ప్రభుత్వం చేపట్టిన నీటి వనరుల నిర్వహణకు సంబంధించిన పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి కార్యక్రమాల వివరాలు క్రింది విధంగా ఉన్నాయి:

 
·       జలవనరులు, నదుల అభివృద్ధి మరియు గంగా పునరుజ్జీవన శాఖ (DoWR, RD&GR), జలశక్తి మంత్రిత్వ శాఖ, అంటే సెంట్రల్ వాటర్ & పవర్ రీసెర్చ్ స్టేషన్ (CWPRS) యొక్క వివిధ సంస్థలలో ఎక్కువగా అనువర్తిత స్వభావంతో కూడిన పరిశోధనలు పెద్ద మొత్తంలో జరుగుతున్నాయి. సెంట్రల్ సాయిల్ & మెటీరియల్ రీసెర్చ్ స్టేషన్ (CSMRS), సెంట్రల్ వాటర్ కమిషన్ (CWC) మరియు నేషనల్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ హైడ్రాలజీ (NIH). ఈ సంస్థలు సాంకేతిక నివేదికలు, పరిశోధనా పత్రాలు, బ్రోచర్‌లు, కరపత్రాలు, అత్యాధునిక నివేదికలు మొదలైన రూపంలో తీసుకువచ్చిన ప్రచురణలు భారతదేశంలోని వివిధ వినియోగదారు ఏజెన్సీలకు మరియు విదేశాలలో విస్తృతంగా ప్రసారం చేయబడి, సాహిత్యం మరియు జ్ఞానాన్ని సుసంపన్నం చేస్తాయి.
·       “నీటి రంగంలో పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి కార్యక్రమం మరియు జాతీయ నీటి మిషన్ అమలు” పథకం కింద, విశ్వవిద్యాలయాలు, IITలు, గుర్తింపు పొందిన R&D ప్రయోగశాలలు/సంస్థలు, నీటి వనరులు/ నీటిపారుదల పరిశోధనా సంస్థలలోని విద్యావేత్తలు/నిపుణులకు గ్రాంట్ల ద్వారా ఆర్థిక సహాయం అందించబడుతుంది. నీటి రంగంలో పరిశోధనలు చేసేందుకు కేంద్ర మరియు రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు మరియు NGOలు కృషి చేస్తున్నాయి.
·       భూగర్భ జలాల నిర్వహణ & రెగ్యులేషన్ స్కీమ్ కింద, సెంట్రల్ గ్రౌండ్ వాటర్ బోర్డ్ (CGWB) భూగర్భ జలాల నిర్వహణపై పరిశోధన & అభివృద్ధి ప్రాజెక్టులను నిర్వహిస్తోంది. భూగర్భ జలాల స్థిరత్వం, భూగర్భ జలాల నమూనా, స్థిరమైన ఐసోటోప్ పరిశోధనలు, భూగర్భ జలాల్లో ఆర్సెనిక్ తరలింపు వంటి సముద్ర జలాలు తీరప్రాంతంలోకి ప్రవేశించడం మొదలైనవి.
·       నమామి గంగే కార్యక్రమం కింద, నది పునరుజ్జీవనానికి సంబంధించిన వివిధ అంశాలపై పరిశోధన & అభివృద్ధి పనులు జరిగాయి. ఈ పరిశోధన ప్రాజెక్ట్‌లు చారిత్రక భాగం, సాంస్కృతిక భాగం, పర్యావరణ సంబంధమైన భాగం అలాగే శాస్త్రీయ మరియు సాంకేతిక భాగాన్ని కవర్ చేస్తాయి.
·        డ్రింకింగ్ వాటర్ అండ్ శానిటేషన్ డిపార్ట్‌మెంట్ యువ పారిశ్రామికవేత్తలు, స్టార్టప్‌లు, R&D సంస్థలు, ఆవిష్కర్తలు, విద్యాసంస్థలు మరియు పరిశోధకులు మొదలైన వారికి పరిశోధన, క్షేత్ర ధ్రువీకరణ మరియు కార్యకలాపాల అమలు కోసం ఖర్చుతో కూడుకున్న పరిష్కారాలను అందించడానికి జల్ జీవన్ మిషన్ ప్రదర్శనలను నిర్వహించడానికి ఆర్థిక సహాయాన్ని అందిస్తుంది.
·       డిపార్ట్‌మెంట్ ఆఫ్ సైన్స్ అండ్ టెక్నాలజీ (DST) సమస్య పరిష్కార విధానాన్ని నొక్కి చెబుతుంది మరియు అవసరమైన పరిష్కారాల అత్యవసర దృష్ట్యా అప్లికేషన్‌ల పరిశోధనపై దృష్టి పెడుతుంది. తక్కువ తలసరి నీటి లభ్యత ఉన్న ప్రాంతాలలో కమ్యూనిటీ మేనేజ్డ్ ప్రాజెక్ట్‌లు మౌంట్ చేస్తుంది. రీఛార్జ్ చర్యలు, వర్షపు నీటి సంరక్షణ మరియు పరిరక్షణ మొదలైన వాటి ద్వారా భూగర్భ జలాల సమగ్ర పెంపుదల వంటి స్థిరమైన ఎంపికలు ఉన్నాయి.
