગ સિઝન માટે ચાલી રહેલી ડાંગરની ખરીદીની કામગીરીથી 1.2 કરોડથી વધારે ખેડૂતોને લાભ થયો છે, જેમાં રૂ. 1.7 લાખ કરોડનો એમએસપી આઉટફ્લો સીધો જ તેમના ખાતામાં હસ્તાંતરિત થયો છે. ચાલુ સિઝનમાં ઘઉંની ખરીદી, 19 જૂન, 2023 સુધી, ગયા વર્ષની કુલ ખરીદીને 74 એલએમટી દ્વારા વટાવી ગઈ છે, જે 262 એલએમટી પર પહોંચી ગઈ છે. ઉપરાંત ખેડૂતોને તેમના ઉત્પાદન માટે પોષણક્ષમ કિંમતો સુનિશ્ચિત કરવા માટે સરકારે વર્ષ 2018માં પ્રધાનમંત્રી અન્નદાતા આય સંરક્ષણ અભિયાન (પીએમ-આશા) યોજના શરૂ કરી હતી.

ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરવા અને ઉત્પાદન પ્રક્રિયાની કાર્યક્ષમતા વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, કૃષિ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ફંડ (એઆઇએફ) અને પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના (પીએમકેએસવાય) મારફતે લણણી પછીનાં માળખાગત રોકાણને વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. પ્રધાનમંત્રી કૃષિ સિંચાઈ યોજના (પીએમકેએસવાય-પીડીએમસી)ના પર ડ્રોપ મોર ક્રોપ ઘટક જેવી સ્થાયી કૃષિ પદ્ધતિઓનો સ્વીકાર અને કૃષિમાં પરિવર્તન લાવવા માટે કુદરતી ખેતીને પ્રોત્સાહન આપવાથી તે વધુ સ્થિતિસ્થાપક બની રહી છે.[11].

પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજનાથી 38 લાખ ખેડૂતોને લાભ થયો છે અને 10 લાખ રોજગારીનું સર્જન થયું છે. માઇક્રો ફૂડ પ્રોસેસિંગ એન્ટરપ્રાઇઝીસ યોજનાના પ્રધાનમંત્રી ઔપચારિકરણથી 2.4 લાખ એસએચજી અને 60,000 વ્યક્તિઓને ક્રેડિટ લિન્કેજમાં સહાય કરવામાં આવી છે. અન્ય યોજનાઓ લણણી પછીના નુકસાનને ઘટાડવા અને ઉત્પાદકતા અને આવકમાં સુધારો કરવાના પ્રયત્નોને પૂરક બનાવે છે.[12]

 

આવતીકાલે ખેતી: કૃષિ ક્રાંતિ

ઉત્પાદકતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સરકારે સક્રિયપણે ડિજિટલ સમાવેશ અને યાંત્રિકરણને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. વર્ષ 2016માં ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ ઇ-એનએએમ (નેશનલ એગ્રિકલ્ચર માર્કેટ)ની શરૂઆતથી એગ્રિકલ્ચર પ્રોડ્યુસ માર્કેટિંગ કમિટીઝ (એપીએમસી) મંડીઓને સંકલિત કરવાની સુવિધા મળી છે અને તેનાથી ખેડૂતો, ખેડૂત-ઉત્પાદક સંસ્થાઓ (એફપીઓ), ખરીદદારો અને વેપારીઓને બહુઆયામી લાભો મળ્યા છે. ઇ-નામ પ્લેટફોર્મ સાથે સંકળાયેલા બજારોની સંખ્યા વર્ષ 2016માં 250થી વધીને વર્ષ 2023માં 1,389 થઈ છે, જે 209 કૃષિ અને બાગાયતી ચીજવસ્તુઓનાં ઓનલાઇન વેપારની સુવિધા પ્રદાન કરે છે.

આ પ્લેટફોર્મ પર 1.8 કરોડથી વધુ ખેડૂતો અને 2.5 લાખ વેપારીઓની નોંધણી જોવા મળી છે., પારદર્શક કિંમત શોધ પ્રણાલી અને ઓનલાઇન ચુકવણી સુવિધા દ્વારા બજારની તકોને પ્રોત્સાહન આપવું. આ ઉપરાંત, પ્લેટફોર્મ પર વેપારનું મૂલ્ય ઓગસ્ટ 2017માં ₹ 0.3 લાખ કરોડથી વધીને નવેમ્બર 2023માં ₹ 3 લાખ કરોડથી વધુ થઈ ગયું છે.

ડ્રોન તકનીકને ખેડૂતોને પોસાય તેવા બનાવવાના તેના પ્રયત્નોમાં તકનીકી અપનાવવા માટે સરકારનું દબાણ સ્પષ્ટ છે. ખેડૂતોના ખેતરો પર પ્રદર્શન માટે ડ્રોન ખર્ચના ૧૦૦ ટકા અને આકસ્મિક ખર્ચ પર આર્થિક સહાય પૂરી પાડવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત સરકાર પ્રાઇમરી એગ્રિકલ્ચરલ ક્રેડિટ સોસાયટીઝ (પીએસીએસ)નું કમ્પ્યુટરાઇઝિંગ કરીને સહકારી આંદોલનને મજબૂત બનાવવા પગલાં લઈ રહી છે. સિંગલ નેશનલ સોફ્ટવેર નેટવર્ક મારફતે નાબાર્ડ સાથે 62,318 કાર્યરત પીએસીએસનું જોડાણ ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ક્રેડિટ ડિલિવરી સિસ્ટમને સુધારવાની કટિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

સરકારે પણ બનાવી છે અગ્રીસ્ટેક, અસરકારક આયોજન, દેખરેખ, નીતિ-નિર્માણ, વ્યૂહરચના ઘડવા અને યોજનાઓના અમલીકરણ માટે એક સંઘીય માળખું. સામૂહિક રીતે, આ પહેલો ખેડૂતોની ગુણવત્તાયુક્ત ઇનપુટ્સ, સમયસર માહિતી, ધિરાણ, વીમો અને બજારની તકો સુધી પહોંચ વધારવામાં પ્રદાન કરે છે, જે તમામ ઓછા ખર્ચે અને ઉચ્ચ સુવિધા પર છે. [13]

 

ખેડૂતોનું સશક્તિકરણઃ બજારલક્ષી પહેલો અને પ્રયાસો

સરકારે પહેલીવાર દેશમાં કૃષિ નિકાસ નીતિ બનાવી છે. જેના કારણે કૃષિ નિકાસ 4 લાખ કરોડ રૂપિયા સુધી પહોંચી ગઈ છે. સરકાર કૃષિમાં સહકારી મંડળીઓને પ્રોત્સાહન આપી રહી છે. એટલે દેશમાં પ્રથમ વખત સહકાર મંત્રાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. સહકારી ક્ષેત્રમાં વિશ્વની સૌથી મોટી ગ્રેઇન સ્ટોરેજ યોજના શરૂ કરવામાં આવી છે. જે ગામોમાં સહકારી મંડળીઓ નથી ત્યાં 2 લાખ મંડળીઓ સ્થપાઇ રહી છે.[14]

આ ક્ષેત્રની ઝડપી વૃદ્ધિને સુનિશ્ચિત કરવા માટે સરકાર લણણી પછીની પ્રવૃત્તિઓમાં ખાનગી અને જાહેર રોકાણને પ્રોત્સાહન આપશે, જેમાં એકત્રીકરણ, આધુનિક સ્ટોરેજ, કાર્યક્ષમ સપ્લાય ચેઇન, પ્રાથમિક અને ગૌણ પ્રક્રિયા તથા માર્કેટિંગ અને બ્રાન્ડિંગ સામેલ છે.[15]

 

કૃષિ સમન્વયને પોષવોઃ આનુષંગિક ક્ષેત્રોને સશક્ત બનાવવા

માછીમારોને સહાય કરવાના મહત્વને સમજીને વર્ષ 2019માં મત્સ્યપાલન માટે એક અલગ વિભાગની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. આના પરિણામે આંતરિક અને જળચર ઉછેર બંનેનું ઉત્પાદન બમણું થયું છે. મત્સ્યપાલન ક્ષેત્રમાં 38 હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધુની યોજનાઓ અમલમાં મૂકવામાં આવી રહી છે, જેના કારણે માછલીનું ઉત્પાદન ૯૫ લાખ મેટ્રિક ટનથી વધીને ૧૭૫ લાખ મેટ્રિક ટન એટલે કે છેલ્લા દસ વર્ષમાં લગભગ બમણું થયું છે. આંતરિક મત્સ્યઉદ્યોગનું ઉત્પાદન ૬૧ લાખ મેટ્રિક ટનથી વધીને ૧૩૧ લાખ મેટ્રિક ટન થયું છે. મત્સ્યપાલન ક્ષેત્રમાં નિકાસ બમણાથી વધુ એટલે કે 30 હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધીને 64 હજાર કરોડ રૂપિયા થઈ ગઈ છે.