·       ఇండియన్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఆఫ్ వాటర్ మేనేజ్‌మెంట్ (IIWM), భువనేశ్వర్ ద్వారా ఇండియన్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ అగ్రికల్చరల్ రీసెర్చ్ (ICAR) మరియు నీటిపారుదల నీటి నిర్వహణపై ఆల్-ఇండియా కోఆర్డినేటెడ్ రీసెర్చ్ ప్రాజెక్ట్‌ల (AICRP) సెంటర్‌లు (IWM) మరియు వివిధ నీటిపై కన్సార్టియా రీసెర్చ్ ప్లాట్‌ఫారమ్ (CRP) వివిధ రాష్ట్ర వ్యవసాయ విశ్వవిద్యాలయాలలో (SAUs) ఉన్న కేంద్రాలు దేశంలో అధిక పంట ఉత్పాదకతను నిర్ధారించే వ్యవసాయ నీటి నిర్వహణ సమస్యలను పరిష్కరిస్తున్నాయి.
·       విద్యుత్ మంత్రిత్వ శాఖ వివిధ R&D పథకాల ద్వారా సెంట్రల్ పవర్ రీసెర్చ్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ (CPRI) ద్వారా హైడ్రో పవర్ సెక్టార్ కోసం పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి (R&D)ని ప్రోత్సహిస్తోంది.
·       గత మూడేళ్లలో వివిధ మంత్రిత్వ శాఖల కింద కేటాయించిన నిధుల వివరాలను అనుబంధంగా పొందుపరిచారు.
·       జలశక్తి లేదా జలవిద్యుత్ అనేది విద్యుత్తును ఉత్పత్తి చేయడానికి కదిలే నీటిని ఉపయోగించడం ద్వారా ఉత్పత్తి చేయబడిన పునరుత్పాదక శక్తి. థర్మల్ పవర్ ప్లాంట్లకు నీరు కూడా ఒక ముఖ్యమైన ఇన్పుట్. ఈ ప్రాంతంలో నిర్వహిస్తున్న కొన్ని ముఖ్యమైన పరిశోధనల వివరాలు క్రింది విధంగా ఉన్నాయి:
·       ఎక్సలెన్స్ ఎన్‌హాన్స్‌మెంట్ సెంటర్ ఫర్ ఇండియన్ పవర్ సెక్టార్, న్యూ ఢిల్లీ “బొగ్గు ఆధారిత థర్మల్ పవర్ ప్లాంట్‌లలో నీరు & వ్యర్థ జలాల వినియోగాన్ని ఆప్టిమైజేషన్ చేయడానికి మార్గదర్శకాల అభివృద్ధి కోసం సర్వే & అధ్యయనాలు” అనే అధ్యయనాన్ని నిర్వహించింది. నీటి అనుసంధానాలు) లేదా సమీపంలోని ప్రాంతంలో ఇతర ప్రత్యామ్నాయ ఉపయోగాల ద్వారా థర్మల్ పవర్ ప్లాంట్‌లలో నీటి వినియోగాన్ని తగ్గించగల ప్రాంతాలను గుర్తించడం మరియు ప్లాంట్‌లో అదనపు సామర్థ్యం జోడింపు వంటి ప్రత్యామ్నాయ వినియోగం (కొత్తవి అందుబాటులో లేనందున ఇది సాధ్యం కాదు) వంటి వాటిని గుర్తించడం ఈ అధ్యయనం లక్ష్యం.
·       నేషనల్ థర్మల్ పవర్ కార్పొరేషన్ లిమిటెడ్ థర్మల్ పవర్ ప్లాంట్లలో ముడి నీటి వినియోగానికి సంబంధించి క్రింది అధ్యయనాలను నిర్వహిస్తోంది:
o   3,600 TPD ముడి నీటిలో సిలికా తగ్గింపు కోసం ఎలెక్ట్రోకోగ్యులేషన్ ఆధారిత ప్లాంట్
o   నాన్-థర్మల్ ఫార్వర్డ్ ఓస్మోసిస్ (NTFO) ఆధారిత నీటి శుద్ధి కర్మాగారం 240 TPD సామర్థ్యం
o   EDR (ఎలక్ట్రో డయాలసిస్ రివర్సల్) ద్వారా నీటి శుద్ధి సాంకేతికత అభివృద్ధి
o   నీటి నుండి చౌకగా మరియు ఆచరణీయమైన జలవిద్యుత్ ఉత్పత్తి కోసం, డ్యామ్ నిర్మాణాన్ని త్వరగా మరియు సకాలంలో పూర్తి చేయడం చాలా అవసరం. కాంక్రీట్ డ్యామ్ యొక్క వేగవంతమైన నిర్మాణం కోసం, కాంక్రీట్ లిఫ్ట్ ఎత్తు యొక్క ఆప్టిమైజేషన్ అవసరం ఏర్పడుతుంది. ఈ విషయంలో, సట్లూజ్ జల్ విద్యుత్ నిగమ్ సబ్జెరో ఉష్ణోగ్రతలో కాంక్రీట్ లిఫ్ట్ ఎత్తు ఆప్టిమైజేషన్ కోసం IIT మండి ద్వారా పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి ప్రాజెక్ట్‌ను చేపట్టింది.
 