આનુષંગિક ક્ષેત્રોને સશક્ત બનાવવાના વિઝન સાથે પ્રધાનમંત્રી મત્સ્ય સંપદા યોજના (પીએમએમએસવાય)ના અમલીકરણને વેગ આપવામાં આવશે, જેથી જળચરઉછેરની ઉત્પાદકતા હાલના હેક્ટરદીઠ 3થી વધારીને 5 ટન, નિકાસ બમણી કરીને રૂ. 1 લાખ કરોડ થશે અને નજીકના ભવિષ્યમાં 55 લાખ રોજગારીની તકોનું સર્જન થશે. તેમજ પાંચ ઇન્ટિગ્રેટેડ એક્વાપાર્ક ઊભા કરવામાં આવશે.[16]

દેશમાં સૌપ્રથમવાર પશુપાલકો અને માછીમારોને કિસાન ક્રેડિટ કાર્ડનો લાભ આપવામાં આવ્યો છે. છેલ્લા એક દાયકામાં માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતામાં 40 ટકાનો વધારો થયો છે. પ્રાણીઓને પગ અને મોઢાના રોગોથી બચાવવા માટે પ્રથમ નિ:શુલ્ક રસીકરણ અભિયાન ચાલી રહ્યું છે. અત્યાર સુધીમાં ચાર તબક્કામાં પ્રાણીઓને 50 કરોડથી વધુ ડોઝ આપવામાં આવ્યા છે.[17]

 

ભવિષ્યના પ્રયત્નો

• નેનો DAP: નેનો યુરિયાના સફળતાપૂર્વક સ્વીકાર પછી તમામ કૃષિ-આબોહવા ઝોનમાં વિવિધ પાકો પર નેનો ડીએપીના ઉપયોગનું વિસ્તરણ કરવામાં આવશે.

• ખનિજતેલ બીજ અભિયાનઃ 2022માં જાહેર કરવામાં આવેલી પહેલને આધારે, સરસવ, મગફળી, તલ, સોયાબીન અને સૂર્યમુખી જેવા તેલબીજ માટે 'શૂન્યતા' પ્રાપ્ત કરવા માટે એક વ્યૂહરચના બનાવવામાં આવશે. આમાં ઊંચી ઉપજ આપતી જાતો માટે સંશોધન, ખેતીની આધુનિક ટેકનિકોનો વ્યાપક સ્વીકાર, બજાર સાથે જોડાણ, પ્રાપ્તિ, મૂલ્ય સંવર્ધન અને પાક વીમાને આવરી લેવામાં આવશે.

• ડેરી વિકાસ: ડેરી ખેડુતોને ટેકો આપવા માટે એક વ્યાપક કાર્યક્રમ બનાવવામાં આવશે. પગ અને મોઢાના રોગને કાબૂમાં લેવાના પ્રયત્નો પહેલાથી જ ચાલુ છે. ભારત વિશ્વનો સૌથી મોટો દૂધ ઉત્પાદક દેશ છે, પરંતુ દૂધાળા પ્રાણીઓની ઓછી ઉત્પાદકતા સાથે. આ કાર્યક્રમ રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન, રાષ્ટ્રીય પશુધન મિશન અને ડેરી પ્રોસેસિંગ અને પશુપાલન માટે માળખાગત વિકાસ ભંડોળ જેવી વર્તમાન યોજનાઓની સફળતા પર બનાવવામાં આવશે.

કૃષિ ક્ષેત્રે સતત સારો દેખાવ કર્યો છે, ત્યારે વૈવિધ્યસભર અને પૌષ્ટિક આહાર બાસ્કેટની વધતી જતી માંગને પહોંચી વળવા માટે કૃષિ પદ્ધતિઓમાં સતત નવીનતા, પાકની વિવિધતામાં સુધારો અને તકનીકી અપનાવવી આવશ્યક છે. વધુમાં, નીતિની સાતત્યતા અને સાતત્ય કે જે ખેડૂતો માટે બજાર અને ઉત્પાદનની પસંદગીઓને વિસ્તૃત કરે છે, જે તે જ સમયે, વ્યાપક પર્યાવરણીય અને ઇકોલોજીકલ વિચારણાઓ અને દેશમાં કુદરતી સંસાધનોની ઉપલબ્ધતા અને માંગને જાળવી રાખે છે, તે ખેડૂતોને નવી તકનીકીઓ અને પદ્ધતિઓ અપનાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં ઉપયોગી થશે.

સંદર્ભો –

https://www.indiabudget.gov.in/doc/Budget_Speech.pdf

https://presidentofindia.nic.in/sites/default/files/2024-01/parliamentspeech.pdf

https://dea.gov.in/sites/default/files/The%20Indian%20Economy-A%20Review_Jan%202024.pdf?app=true

રાજ્યસભાનો અતારાંકિત પ્રશ્ન નંબર 2 તારીખ 02 ફેબ્રુઆરી, 2024

https://www.myscheme.gov.in/hi/schemes/pmkmy

https://agriwelfare.gov.in/en/Dept

https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1946816#:~:text=The%20Pradhan%20Mantri%20Kisan%20Samman,three%20equal%20installments%20of%20Rs.

https://www.india.gov.in/spotlight/pm-kusum-pradhan-mantri-kisan-urja-suraksha-evam-utthaan-mahabhiyan-scheme

https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1982446

https://pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=1942519

https://twitter.com/MundaArjun/status/1754728923009884408/photo/1

 

નિમિષ રુસ્તગી/હિમાંશુ પાઠક/રિતુ કટારિયા/અસ્વથી નાયર

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2011552) Visitor Counter : 370