CWPRS నదీ లోయ అభివృద్ధి, జల విద్యుత్, నీటిపారుదల అధ్యయనాల రంగంలో క్లయింట్ ప్రాయోజిత సైట్ నిర్దిష్ట అనువర్తిత పరిశోధనను నిర్వహించడంలో నిమగ్నమై ఉంది.
 
ఈ రోజు రాజ్యసభలో జల్ శక్తి సహాయ మంత్రి శ్రీ బిశ్వేశ్వర్ తుడు లిఖితపూర్వక సమాధానంలో ఈ సమాచారం అందించారు.
 
అనుబంధం
 
నీటి వనరుల నిర్వహణకు సంబంధించి పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి కార్యక్రమాల కోసం గత మూడేళ్లలో వివిధ మంత్రిత్వ శాఖల కింద కేటాయించిన నిధుల వివరాలు
 
(అన్ని లెక్కలు రూ. కోటిలో)

జలవనరుల శాఖ, నదుల అభివృద్ధి & గంగా పునరుజ్జీవనం

నీటి రంగంలో పరిశోధన మరియు అభివృద్ధి కార్యక్రమం మరియు జాతీయ నీటి మిషన్ అమలు

నమామి గంగే కార్యక్రమం (పరిశోధన సంస్థకు కేటాయించిన మొత్తం)

డిపార్ట్‌మెంట్ ఆఫ్ డ్రింకింగ్ వాటర్ & శానిటేషన్

డిపార్ట్‌మెంట్ ఆఫ్ సైన్స్ అండ్ టెక్నాలజీ (DST)

ఇండియన్ కౌన్సిల్ ఆఫ్ అగ్రికల్చరల్ రీసెర్చ్ (ICAR)

*****